آینده شبیه گذشته نیست

سرانه مصرف میگو در ایران فقط به میزان ۲۰ گرم در سال است، اما هر آمریكایی بیش از یك كیلو و ۴۰۰ گرم میگو در سال مصرف می كند.گرایش اندك مردم ایران به مصرف این فرآورده پروتئینی دریایی بیشتر به خاطر نداشتن شناخت كافی از مزایای آن است.
میگو برخلاف آنچه كه بیشتر افراد تصور می كنند غذایی لوكس و گران نیست، بلكه نحوه عرضه آن در ایران باعث شده است تا این محصول با قیمت های غیرواقعی به دست مصرف كنندگان برسد.برداشت میگوی پرورشی در ایران، طی ماه های آبان و آذر و صید قانونی آن در دریا نیز از مرداد تا آبان ماه هر سال انجام می شود. عرضه میگو بر اساس ضوابط بهداشتی به عنوان یك فرآورده دریایی از شرایط خاصی برخوردار است كه در بازار داخلی كمتر این ضوابط رعایت می شود؛ از جمله آن كه این محصول نباید به صورت غیرمنجمد در مسافتی بیش از۲۰۰ كیلومتر حمل شود اما در بازار شهرهایی مانند تهران، آن هم در سراسر سال شاهد عرضه فله ای و غیرمنجمد میگو هستیم.
میگویی كه به صورت مناسب فرآوری و بسته بندی شده باشد طعم خاصی ندارد و آن چه كه بسیاری افراد بوی خاص میگو می نامند، علامت غیراستاندارد بودن این محصول است. تكثیر و پرورش میگو در جهان قدمتی در حدود پنج قرن دارد. در دهه های گذشته روند تولید این محصول اگرچه با فراز و نشیب هایی همراه بوده اما در نهایت روندی صعودی داشته است. اكنون تجارت میگو در جهان با توجه به تولید قریب به ۲ میلیون تنی آن در سال و میانگین قیمتی ۵/۳ دلار در هر كیلو، گردش مالی قابل توجهی را به خود اختصاص می دهد.
صید و مصرف میگو در سواحلی جنوبی ایران قدمت زیادی دارد. لغت میگو تركیبی از دو كلمه میگ (ملخ) و او (آب) است كه در مجموع به معنای ملخ آبی است. پرورش میگو در ایران از سابقه و قدمت چندانی برخوردار نیست، اگرچه اكنون به عنوان یك زیربخش مهم در شیلات كشور شناخته می شود.
سنگ بنای پرورش میگو به اعزام دو تن از كارشناسان شیلات ایران برای گذراندن یك دوره در زمینه پرورش میگو به كشور ژاپن بازمی گردد. این دو تن پس از بازگشت در سال ۱۳۶۳ اقدام به تهیه چندین نوزاد مولد می كنند. عمل آمدن یك میگو به اندازه انگشت دست در یك آكواریوم آزمایشی، نیروی محركه ای می شود برای تدوین طرح های پرورش میگو در كشور و به تدریج اقدامات اولیه صورت می پذیرد. بر همین اساس در سال ۷۰ برای اولین بار در استان بوشهر، در مركز تكثیر میگو بندرگاه ، ۳۰۰ هزار قطعه بچه میگو گونه ببری سبز به صورت آزمایشی به عمل آمد. هرچند كه به دلیل آماده نبودن مزارع، بخش زیادی از آن برای غنی سازی ذخایر روی سواحل ایران در خلیج فارس رها می شود.
