محدث بزرگ احادیث

ملک ری از دیر باز برای خودش اسم و رسمی داشته است؛ از یک طرف آبادانی و باغستان‌های آن شهره عام و خاص بوده، از یک طرف مردم کوشا و ساعی آنجا در همه امور پیشرفت‌هایی داشته‌اند و از طرفی این دیار محل درخشش ستارگان در آسمان علم و ادب بوده که از آن جمله می‌توان به ظهور عالمان و محدثان بزرگ شیعه در این دیار اشاره کرد که هر کدام نامی بزرگ برای خودشان دارند. پس به واقع باید ملک و سرزمین ری را سرزمین علم و عالمان دانست، از یک سو کسی چون محمد بن زکریای رازی، عالم و دانشمند نامی با کشف الکل این چنین آوازه دانش مسلمانان را به همه جا می‌رساند، از سویی ابوالفتوح رازی با آن تفسیر ناب خود از قرآن سرآمد بسیاری از مفسران می‌شود و از سوی دیگر عالمی چون شیخ کلینی با جمع‌آوری احادیث گوناگون و تدوین آنها خدمات ارزنده‌ای به جهان اسلام، بخصوص شیعه می‌کند که در نوع خودش بی‌نظیر است.
حال که سخن از ری به میان آمد و نامی از شیخ کلینی ذکر شد و امروز هم، روز بزرگداشت این محدث بزرگ است، به این بهانه قلم را به سوی زندگانی پر بار این عالم بزرگ می‌چرخانیم، باشد که توانسته باشیم گوشه‌هایی از زندگی پر برکت این عالم عالی‌قدر را ارائه کرده باشیم.
شیخ کلینی به واسطه سفرهایی که داشتند و از این شهر به آن شهر می‌رفتند، بسیاری از نکات زندگی‌ایشان مبهم می‌باشد.
زمانی که سیطره عباسیان بر عالم اسلام سایه افکنده بود. خلفای آنان به واسطه دشمنی پنهان و گاه آشکاری که با خاندان رسول خدا(ص) داشتند، یکی از اهداف عباسیان از نظر رخنه در میان عموم مسلمانان و در دست گرفتن افکار و اندیشه ایشان، کمرنگ کردن حضور ائمه اطهار(ع) در جامعه و به طور کامل محو و نابود کردن شیعیان در این دوران بوده است. پس بر همین اساس از هیچ توطئه و آسیب رساندنی دوری نمی‌کردند. بنابراین پر واضح است در این دوران انواع و اقسام شبهات عمدی وارد دین می‌شده و در این میان شیعه و دنیای پر از احادیث آن کانون توجه بوده است. از طرفی هم شیعیان که خود را مریدان امام علی(ع) و فرزندان آن حضرت که به مقام امامت نایل شده بودند، می‌دانستند، پس لازم بود که در این گیرو دار اندیشه‌ها و عقاید، افرادی پا به عرصه وجود نهند تا این چنین با نقل احادیث جامع و درست ومستند، جریان شیعه را در مسیر اصلی خودش قرار دهند. یکی از کسانی که در این راه خدمات ارزشمندی از خود نشان داد، شیخ کلینی بود؛ همان کسی که اولین محدثی بود که به جمع‌آوری و نظم و ترتیب احادیث و اخبار دینی پرداخت.
آنچه از کتب تاریخی بر می‌آید، آن است که ابوجعفر محمد بن یعقوب بن اسحاق رازی، یا همان شیخ کلینی در نیمه دوم قرن سوم هجری در دهی به نام کلین که در ۳۸ کیلومتری شهر ری می‌باشد، در خانواده‌ای که عشق به خاندان عترت و طهارت(ع)در آن موج می‌زد، دیده به جهان گشود. ولادت آن بزرگوار مقارن با دوران امامت امام حسین عسکری(ع) بوده است و پدر شیخ کلینی، یعنی یعقوب بن اسحاق، خود از مریدان آن حضرت بوده است. پس از همان دوران کودکی به تربیت کودک خویش اهتمام ورزید و این چنین کودک با استعداد خود را در امور مختلف رشد و نمو داد. البته در این میان شیخ کلینی که بعدها با القاب «ثقه‌الاسلام»، «شیخ مشایخ شیعه» و «رئیس محدثان علمای امامیه»، نامیده شد، مدتی هم در نزد دایی‌اش، علان رازی که او هم یک فقیه و محدث بود، تلمذ کرد. شاید یکی از علل گرایش شیخ کلینی به امر جمع‌آوری و تدوین احادیث، شاگردی کردن در نزد دایی‌اش بوده است. البته تلمذ کردن شیخ کلینی به این دو نفر ختم نمی‌شود. بلکه ایشان از حضور اساتیدی چون «احمد بن عاصم کوفی»، «حسن بن فضل بن زید یمانی»، «محمد بن حسن صفار»، «سهل بن زیاد رازی»، «محمد بن حسن طایی»، «محمد بن اسماعیل نیشابوری»، «احمد بن مهران»، «عبدالله بن جعفر حمیری» و... که هر کدام از آنها جزء نوابغ جهان اسلام بوده‌اند کسب فیض کرده‌اند؛ یعنی چیزی در حدود سی و پنج استاد.
