مفهوم جغرافیای محیط

قبل از بيان مفهوم محيط جغرافيائي، مفهوم محيط طبيعى مورد بررسى قرار مى‌گيرد تا با درک آن هرچه بهتر بتوان محيط جغرافيائى را بازشناخت.

محيط طبيعي، محدوده‌هائى از کُرهٔ‌ زمين است، که انسان بدانجا راه نيافته و هيچ‌گونه دگرگونى و تغييراتى در آنجا به‌عمل نياورده است، به‌عبارت ديگر محيط‌هاى طبيعى سرزمين‌هاى بکر و دست‌نخورده‌اى هستند که چشم‌انداز طبيعى خود را حفظ کرده و يا توسط عوامل طبيعى مانند زلزله، آتشفشان، سيل و نظاير آن تغييرشکل مى‌يابند. اين‌گونه محيط‌ها را توجه ويژگى‌هاى خاص کرهٔ زمين در نقاط مختلف آن، از تنوع زيادى برخوردار بوده و چشم‌اندازهاى متفاوت طبيعى را به‌وجود آورده‌اند. 'تفاوت‌هاى موجود در محيط طبيعى و تنوع آن از عواملى نظير موقعيت جغرافيائى و رياضي، ارتفاع از سطح دريا و يا دورى و نزديکى بدان، ساختمان زمين‌شناسي، شرايط آب و هوائى و شکل زميني، جهت و جريان آب‌ها، جنس خاک و رويش گياهى تبعيت مى‌کنند.' ^(۱) به محض ورود انسان به ‌اين‌گونه محيط‌ها و دخل و تصرف در آنها، محيط طبيعى دستخوش دگرگونى شده و به محيط جغرافيائى مبدل مى‌گردند.

(۱). رهنمائي، محمدتقي، توان‌هاى محيطى ايران، مرکز مطالعات و تحقيقات شهرسازى و معمارى ايران، ۱۳۷۱، ص ۳

'انسان وقتى به ماشين مجهز مى‌شود، قدرت تخريب و ويرانگرى آن در محيط طبيعى صدها برابر مى‌شود. کوه‌ها را مى‌تراشد تا با سنگ‌هاى آن ديوار بسازد، دشت‌ها را برمى‌کند و آنها را به زمين‌هاى زراعى و باغات مبدل مى‌کند، از مواد معدنى فلز و از فلزات کارخانه و ماشين مى‌سازد، نفت‌ها، هيدروکروبورها و زغال‌سنگ‌ها را مى‌سوزاند، جنگل‌ها را تخريب مى‌کند، برکه‌ها را مى‌خشکاند، و در مقابل همه استدلال‌ها و اعتراضات به يک اصل متوسل مى‌شود. و آن اينکه، همهٔ اينها براى سعادت نوع انسان لازم است.' ^(۲) چنين تغييراتى در محيط‌هاى طبيعى منجر به پيدايش محيط‌هاى جغرافيائى و چشم‌اندازهاى زيستى مى‌گردد، که هر کدام در رابطه با عوامل طبيعى و انساني، داراى اشکال متنوع و ويژگى‌هاى خاص خود هستند. از اين‌رو محيط جغرافيائى پهنه و بسترى است، که مجموعه زيستى نقش حياتى خود را در آن ايفاء مى‌کند و همه‌جا توان زيستى يکسانى ندارد. قدرت عمل برخى عوامل تغييردهندهٔ آن شديد و برخى کُند است. محيط جغرافيائى خصلت پويائى دارد و به‌دليل اين خصوصيت ديناميکى تغييرات و درک علت آن حائز اهميت فراوان است. بديهى است، نقش انسان نيز در سازماندهى محيط‌هاى جغرافيائى روزبه‌روز بيشتر مى‌شود و قدرت نفوذ وى براى دخل و تصرف در محيط طبيعى در تمامى زمينه‌ها منجر به پيدايش و شکل‌گيرى محيط‌هاى اجتماعى و اقتصادى مى‌شود.

(۲). وديعي، کاظم، مقدمه بر محيط‌شناسي، سازمان حفاظت محيط زيست، ۱۳۵۴، ص ۲۲.

محيط اجتماعى عبارت از شکل و شيوهٔ تجمع گروه‌هاى انسانى است که به‌صورت سازمان معينى در محيط طبيعى استقرار يافته‌اند. محيط اجتماعى دربرگيرندهٔ ارزش‌ها و معيارهائى است که روابط و مناسبات ميان‌گروه‌هاى انسانى براساس آن تعيين مى‌شوند.

سازمان‌يابى فضائى محيط اجتماعى هم از محيط طبيعى متأثر مى‌شود و هم بر آن اثر مى‌گذارد، روابط ميان گروه‌هاى اجتماعى الگوهاى پيچيده و درهمى دارند که شناخت آنها نيز خود يکى از زمينه‌هاى لازم براى اعمال مديريت صحيح در محيط است.

محيط اقتصادى نيز از ايفاء نقش معيشتى گروه‌هاى اجتماعى در بستر محيط و چگونگى سازمان‌يابى فضائى اين نقش به‌وجود مى‌آيد. به‌عبارت ديگر محيط اقتصادى حاصل تلاقى و برخورد معيشتى محيط‌هاى اجتماعى و طبيعى با يکديگر است. توان‌هاى محيط طبيعى به‌تناسب تنوع خود، محيط اقتصادى متفاوتى را به‌وجود مى‌آورند. روابط ميان انسان و محيط براى ايفاء نقش‌هاى اساسى معيشت، چشم‌انداز محيط طبيعى را تحت‌تأثير خلاقيت و ابتکار انسان متحول ساخته و توان‌هاى بالقوهٔ آن را به‌کار مى‌اندازد. حاصل اين فعل و انفعالات پيدايش منظر جديدى از سيماى محيط است که باراقتصادى داشته و محيط اقتصادى را تشکيل مى‌دهد.^(۳)

(۳). رهنمائي، محمدتقي، توان‌هاى محيطى ايران، پيشين، ص ۴.

هرکدام از محيط‌هاى طبيعي، جغرافيائي، اجتماعى و اقتصادى زمينه‌ساز فعاليت‌هاى گوناگونى هستند که جهانگردى و توريسم نيز از جمله آنها مجسوب مى‌شود. شدت و ضعف فعاليت‌هاى جهانگردى به‌طور نسبى متأثير از حوزه‌هاى فعاليتى فوق‌الذکر و امکانات و توانمندى‌هاى موجود در آنها است. از اين‌رو همان‌گونه که مکان‌هاى زيست‌محيطى هر کدام داراى خصوصيات و ويژگى‌هاى منطقه‌اى خاص خود هستند، حوزه‌هاى فعاليتى جهانگردى نيز متنوع بوده و از حوزه‌اى به حوزهٔ ديگر متفاوت است.