تجربه‌ی موفق یک حزب

این نوشته بر آن است تا نشان دهد كه برخلاف ادعای كسانی كه مردم ایران را فاقد روحیه‌ی جمع‌گرایی و درنتیجه دور از تحزب و فعالیت سیاسی معرفی می‌كنند، درصورتی‌كه حزبی با برنامه‌ی مردمی و اساسنامه‌ی اصولی حضور بیابد، نه‌تنها مخاطبان جدی و علاقه‌مند می‌یابد، كه با استقبالِ پرشور توده‌هایی مواجه می‌شود كه خواسته‌های‌شان را در برنامه‌ی آن حزب مشاهدهمی‌كنند. دلیل این مدعا شرح مختصری است از فعالیت "حزب توده ایران" در دورانی كه فضایی نسبتاً باز برای حضور احزاب وجود داشت. بدون آشنایی دقیق با تاریخ فعالیت حزب توده‌‌ی ایران شناخت تاریخ معاصر ایران ناقص خواهد بود و درعین‌حال، بدون آشنایی با زیر و بم‌ها و سایه-روشن‌های تاریخ سده‌ی اخیر به ویژه بعد از شهریور ۱۳۲۰، داوری درباره‌ی حزب توده‌ی ایران به حقیقت نزدیك نخواهد شد. این درهم‌تنیدگی و تأثیر دوجانبه، خود گواه آن است كه حزب، محصول طبیعیِ این آب‌‌و خاك و برخاسته از عمقِ خواست و نیاز نیروهای اجتماعیِ تاریخ‌ساز و پاسخ‌دهنده به ضرورت‌های این حركت میهنی در عصر نو است.
به‌ندرت اقدام مترقی و انقلابی و حتی به‌ندرت اندیشه و بارقه‌ی روشن‌گر و راه‌گشایی را می‌توان سراغ‌كرد كه این حزب در آن نقش پیشتاز را ایفا نكرده باشد. این دعوی سترگی است، اما گزافه نیست. حضور آن در عرصه‌های مختلف اجتماعی توأم با یك برنامه‌ی همه‌جانبه و برتابنده‌ی نیازهای رشد موزون اجتماعی و متناسب با سطح پیشرفت جامعه از یك‌سو و صف طویل جان‌باختگان، شكنجه‌دیدگان و قهرمانان به‌نام و گم‌نامش از دیگرسو، گواه این دعا است.
حزب با اتكا به منافع توده‌های زحمت‌كش، میهن‌پرستی را با همبستگی بین‌المللی برادرانه با نیروهای مترقی و ضد استعمار در مقیاس جهانی به‌هم آمیخت و راز ماندگاری و بقای آن را نیز در مهیب‌ترین مهلكه‌ها و گردبادهای سیاسی در همین خصایص باید جست.
●تأسیس حزب
در تاریخ معاصر میهن ما حزب‌ها و سازمان‌های سیاسی متعددی ظهوركردند، اما عمر بسیاری از آنان دیری نپایید؛ زیرا در میان مردم ریشهنداشتند. تاریخی كه با تحزب آغاز می‌شود، تاریخی است كه با سرشت و سرنوشت جنبش كارگری ایران عجین است. جنبش كارگری ایران حدود یك قرن تاریخ پرفراز و نشیب را پشت‌سر دارد. مراكز غیبی سوسیال‌ــ‌دموكراسی در تلاطم‌های تقدیرآفرینِ مشروطه، نقش سازمان‌ده و الهام‌گر را برعهده گرفتند و در پیروزی‌های انقلاب جای پای خونین و خردمند خویش را در سنگلاخ و مهلكه‌ها باقی‌گذاشتند. حزب كمونیست ایران كه از درون سوسیال-دموكراسی بیرون آمد، سنن آن را ادامه داد و در مبارزه با ارتجاع و استثمار و پرورش كادرهای انقلابی كوشش‌های شایان و آفریننده‌ای كرد. حزب توده‌ی ایران با رسالت دنبال‌كردن كار آنان، در شرایطی كار خود را آغاز‌كرد كه بازماندگان سازمان‌های انقلابی پیشین، از زندان و تبعید بازگشته بودند. این نیروها در هوای تازه‌ای كه مولود فروپاشی استبداد رضاشاهی بود، گرد آمدند و بر شالوده‌ی آزمون‌های گذشته و تجربه‌ی جنبش‌های انقلابی جهان، سازمان سیاسی طبقه‌ی كارگر ایران را از نو پی ریختند. كودكی كه در مهرماه ۱۳۲۰ پا به میدان نهاد، به استقبال گردبادهای سهمگین سیاسی رفت.
