فنیل کتونوری (PKU - Phenylketonuria)

فنيل کتونورى يک بيمارى ارثى ژنتيکى است که به‌عنوان يک نقص اتوزومال غالب محسوب مى‌شود و علت آن هم فقدان آنزيمى جهت متابوليسم اسيدآمينهٔ فنيل‌آلانين مى‌باشد. اين بيمارى به نسبت ۱ در ۱۰۰۰۰۰ تا ۱۵۰۰۰ تولد مشاهده مى‌شود. فنيل ‌کتونورى در فرمان‌هاى مختلف شناخته شده است که در هريک کمبود آنزيم به‌خصوصى مطرح مى‌شود و درمان‌هاى متفاوتى نيز دارد. در حالى‌که شايع‌ترين فرم آن، فنيل‌ کتونورى کلاسيک است، که موضوع بحث ما مى‌باشد.

پاتوفيزيولوژى بيمارى

در فنيل کتونورى کلاسيک، آنزيم کبدى فنيل‌آلانين هيدروکسيلاز که به‌طور طبيعى اسيدآمينهٔ فنيل‌آلانين را به اسيدآمينهٔ تيروزين تبديل مى‌کند، ساخته نمى‌شود، در نتيجه فنيل‌آلانين در جريان خون افزايش يافته و تجمع پيدا مى‌کند. مقادير بسيارى از متابوليت‌هاى آن نيز از طريق ادرار دفع مى‌شود. يکى از اين فنيل کتون‌ها، فنيل پيرويک اسيد است، که بوى کپک‌زدگى از ادرار مى‌دهد و علت نامگدارى بيمارى نيز به همين دليل است.

علائم بيمارى

در فنيل کتونورى موهاى بلند، چشمان آبي، پوست روشن و زمينهٔ حساسيتى به‌صورت اگزما و ساير مشکلات پوستى به‌وجود مى‌آيد، کودکانى که پوست تيره دارند موهائى به رنگ قرمز يا قهوه‌اى خواهند داشت. تجمع فنيل آلانين احتمالاً سبب کاهش سطح گيرنده‌هاى عصبى دوپامين و تريپتوفان مى‌شود، که در تکامل طبيعى مغز و سيستم عصبى مرکزى مؤثر هستند. عقب‌ماندگى ذهنى قبل از اين که متابوليت‌هاى فنيل‌آلانين از طريق ادرار مشخص شود بروز مى‌کند. در صورتى‌ که ميزان فنيل‌آلانين دريافتى کاهش پيدا نکند مشکلات پيشرفت مى‌کند.

تشخيص

هدف از تشخيص و درمان فنيل ‌کتونورى در بيماران مبتلا، جلوگيرى از عقب‌ماندگى ذهنى مى‌باشد. تمام آزمايشات تشخيصى بر پايه و اساس تعيين ميزان افزايش فنيل‌آلانين در خون يا متابوليت‌هاى آن در ادرار مى‌باشد. رايج‌ترين آزمايش مورد استفاده براى غربالگرى نوزادان مبتلا تست گاترى (Guthrie test) است، که فنيل‌آلانين بيش از ۴ ميلى‌گرم بر دسى‌ليتر (ميزان طبيعى ۲ ميلى‌گرم بر دسى‌ليتر) ابتلاء نوزاد را تأييد مى‌کند. در اين تست زمانى‌که خون در محيط کشت قرارداده مى‌شود، اگر ميزان فنيل‌آلانين بيش از ۴ ميلى‌گرم بر دسى‌ليتر باشد موجب رشد باسيلوس سوبتليس (Bucillus subtilis) مى‌شود در حالى‌که کاهش سطح سرمى فنيل‌آلانين مهار رشد باسيل را به همراه دارد. اعتبار اين تست غربالگرى زمانى بيشتر خواهد شد که نمونهٔ خون بعد از دريافت يک وعده مواد غذائى پروتئين‌دار انجام شود. امروزه به‌علت اينکه نوزادان پس از تولد خيلى زود از بيمارستان ترخيص مى‌شوند، آکادمى اطفال آمريکا، زايشگاه‌ها و مراکز مطالعهٔ ژنتيک دانشگاهى آمريکا (۱۹۹۲) توصيه مى‌کنند که:

- يک نمونه خون از همهٔ نوزادان گرفته شده و تحت بررسى قرار گيرد.

- نمونه‌گيرى در سومين هفته زندگى تمام نوزادان که نمونهٔ اول در ۲۴ ساعت اول زندگى آنها گرفته شده است، تکرار شود.

امروزه تعداد بسيار زيادى از شيرخواران براى غربالگرى مجدد بيمارى فنيل ‌کتونورى پس از ترخيص پيگرى نمى‌شوند، به‌خصوص در مناطق يا مراکزى که قانون استانداردى براى غربالگرى مجدد وجود ندارد، در نتيجه اين دسته از نوزادان يا شيرخواران در معرض خطر تأخير درمان قرار مى‌گيرند.