در آن سال ها آزمایش های اولیه برای پرورش میگو روی گونه های خارجی صورت پذیرفت. اما نتیجه پرورش تجاری در نهایت به گونه بومی ایران (Indicus) كه به سفید هندی مشهور است ختم شد.فرصت مناسبی برای اشتغال جوانان در جنوب كشور وجود دارد. آنها كه علاقه مند باشند می توانند با حمایت دولت و گرفتن زمین مناسب اقدام به احداث مزارع پرورش میگو كنند؛ قیمت مناسب میگو در بازار جهانی سودآوری این صنعت را تضمین می كند. عبارات فوق، قریب به مضمون سخنان اكبر هاشمی رفسنجانی در یكی از خطبه های نماز جمعه سال ۷۱ بود. جملاتی كه باعث هجوم متقاضیان برای سرمایه گذاری در این رشته نوپا شد. در واقع تولید میگو تا آن روز بیشتر بر روی كاغذ ترسیم شده بود و در سرآغازی ساده، تبدیل به یك صنعت تولیدی با متقاضیان و سرمایه گذاران مختلفی از همه جای كشور شد.
در سال ۷۲ با توجه به استقبال به وجود آمده، اولین مرحله تكثیر و پرورش گونه سفید هندی (بومی ایران) انجام شد و موفقیت های حاصل شده امیدواری برای توسعه این صنعت را به وجود آورد.این جملات، گفته های مهندس عادل دندانی قدیمی ترین كارشناس میگوی كشور است كه از او به عنوان تاریخ شفاهی میگو یاد می شود.وی اضافه می كند: كارها برای پرورش، هم در بخش دولتی و هم در بخش خصوصی با روند خوبی در این سال ها ادامه پیدا كرد.
طی سال های گذشته تحقیقات زیادی در زمینه اراضی مناسب برای پرورش میگو انجام شد، امیدرضا اصغری مدیركل تكثیر و پرورش میگو می گوید: تاكنون ۱۸۰ هزار هكتار زمین مستعد برای احداث مزارع پرورش میگو در كشور شناسایی شده است هرچند كه نتایج بررسی در برخی مناطق همچون استان یزد و منطقه ورمال زابل مطلوب نبوده است.وی اقتصادی بودن صنعت را عامل اصلی گسترش آن می داند و یادآور می شود: در چند سال اخیر پرورش میگو در داخل توجیه اقتصادی نداشته است. دلیل اصلی این رخداد، كاهش قیمت ها در بازار جهانی، افزایش هزینه های ریالی و ثبات نسبی نرخ ارز بوده است.
اصغری مساحت مفید استخرهای آماده بهره برداری كشور را۱۰ هزار هكتار اعلام می كند و با اشاره به این كه در سال های گذشته مزارع در ابعاد كوچك چند هكتاری ایجاد شده و بنابراین راندمان اقتصادی و هزینه های تولید در آنها از سطح بالایی برخوردار بوده است، خاطرنشان می كند: اكنون گرایش به احداث مزارع بزرگ در ابعاد ۲۰۰ تا ۲هزار هكتار به وجود آمده است و این همان چیزی است كه ما نیز به دنبالش هستیم، زیرا مزایای بسیاری همچون مدیریت مناسب، كاهش هزینه ها و افزایش تولید در هكتار را به دنبال خواهد داشت.
آغاز سال ۲۰۰۰ به عنوان شروع قرن جدید میلادی نوید خوشی برای پرورش دهندگان میگو در سراسرجهان بود. قیمت این محصول به رقم هفت دلار برای هر كیلوگرم افزایش یافت. این اتفاق بازار داخلی را نیز تحت تأثیر قرار داد. (رجوع كنید به جدول خلاصه وضعیت پرورش میگو در ایران) بسیاری از سرمایه گذاران كه تاقبل از آن به صورت جسته و گریخته فعالیت می كردند ترغیب به فعالیت مستمر در این زمینه شدند. اما این روزهای خوش برای فعالان صنعت میگو چندان به طول نینجامید، قیمت ها در بازار جهانی افول كرد، سرمازدگی به سراغ مزارع داخلی رفت و بعد هم سر و كله بیماری ویروسی لكه سفید (white spot) پیدا شد و به طور واقعی همه رشته ها را پنبه كرد تا جایی كه انگیزه پرورش را در بین تولیدكنندگان میگو كاهش داد و باعث شد بسیاری از آنها اقدام به رهاسازی مزارع كنند. اكنون دیگر قطعی به نظر می رسد كه رسیدن به رقم تولید ۴۵ هزار تن میگو در پایان برنامه چهارم توسعه با وضعیت موجود غیرممكن خواهد بود.