طعرصه‌های عمومی فعالیت‌های حزب
۱) ‌حزب برای نخستین‌بار مسأله‌ی مبارزه‌با امپریالیسم و استعمار نو و كهنه را به‌معنای وسیع، دقیق و علمی آن در كشور مطرح‌كرد و توده‌های مردم را به مبارزه با آن سوق داد. حزب همزمان با پیدایش خود، با فاشیسم كه در آن‌زمان آزادی و استقلال ملت‌های جهان را دستخوش تهدید مرگبار كرده بود و در ایران شبكه‌ی وسیع عوام‌فریبی و خرابكاری خود را توسعه داده بود، وارد مبارزه شد و توانست چهره‌ی ددمنش آن را به مردم بشناساند و عُمال آن را در ایران منفردكند.
انتشار صدها كتاب در زمینه‌ی توضیح و افشای ماهیت اقتصادی، سیاسی امپریالیسم و عملكرد آن در كشورهای مختلف و نیز هزاران مقاله در زمینه‌ی افشای عملكرد و دسایس گوناگون امپریالیست‌های انگلیس و آمریكا در شرایط مشخص روز، حزب را با كین بی‌پایان امپریالیسم كه در كشور ما دارای ریشه‌های عمیقی در قشرهای حاكم و دارای عُمال رنگارنگ و فراوان در شبكه‌های وسیع جاسوسی بودند، روبه‌رو كرد.
۲) ‌حزب به‌محض تأسیس خود، مبارزه با عمال رضاشاه را یكی از شعارهای خویش قرار داد و بعدها با تمام قوا كوشید تا از تجدید دیكتاتوری در كشور جلوگیری‌كند. فهرست آثار منتشر‌شده‌ی حزب در زمینه‌ی تاریخ معاصر و افشای رجال سیاسی دوران پهلوی و قاجار خود گویا است. همین مبارزه‌ی پی‌گیر، كینه‌ی سوزان دربار و سلطنت مطلقه را برانگیخت. ارتجاع ایران بارها سركوب حزب را مقدمه‌ی سركوب جنبش استقلال‌طلبی و آزادی‌خواهی ایران شمرده است و درواقع تاخت‌وتاز علیه حزب، چه پس از بهمن ۲۷ و چه پس از مرداد ۳۲ مقدمه‌ی تاخت‌وتاز علیه دیگر سازمان‌های ملی و مترقی بود.
۳) ‌حزب از همان بدو تأسیس خود، شعار اتحاد نیروهای ملی و مترقی را سرلوحه‌ی كار خود قرار داد و در این راه نیز اقدامات مؤثری به‌عمل آورد. پیدایش "جبهه‌ی آزادی" و اقدامات فراكسیون حزب در مجلس چهاردهم برای همكاری با عناصر مترقی در مقابله با توطئه‌های سیدضیاء و دكتر میلسپو، دولت‌های صدر، حكیمی و غیره، تشكیل "جبهه‌ی مؤتلف احزاب آزادی‌خواه"، "جبهه‌ی مطبوعات ضد دیكتاتوری" از جمله‌ی این اقدامات است. حزب در حادثه‌ی ۳۰ تیر ۱۳۳۰ با تمام قوا برای سقوط حكومت خائن قوام و بازگشت مجدد دكتر مصدق به قدرت همراه دیگر نیروهای ملی مبارزه كرده است. در دوران پس از ۳۰ تیر و سپس در سال‌های اختناق كه رژیم كودتا در ایران مسلط بود- پیش و پس از انقلاب شكوهمند بهمن ۵۷- با تمام قدرت برای نیل به اتحاد تمام نیروهای ملی و دموكراتیك كه مهم‌ترین ضامن پیروزی جنبش است، كوشید. تردیدی نیست كه در برخی موارد سیاست حزب از یك‌رشته خطاهای سكتاریستی و از جمله در مرحله‌ای از جنبش ملی‌شدن صنعت نفت مصون نماند، ولی آن‌چه شاخص این سیاست است، كوشش پی‌گیر حزب در دست‌یابی به اتحاد نیروها برای رسیدن به هدف‌های مشترك است.