یکی از روش‌های کاری شیخ کلینی دست یافتن به احادیث به شکل مستند و دقیق بوده است و این امر مستلزم آن بوده که ایشان بار سفر را به دوش بکشند. پس بر همین مبناست که در همان اوان جوانی، ایشان سفری طولانی را آغاز می‌کنند تا این چنین با مراجعه به بلاد مختلف و حاضر شدن در بین عالمان و حتی مردم عادی احادیث را جمع‌آوری و ضبط کنند. چرا که آن بزرگوار می‌دانستند که احادیث منقول از امامان(ع) چونان گوهر تابناکی هستند که در شهرها و بلاد مختلف در نزد امانت دارانی به امانت گذاشته شده‌اند تا یک روزی یک نفر چون شیخ کلینی به سراغشان برود و این احادیث ناب را از ایشان گرفته و برای آیندگان محفوظ نگهدارد. بر همین اساس است که آن محدث گرانمایه ابتدا به قم رهسپار می‌شوند تا این چنین مدتی را نزد عالمان ومردمان این دیار به کسب فیض و جمع‌ کردن احادیث بپردازند. چرا که قم از دیرباز محل رفت و آمد و زندگی شیعیان بود و به وضوح احادیث و سخنان ائمه اطهار(ع) در آنجا نقل می‌شده است. سپس ایشان تصمیم می‌گیرند به سمت کوفه رهسپار شوند، شهری که مدتی مرکز خلافت امام علی(ع) بوده و علی‌رغم گذشت چند قرن از حضور علی‌بن ابیطالب(ع) در آن شهر، همچنان مردمان آن شهر احادیث، سخنان و موعظه‌های آن امام بزرگوار را از پدران خودشان به یادگار داشتند. بنابراین بهترین و ناب‌ترین فرصت برای شیخ کلینی همین بود که در آن شهر حضور یابد و احادیث و سخنانی را که در سینه افراد باقی بود، جمع‌آوری کرده و ثبت کند. البته در ادامه باید متذکر شد که سفرهای شیخ کلینی تنها به این دو شهر ختم نشد. بلکه آن عالم جویای حقیقت هر زمان می‌شنیدند که در دیاری کتابی یا شخصی است که احادیث و سخنان گهربار بزرگان دین اسلام، بخصوص امام زمان (عج) را دارد، بی‌صبرانه به آن دیار می‌شتافت تا از این دریای مواج الهی بهره‌ای بگیرد. پس بر همین اساس است که شیخ کلینی بارها با چهار سفیر و نماینده خاص آن امام، «نواب اربعه» ملاقات داشته و این چنین سخنان منقول از آن حضرت را شنیده و ثبت کرده است. از دیگر نکات کاری آن بزرگوار این است که در ترتیب احادیث هر باب، درست‌ترین و صحیح‌ترین حدیث را در اول باب قرار داده و سپس به احادیث مجمل و مبهم می‌پردازد، و از این جهت احادیث آخر هر باب غالبا خالی از ابهام نیست. در ضمن شیخ کلینی سلسله سند را تا به امام در هر حدیث نقل می‌کند.
هر چند از شیخ کلینی آثار بسیاری به جا مانده و برخی از این آثار عبارتند از: «کتاب رجال»، «کتاب رد بر قرامطه»، «کتاب تعبیر الرویا» و... اما ارزشمندترین اثرش «کتاب کافی» است؛ کتابی که شیخ مفید در باب آن می‌گوید: «کتاب کافی، ارزشمندترین کتاب اسلامی و نفیس‌ترین کتاب شیعه است.» کتابی که اولین کتاب از کتب اربعه شیعه است، تالیف آن بیست سال طول کشیده و نگارش آن در بغداد به پایان رسیده است و سر آخر اینکه کتاب کافی، کتابی است که مشتمل بر سه بخش است: اصول کافی، فروع کافی و روضه کافی. جالب آنکه خود کتاب اصول کافی شامل شانزده هزار حدیث از رسول خدا(ص) و ائمه اطهار(ع) است.
در ادامه این مقال اگر از کنار آثار به جا مانده از شیخ کلینی بگذریم، سخنان و ستایش‌های دیگران هم جالب توجه است؛ ستایش کسانی که خود در زمره بزرگان علم بوده‌اند. آن طور که «احمد بن علی بن عباس» معروف به «نجاشی» در باب او می‌گوید: «او در زمان خود، شیخ و پیشوای شیعه بود در ری و حدیث را از همه بیشتر ضبط کرده و بیشتر از همه مورد اعتماد است.»، «ابن طاووس» می‌گوید: «توثیق و امانت شیخ کلینی مورد اتفاق همگان است»، ابن حجر عسقلانی می‌گوید: «کلینی از روسا و فضلای شیعه در ایام مقتدر عباسی است.» جالب آنکه محمد تقی مجلسی درباره شخصیت علمی آن بزرگوار چنین می‌گوید: «حق این است که در میان علمای شیعه مانند کلینی نیامده است و هر کس در اخبار و ترتیب کتاب او دقت کند، در می‌‌یابد که از جانب خداوند مورد تائید بوده است. البته خوب است در اینجا یادی هم از شاگردان شیخ کلینی شود که همگی از فقها و محدثین جهان تشیع بوده‌اند، علمایی چون «ابن ابی راقع صمیری»، «احمد بن احمد کاتب کوفی»، «ابوغالب احمد بن زراری»، «محمد بن ابراهیم نعمانی»، و... که تمامی آنها خدمات ارزنده‌ای همانند استادشان در عالم احادیث و سخنان رسول خدا(ص) و ائمه اطهار(ع) داشته‌اند.
سرانجام این عالم بزرگ جهان اسلام، در سن هفتاد سالگی و در سال ۳۲۹ هــ -.ق که سال تناثر نجوم نام گرفته، یعنی سالی که ستارگان علم یکی پس از دیگری از دنیا رفتند، بدرود حیات گفت. هم اینک مزار آن بزرگوار در مولوی خانه بغداد زیارتگاه بسیاری از شیفتگان مکتب تشیع است.

اکبر خورد چشم

منبع : روزنامه رسالت