آتشفشان تفتان

كوه تفتان در فاصله ۱۰۰ كیلومتری جنوب – جنوب شرقی شهر زاهدان مركز استان سیستان و بلوچستان و ۴۵ كیلومتری شمال – شمال غربی خاش واقع شده است . ارتفاع قله تفتان از سطح دریا ۴۰۵۰ متر عنوان شده است و بلندی آن نسبت به زمین های اطراف ۲۴۵۰ متر است . و مساحتی كه مواد آتشفشانی از ابتدای فعالیت آن تاكنون فرا گرفته حدود ۱۳۰۰ كیلومترمربع می باشد . اخرین فوران این آتشفشان در سالهای ۱۳۴۹ تا ۱۳۵۰ بوده است .
● مشخصات جغرافیائی كوه تفتان :
▪ عرض جغرافیائی شمالی : ۲۸ درجه و ۳۵ دقیقه و ۵۶.۳ ثانیه
▪ طول جغرافیائی شرقی : ۶۱ درجه و ۰۷ دقیقه و ۵۵.۱ ثانیه
▪ ارتفاع از سطح دریا : ۳۹۴۰ متر
● زمین شناسی تفتان
تفتان آتشفشانی جوان متعلق به پلیوسن – كواترنر است . كه برروی فلیش های كرتاسه فوقانی و ائوسن بنا شده است .
▪ مراحل مختلف فعالیت این آتشفشان بطور خلاصه بشرح زیر است :
۱) اولین فوران تفتان در ۲۰ كیلومتری شمال غرب قله فعلی ظاهر شده است كه تركیب داسیتی تا ریوداسیتی داشته و شامل گدازه و مواد پیروكلاستیك است . در دره منتهی به پناهگاه و معبر صعود به قله آثار این گدازه ها و مواد پیرو كلاستیك بخوبی نمایان است .
۲) فعالیت بعدی شامل گدازه های داسیتی و بدنبال آن گدازه های آندزیتی است كه از دهانه لیچ وار در ۱۰ كیلومتری شمال غربی قله فعلی و ۲ كیلومتری جنوب قله امروزی در اواخر پلیوسن حدود ۲.۵ میلیون سال قبل به سطح رسیده است .
۳) پس از آن یك دوره آرامش حاكم شده كه منجر به تشكیل طبقات آگلومرا شده است . طبقات ضخیمی از این لاهار ها با بیش از ۵۰ متر ضخامت در دره منتهی به قله دیده می شوند .
۴) پس از آن انفجاری بزرگ در ۲ كیلومتری قله فعلی باعث ایجاد چاله فرسایشی شده كه خاكستر این انفجار به ضخامت های متفاوت از چند متر تا چند ده متر همه گدازه های قبل را پوشانده است .
۵) فوران روانه های آندزیتی و بازالتی نسبتا بازیك از قله مرتفع فعلی تفتان به طرف شمال تا روستای تمین به طول ۱۲ كیلومتر و بسمت شرق تا ۲ كیلومتر جریان یافته است . این روانه های آندزیتی و بازالتی واجد حفراتی هستند كه توسط كلسیت و زئولیت پر شده است .
۶) امروزه بخارات گازهای گوگردی ، آب ، گاز كربنیك و اسید سولفوریك از قله امروزی تفتان نشانه نیمه فعال بودن آن است .
عمده سنگ های كوه تفتان داسیت و آندزیت است كه جزء سنگهای كالكوآلكالن غنی از پتاسیم می باشد .
▪ ناهماهنگی كانی شناسی و تحول معكوس كانیهای آندزیت های كواترنر آن كه در پلاژیو كلازهای دارای حاشیه غنی از آنورتیت آن و ارتوپیروكسن های با حاشیه غنی از منیزیم نسبت به مركز آن و تغییرات معكوس نسبت Na۲O به K۲O كه معمولا در مراحل پایانی تحول ماگمای نسبت تغییرات یكسانی دارند معین می گردد .
▪ این مشاهدات اختلاط ماگمای بازالتی با ماگمای داسیتی باقی مانده در مخزن و تولید ماگمای هیبرید را خاطر نشان می كند .
▪ وقوع ولكانیسم بازالتی كواترنر در بخش شمال ، جنوب و جنوب غرب قله فعلی
▪ میانگین تركیب نمونه های بازالتی و داسیتی منطقه و با استدال اینكه بخشی از ماگما در حین تفریق تبلوری مقداری اولیوین مشتق شده باشد . تركیبی حدودا آندزیتی دارد .
تركیب كانی شناسی و شیمیائی آتشفشان تفتان با سنگهای كالكوآلكالن مناطق فرو رانش مطابقت دارد زیرا :
▪ غنی از بیوتیت و هورنبلند می باشند .
▪ تركیب كالكو آلكالن دارند .
▪ غنی تر بودن آتشفشان تفتان نسبت به آتشفشان بزمان مجددا تائیدی بر فرو رانش بین دریای عمان و مكران است .

سید عبدالرضا جعفری صدر