۴) ‌حضور گسترده در مبارزه‌برای ملی‌كردن صنعت نفت و اِعمال حق حاكمیت ملی، حمایت از دولت ملی دكتر مصدق و مبارزه با دسایس امپریالیست‌ها و مزدوران داخلی آنان و لغو هرگونه امتیاز سیاسی و اقتصادی از طریقِ بسیج سازمان‌های دموكراتیك و توده‌ای و به‌ویژه سندیكاهای كارگری از دیگر عرصه‌های فعالیت حزب به‌شمار می‌رود. متأسفانه، گاه این نقش عظیم و قاطع كارگران در مبارزه‌برای ملی‌كردن صنعت نفت نادیده گرفته شده یا به سایه رانده می‌شود.
۵) ‌حزب به وسیع‌ترین تلاش برای متشكل‌كردن كارگران ایران دستزد. اعضای حزب در پیدایش سازمان‌های معتبر كارگری و سندیكایی مانند شواری متحده‌ی كارگران و زحمت‌كشان و شواری مؤتلفه‌ی مركزی كارگران كه ده‌ها و صدهاهزار كارگر در رسته‌های مختلف را در سندیكاها متحد كرده بودند، نقش مهمی ایفا كردند. این سازمان‌های كارگری برای اثبات شخصیت و موجودیت طبقه‌ی كارگر ایران و دفاع از حقوق بنیادین آن، مبارزه‌ی وسیع و دامنه‌داری كرده‌اند و به كامیابی‌هایی رسیده‌اند كه خود تاریخ افتخارآمیزی دارد. تلاش حزب و شواری متحده‌ی مركزی باعث تدوین لایحه‌ای در سال ۱۳۲۳ شد كه در آن هشت ساعت كار روزانه، دو هفته مرخصی با حقوق در سال، شش هفته مرخصی با حقوق برای زنان كارگرِ باردار، منع استفاده از كار كودكان كم‌تر از ۱۲ سال و تأمین بیمه‌های اجتماعی پیش‌بینی شده بود. این تلاش‌ها همچنین، به تصویب قانون‌كار در سال ۱۳۲۵ منجر شد كه علاوه بر مزایای فوق و دیگر مزایا، روز اول ماه مه را به‌عنوان روز همبستگی بین‌المللی زحمت‌كشان و روز تعطیلی با مزد به‌رسمیت شناخت. فراموش نباید‌كرد كه واژه‌ی "كارگر" در برابر واژه‌های تحقیرآمیز "فعله" و "مزدور" را نخستین‌بار حزب به‌كار برد و متداول‌كرد.
۶) ‌حزب در مبارزه‌ی دهقانان با فئودالیسم و «بزرگ زمین‌داری» به تحقق یك برنامه‌ی ارضی مترقی برای تقسیم بلاعوضزمین بین دهقانان كم‌زمین و بی‌زمین كوشید و در راه متشكل‌كردن دهقانان فعالیت وسیعی آغازكرد كه موفقیت‌های بسیاری نیز به دنبال داشت. ده‌هزار روستایی در اتحادیه‌های دهقانی متشكل شدند و توانستند دهقان ایرانی را از خواب دیرینه بیداركرده و او را از تسلیم به سرنوشت رقت‌بار جور و ستم ارباب و ژاندارم و هیأت‌حاكمه بازدارند و به‌سوی نبرد مطالباتی و اجتماعی سوق دهند. نمونه‌ی برجسته‌ی كار سازمانیِ دوران علنی (۱۳۲۷-۱۳۲۰) تشكیل "اتحادیه‌ی دهقانان وابسته به حزب توده‌ی ایران" و پس از "غیرقانونی‌"شدن حزب، تشكیل سازمان علنی "انجمن كمك به دهقانان ایران" بود. انتشار صدها كتاب و هزاران مقاله در زمینه‌ی جامعه‌شناسی روستا و مشكلات دهقانان كشور از جمله اقدامات درخشان حزب به‌شمار می‌رود.
۷) ‌از آن‌جا كه بدنه‌ی ارتش شاهنشاهی ریشه در اقشار محروم جامعه داشت، حزب از همان ابتدا كار آگاه‌گرانه در میان این نیروها را طرف توجه قرار داد و برای نخستین‌بار در تاریخ به متشكل‌كردن عناصر ملی در درون ارتش دست یازید. سازمان نظامی حزب، متشكل از افسران آگاه با گرایش‌های عمیق ملی و مردمی و برخاسته از میان توده‌های مردم، در میان سازمان‌های نظامی انقلابی در كشورهای سرمایه‌داری كم‌نظیر بود. این سازمان از میان خود قهرمانان به‌نام و اندیشمندان، نویسندگان و مترجمان بزرگی را عرضه‌كرد كه خود صفحه‌های تابناكی در تاریخ مبارزات مردم به‌شمار می‌رود.
