بعضی از لغات قدیم

- بيش: به معنى 'ديگر' در نظم و نثر قرن چهارم و پنجم و ششم و در اشعار آن زمان يکى از کلمات متعارفى است، ولى در گلستان به‌ندرت استعمال شده است مثال:

'انصاف از اين ماخوليا چندان فرو گفت که بيش طاقت گفتنش نماند' (طبع فروغي، ص ۱۰۰).

- کم از اين - به معنى لااَقل يا حداقل. مثال:

معشوقه که دير دير بينند		آخر کم از اينکه سير بينند
		(طبع فروغى، ص ۱۲۷)

- کمينه: به معنى حداقل - دست کم Minimum مثال:

'يا کمينه، پيشه‌ورى که به سعى بازو کفافى حاصل کند تا آبروى از بهر نان ريخته نگردد' (طبع فروغي، ص ۱۰۶).

- شوخ - شوخ چشم - شوخ ديده: در هر مورد نزد متقدمان به معنى جسور و متهور و به اصطلاح امروز 'پررو' استعمال شده است، نه چنانکه امروز نزد برخى معناى زيبا و سياه‌چشم يا ناير اين مى‌دهد و غلط است و از قضا در سخنان شيخ نيز همواره همان معنى قديم ملحوظ است، نه به معنى امروزي، مثال: 'اجازت فرماى تا وزير را بکشم، آنگه به قصاص او بفرماى خون مرا ريختن، تا به حق کشته باشي. ملک را خنده گرفت، وزير را گفت چه مصلحت مى‌بيني؟ گفت: اى خداوند جهان، از بهر خداى اين شوخ‌ديده را به صدقات گور پدر آزاد کن تا مرا در بلائى نيفکند!...' (طبع فروغي، ص ۴۰) مثال ديگر: 'گفت برانيد اين گداى شوخ مبذر را که چندان نعمت به چندين مدت برانداخت!' ^(۱) (طبع فروغي، ص ۲۷).

و سواى اين دو مورد نيز شوخ و شوخ چشم به همين معنى است، و در نثر سامانى 'شوخ‌روي' را که معنى لغوى آن 'چرکين روي' است در مورد اقوام وحشى از قبيل روس و برطاس و قفجاق و مانند آنها به معنى 'جَسور' و 'متهوّر' آورده‌اند، رجوع کنيد: حدودالعالم فصل تُرک و بلغار و روس، که اين لغت مکرر شده است و همچنين در قطعهٔ عربى که خواجه ابوالقاسم پسر ابوالعباس وزير اسفراينى در ترجمهٔ قطعه پارسى ابوعبدالله الولوالجى يا نوايحى گفته است 'شوخ' را 'عَرِم' ترجمه کرده است.

(۱) . در اين صفحه لفظ 'برانيد' در آخر جمله به طبع رسيده است (نسخهٔ آقاى فروغى طبع ۱۳۱۲) و در نسخهٔ خطى مقدم ديده شد.

قطعهٔ ابوعبدالله محمدبن صالح الولوالجى:

سيم دندانک و بس دانک و خندانک و شوخ		که جهان آنک بر ما لب او زندان کرد
لب او بينى و گوئى که کسى زير عقيق		يا ميان دو گل اندر، شکرى پنهان کرد

و ترجمهٔ خواجه ابوالقاسم اينست:

فضِيُّ ثَغْرِ لَبيبٌ ضاحِکٌ عَرِمٌ

مِنْ عِشقِ مَبْسِمِهِ اَصْبَحتُ مَسْجونًا (۲)

(۲) . اين شعر و شعر ديگر آن در جلد اول لباب‌الالباب صفحه ۲۲ درج است و ظاهراً بيت ثانى مغشوش به طبع رسيده است.

و عَرِم، به معنى پر دل و دلاور است، و نيز سعدى در غزليات خود همه جا اين لغت (يعنى شوخ) را قريب به همين مقصود مى‌آورد:

شوخى مکن ايدوست که صاحب نظرانند

بيگانه و خويش از پس و پيشت نگرانند (۳)

(۳) . امروز شوخى در اصطلاح به معنى ظرافت است و مرد شوخ به معنى کسيکه بسيار ظرافت و بذله‌گوئى کند و در مورد اطفال شوخى کردن به معنى فضولى و شيطانى کردن است و لى معذلک هنوز ادبيات کلمهٔ 'شوخگن' به معنى اصلى مى‌آيد يعنى چرکن و داراى شوخ، اما شوخ و شوخ‌چشم را که به معنى زيبا و دلفريب که بين آنها بودن بعيديست آورده‌اند از جمله ناروائى‌هائى است که نظاير بسيار دارد مانند 'ايدون' به معنى اکنون و 'چنو' به‌جاى چنان و چون و 'خرسند' به معنى راضى و خشنود که بايد به معنى 'قانع' بيايد و 'ملت' که به معنى شريعت و قانون است به جاى امت و مردم و 'افسوس-فسوس' که به معنى استهزا و سخريه است به‌جاى دريغ و تأسف و چندين لغت غلط ديگر ...