حضور لكه سفید بیشتر از آنچه صدمه وارد كرد، ترس در پرورش دهندگان ایجاد كرد و باعث شد بسیاری به دلیل نگرانی از خسارت ها از ادامه كار انصراف دهند. اما آنها كه ماندند و به رعایت دستورالعمل ها گوش فرادادند وضعیت به مراتب بهتری پیدا كردند. یك نمونه موفقیت آمیز در این میان، برداشت مناسب میگو از یك مزرعه ۵۶ هكتاری در مجاورت سایت حله بوشهر بوده است. آب ورودی این مزرعه منشأ بیماری اعلام شد اما مدیر این مزرعه كه مبارك نام دارد برخلاف همسایگانش به كار ادامه داد و در نهایت محصول خوبی را نیز به بازار عرضه كرد. بیماری لكه سفید برای اولین بار در سال ۸۱ در مزارع چوئبده آبادان دیده شد و پرورش میگو در ایران از آن روز به بعد فصل نوینی را هرچند كه تلخ بود اما آغاز كرد.
در بسیاری از كشورها بیماری لكه سفید در سال های گذشته بروز كرده است. اكنون آنها سال هاست كه با مدیریت كنترل بیماری به كار تولید مشغولند.این سخنانی است كه دكتر عباس متین فر از متخصصان مؤسسه تحقیقات شیلات ایران می گوید و اضافه می كند: ریشه كنی بیماری امكان پذیر نیست اما ویروس را می توان كنترل كرد. وی كه یكی از دو نفر متخصص بنیانگذار پرورش میگو در ایران است، لكه سفید را حادترین بیماری میگوهای پرورشی در جهان می داند و یادآور می شود: اصلاح ساختار ورودی آب استخرها، ضدعفونی آنها، قطع ارتباط مزارع با یكدیگر و توجه به مسائل بهداشتی مزارع همچون ضدعفونی كردن وسایل مورد استفاده، از راهكارهای مقابله با این بیماری است.
این متخصص بیولوژی دریایی یكی دیگر از راه های مقابله با این بیماری را تنوع گونه های پرورش میگو عنوان كرده و خاطرنشان می كند: برگزاری كلاس ها و دوره های آموزشی، انتخاب افراد واجد شرایط و آشنا به بخش شیلات برای واگذاری مزارع از دیگر نكاتی است كه می تواند پرورش میگو در كشور را رونقی دوباره ببخشد.پس از بروز مشكلات در صنعت پرورش میگو؛ ایجاد تنوع در گونه ها در سرلوحه تحقیقات میگو در كشور قرار گرفت و قرار است از سال آینده گونه ای میگو با نام وانامی (Vannami) آن هم از نوع عاری از بیماری اش پا به مزارع ایران بگذارد.
متین فر به تحقیقات انجام شده در زمینه وانامی كه یك گونه بومی میگوی آب های آمریكای جنوبی است برای پرورش در كشور اشاره می كند و می گوید: آزمایش های انجام شده در كشور نشان می دهد كه وانامی علاوه بر داشتن مقاومت بالا در مقابل بیماری، از تحمل پذیری خوبی در برابر شوری و درجه حرارت آب برخوردار است و در عین حال تراكم پذیری مناسب آن هزینه تغذیه را كه نیمی از هزینه های جاری پرورش میگو را تشكیل می دهد، كاهش می دهد. گونه وانامی امسال در حله بوشهر كه آلوده به لكه سفید است در چهار استخر پرورش داده شد و نتایج بسیار مثبتی از این اقدام به دست آمد كه یكی از آنها كاهش دوره پرورش در كنار مقاومت داشتن در مقابل بیماری بوده است.