۸) ‌حزب به وسیع‌ترین فعالیت سازمانی و تبلیغی در میان قشرهای گوناگون زنان، اعم از كارگر، دهقان و روشن‌فكر دست زد و برای نخستین‌بار در مجلس چهاردهم طرح انتخاب‌كردن و انتخاب‌شدن زنان ایرانی را عرضه داشت. موفقیت حزب در ایجاد یك نهضت بزرگ در میان زنان برای احقاق حقوق خود قابل ملاحظه است. فعالیت‌های سیاسی، تظاهراتی، مطبوعاتی و اجتماعی زنان كه به‌وسیله‌ی حزب رهبری می‌شد، این بخش عظیم جامعه‌ی ایران را به جاده‌ی بیداری، تلاش و تكاپو رهنمون‌كرد. در تیرماه ۱۳۲۲ تشكیلات زنان برنامه‌ی خود را با شعار مبارزه علیه فاشیسم، مبارزه با استعمار، مبارزه برای صلح، حقوق مساوی با مردان و دست‌مُزد مساوی در برابر كار مساوی آغازكرد. در همین دوران در جنب شورای متحده‌ی مركزی، اتحادیه‌ای به‌نام "اتحادیه‌ی زنان زحمت‌كش" نیز تشكیل شده بود كه در سال ۱۳۲۵ به تشكیلات زنان پیوست. در سال ۱۳۲۵ تشكیلات زنان به عضویت فدراسیون جهانی زنان كه مدافع حقوق همه‌ی زنان در دنیا بود، درآمد و از آن پس تشكیلات دموكراتیك زنان نامیده شد. در سال ۱۳۲۷ این تشكیلات غیرقانونی اعلام شد. اما در سال ۱۳۲۹ هیأت اجرایی این تشكیلات یك روزنامه‌ی علنی به نام "جهان تابان" منتشركرد.
در ۳۰ اردیبهشت هیأت تحریریه‌ی این مجله به‌دنبال ارسال دعوتنامه برای عده‌ای از زنان مترقی در كنفرانس بزرگی در محل سالن تأتر سعدی تهران، تأسیس سازمان زنان ایران را اعلام‌كرد. این سازمان در شهرستان‌های مختلف شعبه‌ی خود را دایركرد و روزنامه‌ی "جهان زنان" را با شعار "زنان ایران برای به‌دست آوردن حقوق خود متحد شوید" منتشر نمود. تشكیلات دموكراتیك زنان "شورای مادران" را برای مبارزات محلی و موضعی زنان در محله‌ها پی ریخت. این شورا برای رسیدگی به خواست‌های خانواده‌ها در محل و از جمله تأمین مدرسه، درخواست آسفالت خیابان، تأمین برق و دیگر امكانات شهری فعالیت می‌كرد.۹) ‌یكی دیگر از كارهای برجسته‌ی حزب، كار در میان جوانان بود؛ حزب توانست برای جوانان ایرانی میدان عمل و دورنمای وسیعی از كار و تلاش پدید آورد. تاریخ "سازمان جوانان توده‌ی ایران" پر از صفحات درخشان تلاش و فداكاری است. اعضای كارگری این سازمان در اتحادیه‌های كارگری فعالیت وسیعی داشتند. آنان وظیفه‌ی خود می‌دانستند كه به‌عنوان اعضای فعال اتحادیه‌ها در راه منافع حیاتی كارگران تلاش‌كنند. آنان در اعتراضات و اعتصابات كارگری حضور فعال و چشم‌گیری داشتند، اخبار كارگری را به مطبوعات می‌دادند و صدای اعتراض كارگران را در مجامع و ارگان‌های مربوط منعكس می‌كردند.
یكی از مراكز عمده‌ی فعالیت سازمان جوانان، دانشگاه بود. اعضای سازمان به‌خصوص در "اتحادیه‌ی دانشجویان دانشگاه تهران" كه فعالیت گسترده و چشم‌گیری داشت، فعال بودند و در راه تشكل دانشجویی و وحدت عمل دانشجویان سعی فراوان داشتند.
