حماسه اربعین

● تاملی در حماسه اربعین
با آن که اعداد، به خودی خود، نمی‌تواند حکمی شرعی را اثبات نماید، یا انسان را به مسأله‌ای خاص رهنمون شود، عدد چهل در آیات و روایات فراوانی به کار رفته است که این مسأله، در ذهن بسیار شگفت می‌نماید. پیامبر اکرم (ص) فرموده است: «ما من عبدٍ یخلصُ لله العَمل اربعین یوماً الا ظهرت یتابیع الحکمه من قلبه علی لسانه؛ (۲) هیچ بنده‌ای نیست که رفتارش را به مدت چهل روز برای خدا انجام دهد، مگر آن که چشم‌های حکمت از قلب بر زبانش جاری خواهد بود». در آیات و روایات دیگری نیز امثال این تعابیر درباره عدد چهل آمده است: از جمله:
▪ میقات حضرت موسی (ع) با خدا، در طی چهل روز بوده است؛
▪ خداوند گلِ آدم (ع) را در طی چهل روز به دست خود سرشته است؛
▪ مردمان تا چهل سالگی در پی دنیایند و پس از آن در پی آخرت خواهند رفت؛
▪ بنده تا چهل سالگی مورد عفو و مغفرت پروردگار است و پس از آن خداوند به فرشتگان رقیب و عتید دستورِ سخت‌گیری می‌دهد؛
▪ کسی که خمر بنوشد، تا چهل روز نماز او مورد قبول پروردگار نخواهد بود؛
▪ کسی که غیبت مرد یا زن مسلمانی را بنماید تا چهل روز نماز و روزه‌اش قبول نمی‌شود، مگر آن‌که آن فرد از او در گذرد؛
▪ کسی که از دنیا برود و چهل مؤمن بر نیکی او شهادت بدهند، مورد عفو پروردگار قرار می‌گیرد؛
▪ حدّ همسایگی تا چهل منزل از هر طرف است؛
▪ اگر کسی چهل حدیث حفظ کند که در امر دینش از آن‌ها بهره ببرد، خداوند در روز قیامت او را فقیه و عالم محشور خواهد کرد؛
▪ حضرت آدم (ع) چهل روز بر روی کوه صفا در حال سجده بود؛
▪ بنی اسرائیل برای استجابت دعای خود چهل شبانه روز ناله و ضجّه می‌کردند. (۲)
این‌گونه بود که چله‌نشینی و چله‌گریزی در عرفان و تصوف اسلامی راه یافت و نیز کتاب‌هایی با عنوان «اربعین» یا «چهل حدیث» نگاشته شد و چهل سالگی، سن بلوغ عقلی انسان‌ها دانسته شد.
درباره اربعین حضرت سیدالشهدا (ع) نیز مباحث گوناگونی مطرح شده است. عمده این مباحث، با اشاره به حدیث امام حسن عسکری (ع) شکل گرفته است. در آن حدیث شریف امام حسن عسکری (ع) می‌فرماید: «علاماتُ المؤمن خمسٌ: صلواتُ اِحدی و خمیسن و زیاره الاربعین و التّخّم بالیمین و تعفیر الجبین و الجمر ببسم الله الرحمن الرحیم؛ (۳) نشانه‌های مؤمن پنج چیز است: نماز پنجاه و یک رکعت، زیارت اربعین، انگشتر در دست راست کردن، پیشانی بر خاک گذاردن و بلند گفتن بسم الله الرحمن الرحیم».
در این حدیث، امام حسن عسکری (ع) زیارت اربعین حضرت سیدالشهدا (ع) را از صفات و ویژگی‌های مؤمن می‌دانند. از عبارات مختلف این روایت چنین برمی‌آید که آن حضرت به دنبال بیان علامات و شعائر جامعه شیعی بوده‌اند، وگرنه مؤمن دارای صفات و ویژگی‌های اخلاقی فراوانی است که در برخی از روایات به آن اشاره شده است. در روایات از برپایی عزا و نیز زیارت دیگر معصومان – حتی پیامبر اکرم (ص) – در اربعین شهادت و رحلت آنان سخن به میان نیامده است و از این مسأله، می‌توان چنین برداشت کرد که اربعین، از مختصات و ویژگی‌های منحصر به فرد امام حسین (ع) است.