مشكلات فعلی صنعت میگو تنها به حضور بیماری خلاصه نمی شود، پرورش دهندگان میگو نیازمند حمایت های گسترده ای هستند كه تنها یكی از آنها نیازمند به دریافت كمك برای مقابله با بیماری لكه سفید است.
گذشته میگو را باید از آینده آن جدا كرد. این سرآغاز صحبت های مرتضی هراجی است كه یكی از پرورش دهندگان موفق استان هرمزگان است.
وی كه عضو هیأت مدیره انجمن صنفی میگوی ایران است، اضافه می كند: همه ما در شیلات و بخش خصوصی در مورد میگو تازه كار بوده ایم اما اكنون می توانیم برای آینده سودآور این صنعت فعالیت كنیم.این پرورش دهنده نمونه سال ۸۰ خاطرنشان می كند: هرچند مشكلاتی به وجود آمده اما پیشرفت هایی نیز به وقوع پیوسته است. اكنون ضریب تبدیل غذایی مزارع از رقم ۲ به ۶/۱ كاهش یافته و درصد بقای بچه میگوها از رشد ۲۰ درصدی كه رقم قابل ملاحظه ای است برخوردار بوده است.
وی معتقد است بازار داخلی، در صورت فرهنگ سازی یك امید بزرگ برای پرورش دهندگان است. این جملات مشابه سخنانی است كه دكتر فردوس فاتیما محقق برجسته مؤسسه معتبر infofish در سفر به ایران طی سال ۸۰ در مورد صنعت پرورش میگوی كشور بیان كرد و گفت: میگو باید جایگاه خود را در بازار داخلی ایران پیدا كند و این اولین گام برای توسعه پرورش آن خواهد بود.
هراجی در این زمینه خاطرنشان می كند: میگو هرچند اكنون با قیمت های بسیار متفاوت در كشور عرضه می شود اما اگر تحت مدیریت مناسب توزیع قرار گیرد، ۴هزار و ۵۰۰ تومان در هر كیلوگرم برای فروش آن، رقمی مناسب برای تولیدكننده و مصرف كننده خواهد بود.
وی استفاده از موتورهای دیزل برای تأمین برق مزارع را به عنوان یكی از مشكلات این صنعت عنوان می كند و می گوید: اتصال مزارع میگو به شبكه برق سراسری، قیمت نهایی میگو را در هر كیلوگرم یكصد تومان كاهش خواهد داد.هراجی كه امسال هم مزرعه اش میگوی خوبی به بازار عرضه كرده است آینده این صنعت را روشن می بیند. جلوگیری از توسعه بی رویه و گرایش به ایجاد مزارع بزرگ، پرداخت یارانه تولید در صورت ثبات داشتن نرخ ارز، گسترش امكانات بهداشتی و مراكز تشخیص همچون آزمایشگاه ها، هماهنگی بین سازمان های دامپزشكی و شیلات برای اعمال مدیریت واحد و علمی در مراكز، گرایش به سمت كاربردی شدن تحقیقات میگو، توسعه مراكز فن آوری و صنایع جانبی میگو و فرهنگ سازی برای مصرف این فرآورده از اصلی ترین راهكارهای احیای صنعت میگو در كشور است.
صنعت پرورش میگو علاوه بر جنبه های اقتصادی از لحاظ اجتماعی اثرگذار بوده است و یكی از جالب ترین تأثیرات آن به وجود آوردن مهاجرت معكوس در كشور بوده است. بیشتر سرمایه گذاران این صنعت از تهران و شهرهای بزرگ به روستاهای محروم جنوبی كشور نقل مكان كرده اند؛ همچنان كه اشتغال زایی صنعت میگو در این مناطق كاهش میزان جرم و جنایت و حتی كاهش تعداد موالید را در پی داشته است.
دكتر كامران ملك پور

منبع : روزنامه همشهری