مبارزات دامنه‌دار كارگران، توده‌های دهقانی را نیز به مبارزه جلب‌كرد. با توجه به اهمیتی كه حزب برای كار در میان دهقانان قایل بود، سازمان جوانان، كار در روستاها را به‌عنوان وظیفه‌ی مهم خود قرار داد و در "انجمن كمك به دهقانان" فعالانه می‌كوشید.
فعالیت سازمان جوانان در راه صلح یكی از بارزترین عرصه‌های فعالیت آن بود؛ ترویج اندیشه‌های صلح در میان نسل جوان، افشای جنگ‌طلبان، افشای توطئه‌های امپریالیستی، دفاع از نهضت‌های آزادی‌بخش، هم‌دردی و همبستگی با ملت‌های مستعمره و نیمه‌مستعمره به‌ویژه پس از تأسیس "جمعیت هواداران صلح" توسعه‌ی بیش‌تری یافت. سازمان جوانان از طریق تشكیل نشست‌ها، نمایش‌های صلح در شهرها و روستاها، كارخانه‌ها، مدارس و دانشگاه‌ها، هر روز اقشار تازه‌ای از جوانان را به مبارزه در راه صلح جلب می‌كرد.
تأسیس "سازمان دانش‌آموزان ایران" در سال ۱۳۳۰ از دیگر ابتكارات سازمان جوانان بود كه با مبارزه‌ی دامنه‌دار خود توانست رسمیت خویش را به وزارت فرهنگ تحمیل‌كند. نشریه‌ی "دانش‌آموز" ارگان این سازمانِ دانش‌آموزی نقش مهمی در ارتقای آگاهی دانش‌آموزان و طرح اصولی خواست‌های آنان داشت.
فعالیت دختران جوان در "تشكیلات دموكراتیك زنان"، "جمعیت آزادی زنان" و "سازمان دموكراتیك زنان" و مبارزه‌ی گسترده‌ی آنان در راه تحقق خواست‌های اصولی زنان با توجه به محدودیت‌های موجود برای دختران و زنان فراموش‌ناشدنی است. یكی دیگر از فعالیت‌های پُرثمر سازمان جوانان، شركت فعال آن در جمعیت مبارزه با بی‌سوادی بود و در تشكیل كلاس‌های مبارزه با بی‌سوادی در كارخانه‌ها و روستاها و بالابردن سطح آگاهی و معلومات بی‌سوادان نقش به‌سزایی ایفا كرد. برگزاری روز كودك- اول‌ژوئن- و دفاع از حقوق كودكان از دیگر عرصه‌های فعالیت‌آن بود.
۱۰) ‌فعالیت حزب در میان روشن‌فكران و در عرصه‌ی فرهنگی از فصول برجسته‌ی آن است. حزب شمار كثیری از روشن‌فكران برجسته اعم از استادان دانشگاه، نویسندگان، شاعران، روزنامه‌نگاران، هنرمندان، اندیشمندان و دانش‌پژوهان را پرورش داد كه حضور مؤثر آنان در عرصه‌های مختلف فرهنگی غیرقابل انكار است.
۱۱) ‌حزب در راه تأمین حقوق و دفاع از حقوق خلق‌ها و اقلیت‌های ملی و مذهبی كشور تلاش وسیعی داشت و در برنامه‌ی خود بر حقوق مسلم اقلیت‌های ملی، قومی و مذهبی تأكید داشت.
۱۲) ‌فعالیت‌های مطبوعاتی از دیگر فعالیت‌های چشم‌گیر حزب است. پرورش صدها روزنامه‌نگار مردمی و انتشار ده‌ها روزنامه و مجله در زمینه‌های گوناگون سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، هنری و صنفی در بالابردن آگاهی‌های عمومی نقش به‌سزایی داشت.
۱۳) ‌حزب تنها هفت سال فعالیت علنی داشت، آن‌هم با فراز‌و‌فرودهای فراوان. پس از توطئه‌ی بهمن ۱۳۲۷ حزب در شرایط جدید دست به تجدید سازماندهی زد و با مهارت، كار مخفی و علنی را به‌هم آمیخت. سازمان‌های متعدد علنی از رهنمودهای حزب بهره می‌گرفتند. پس از كودتای ۲۸ مرداد و سركوب نهضت ملیِ مردم ایران، حزب وارد كار عمیق مخفی شد و توانست موجودیت خود را حفظ‌كند. از این‌رو، فعالیت حزب در هیچ دورانی تعطیل نشد و متوقف نماند. البته در این‌راه نیز، علاوه بر جان‌باختگان فراوان و ده‌ها‌هزار زندانی، فهرست بلندبالایی از زندانیانِ به‌نام و گم‌نامِ بیش از ۱۰ تا ۳۷ سال زندانی را آن‌هم تنها به‌جرم ماندن بر اعتقادات خود در كارنامه‌ی خویش دارد و این خود در تاریخ احزاب و در تاریخ معاصر كشور یگانه است.