در این میان، مسأله‌ای ذهن بسیاری از تاریخ نویسان و پژوهشگران عاشورا را به خود واداشته است: آیا اهل بیت امام حسین (ع) در اربعین نخست به کنار مزار شریف امام حسین (ع) و یارانش بازگشته و مراسم عزا به پا داشته‌اند یا خیر؟ این پرسش در ذهن تاریخ نویسان گذشته نیز وجود داشته است. برخی رسیدن کاروان اسیران به کربلا را در چهل روز پس از عاشورا بعید دانسته‌اند و دوری مسافت شام تا کربلا و تاریخ حضور اسیران حسینی در شام و ... را مستمسک خود قرار داده‌اند. برخی نیز با شدت و قاطعیت فراوان از حضور اهل بیت (ع) در اربعین نخستین دفاع کرده‌اند. شهید محراب آیت الله حاج سید محمد علی قاضی طباطبایی (ره) کتاب جامعی دربارة اربعین با نام «تحقیق دربارة اولین اربعین حضرت سید الشهداء (ع)» نوشته است؛ با این همه، این کتاب نیز نتوانست به این بحث‌ها پایان دهد.
دسته‌ای از محققان بر این باورند که نخستین زائر قبر حسین بن علی (ع) – طبق نقل‌های فراوان تاریخی – جابربن عبدالله انصاری بوده است و از آن پس، ائمه اطهار (ع) آن روز را که نخستین زیارت در آن انجام شده، به عنوان روزی که زیارت امام حسین (ع) در آن مستحب است، اعلام فرمودند.
کاروان اسیران در اربعین نخست به کربلا رسیده باشند یا نرسیده باشند، از عظمت اربعین کاسته نمی‌شود. اربعین در فرهنگ عرفان شیعی، تجلیگاه بازگشت انسان به سمت پروردگار است. اربعین سیری عرفانی است که با عاشورا و حماسه حسینی آغاز می‌شود و در بلوغی سبز در سجاده مناجات امام سجاد (ع) به بار می‌نشیند. اربعین، یادآور شکوه زنی است که مرد آفرین روزگار و خطبه به خطبه، و حماسه به حماسه این راه پر رنج را در می‌نوردد و سرانجام سرفراز و پرشکوه، این راه را جز زیبایی نمی‌بیند! اربعین تجلی‌گاه آیه سراسر نور «انا لله و انا الیه راجعون» است که در حماسه حسینی و جهاد زینبی و مناجات پر از خروش امام سجاد (ع) تبلور می‌یابد. اربعین بازگشت به آرمان‌های حسینی و تجدید بیعت با عاشورا است. اربعین، اربعین است!
و چه شگفت که در زیارت اربعین، بلندترین هدف قیام حسینی ذکر شده است: «... و بذلَ مهجته فیک لیستنقذ عبادک من الجهاله و حیره الضّلاله؛ ... و جان خویش را در راه تو نثار کرد تا بندگانت را از نادانی و سرگردانیِ گمراهی نجات بخشد».

پانوشت‌ها
۱. احیاء علوم الدین، ج۴، ص۳۷۶.
۲. برای مطالعه بیش‌تر رک: سید محمد محسن حسینی تهرانی، اربعین در فرهنگ شیعه، صص ۲۷ – ۴۶؛ رسول جعفریان، تأمّلی در نهضت عاشورا، صص ۲۱۱-۲۱۳.
۳. اقبال الاعمال، ج۳، ص۱۰۰.
۴. رسول جعفریان، تأمّلی در نهضت عاشورا، ص۲۱۸

منبع : خبرگزاری رسا