این فهرستی است ناقص و فشرده از فعالیت‌های حزب كه واردشدن در هر جزء آن صفحات بسیاری را می‌طلبد كه از حوصله‌ی این مقاله خارج است.
●●سخن آخر
متأ‌سفانه تلاش‌هایی در كار است تا:
۱) ‌تمام تاریخ فعالیت حزب را به دوران كوتاهی از خطاهای سكتاریستی در برخورد با دولت ملی دكتر مصدق كه حزب خود به سرعت در جهت اصلاح آن برآمد، خلاصه‌كنند.
۲) ‌با عمده‌كردن برخی اشتباهات تاكتیكی در روز ۲۸ مرداد، تمام تقصیرات و مسؤولیت‌های ناشی از رخداد عمیقاً ضد مردمی كودتا را متوجه حزب‌كنند. روشن است كه با این شیوه، دسایس و دخالت امپریالیست‌ها، فعالیت ضد مردمی عُمال دربار و برخی كارگزاران آن‌ها كه با نقاب آزادی‌خواهی در جنبش ملی و در دولت ملی دكتر مصدق رخنه كرده بودند و در جهت ایجاد شكاف و تفرقه در صفوف نیروهای ملی و مردمی بودند، به سایه رانده می‌شود. مسأله این‌جاست كه حزب خود با صراحت و شجاعت از بَررسی خطاهای خود در كنار تلاش‌های گسترده‌اش برای ناكام‌گذاشتن كودتا سر باز نزد. اما آیا دیگر نیروها نیز هرگز به چنین بازنگری در فعالیت‌ها و تاكتیك‌های خود روی كرده‌اند؟
۳) ‌كوشش می‌شود كه با تكیه بر برخی ادعاها و گفته‌های غیرمستند و بزرگ‌كردن برخی اختلاف‌نظرها در رهبری حزب كه خصیصه‌ی ناگزیر فعالیت‌های حزبی است، اسناد رسمی حزب را كه مبنای عملِ اعضای آن به‌صورت كلِ واحد و به‌هم پیوسته است، دور بزنند و نادیده بگیرند. حال آن‌كه وجدان علمی و انصاف در داوری اقتضا می‌كند كه اسناد رسمی حزب را ملاك سنجش عمل آن دانست و در ارزیابی فعالیت‌ها و تاكتیك‌ها به شرایط عینی و ذهنی جامعه، توازن قوا و سطح رشد آگاهی‌های اجتماعی توجه داشت؛ زیرا نمی‌توان و نباید فعالیت هر حزب را از بستر اجتماعی آن و شرایط مشخص هردوره منتزع‌كرد. متأسفانه باید گفت تحت شانتاژهای معیّن، پاسخ مستند و مستدل حزب به انتقادات و اتهامات نادیده گرفته می‌شود و این مغایر تمام حقوق اجتماعی و اصول ناظر بر نقد و بررسی علمی است.
نكته‌ی دیگری كه باید به آن اشاره‌كرد فعالیت نمونه‌وار حزب در فاصله‌ی سال‌های ۱۳۲۰ تا ۱۳۳۲ است كه خط بطلان بر ادعای برخی محافل مبنی بر تحزب‌گریزی مردم ایران است، می‌كشد. موضوع این‌جا است كه برای ایجاد احزاب فراگیر و جذب مردم به فعالیت‌های حزبی پیش‌نیاز‌ها و خصایصی لازم است كه از آن‌جمله می‌توان به نكات عمده‌ی زیر اشاره‌كرد:
۱) ‌فضای باز سیاسی.
۲) ‌بسط دامنه‌ی شعارها از سطح نخبگان به نیازها و خواست توده‌های وسیع مردم.
۳) ‌صداقت در عمل و پایبندی به شعارهای اعلام‌شده.
۴) ‌باز‌كردن درهای حزب به‌روی فعالان مردم و فراهم‌آوردن عرصه‌های لازم برای بروز خلاقیت‌ها و جذب ظرفیت‌های آنان.

محمد علی عمویی

منبع : ماهنامه نامه