تدبیر در کمین حادثه

زلزله، سیل، تغییرات جوی و حوادث دیگر ایران را جزو ۱۰ كانون حادثه خیز جهان قرارداده است.
به گونه ای كه از ۴۳ نوع سانحه، ۳۲ نوع آن در ایران اتفاق می افتد. بررسی ها نشان می دهد كه در پی وقوع زلزله ۹۸ درصد كشور تحت تأثیر مشكلات فیزیكی، اجتماعی و اقتصادی متعاقب آن قرار می گیرد.
این درحالی است كه ۱۷ گسل بزرگ در كشور شناخته شده و كشورمان برروی كمربند زلزله ای آلپ - هیمالیا قراردارد و این وضعیت موجب آن شده است كه به طور میانگین هر سه ماه یك زلزله زیر ۵ ریشتر و هر ۸ ماه یك زلزله بالای ۵ ریشتر اتفاق بیفتد. سیل نیز هرساله با شروع شدن فصل بارندگی خسارات زیادی را در كشور به بار می آورد. حوادث انسانی و خشكسالی هرچند وقت یك بار كشور را تحت تأثیر قرارمی دهند.
این اوضاع برنامه ریزی جامع و دقیق تری را می طلبد. یكی از اقدام های ارزشمند صورت گرفته، تصویب طرح جامع امداد و نجات در كشور است كه به منظور پیشگیری و كاهش اثرات بلایای طبیعی و ایجاد آمادگی در مردم و تعیین دقیق نقش و وظایف دستگاه های اجرایی برای مقابله با حوادث و سوانح طبیعی با ساختاری هماهنگ و تعریف شده پیش روی همگان قرارگرفت.
آنچه مهم است این كه بر اثر رخدادها و عملكردهای طبیعی و انسانی به طور ناگهانی مشقت و سختی را به یك مجموعه یا جامعه انسانی تحمیل می كنند و برطرف كردن آن به اقدام های فوری و فوق العاده مردم و مسئولان بستگی دارد.
در این راستا عملكرد و برنامه ریزی مقامات دولتی و دستگاه های اجرایی، دولتی و عمومی بسیار مهم و حیاتی است. زیرا با مشاهده تجزیه و تحلیل بحران ها به صورت یكپارچه، جامع و هماهنگ با استفاده از ابزارهای موجود تلاش می كنند تا از بحران ها پیشگیری كنند و یا در صورت وقوع بحران به منظور كاهش آثار، امدادرسانی سریع را تا بهبود اوضاع در دستور كار قرار دهند.
بدین منظور عملیات امداد و نجات همچون بخش عمده مرحله مقابل شامل جست وجو، نجات، ارائه كمك های اولیه، انتقال مجروحان، تا نزدیك ترین و نخستین مركز درمانی، تغذیه و تأمین سرپناه اضطراری، تخلیه جمعیت، تأمین امكانات اولیه و دریافت و توزیع كمك های مردمی و اقلام اهدایی سازمان های غیردولتی، خارجی و داخلی انجام خواهدگرفت، اما آنچه كه از اهمیت بیشتری برخوردار است این كه قبل، هنگام و پس از وقوع حادثه بتوان به درستی پاسخگوی امور بود و در كوتاه ترین فرصت ممكن با رعایت استانداردهای داخلی و بین المللی اقدامات اساسی را صورت داد. در این راستا چهارسرفصل پیشگیری، آمادگی، مقابله و بازسازی به عنوان رئوس بنیادی برای تحقق اهداف عالیه پاسخگویی به حوادث، تدوین شده است كه توجه ویژه به هركدام از آنها با توجه به شرایط كنونی كشورمان از التزام ویژه ای برخوردار است و كوتاهی كردن در اجرای صحیح و كارآمد هركدام از آنها هم زیان آور و هم جبران ناپذیر است.
الف) پیشگیری: براساس تعریف طرح جامع امداد و نجات، پیشگیری به مجموعه اقداماتی گفته می شود كه پیش، هنگام و پس از وقوع بحران با هدف جلوگیری از وقوع مخاطرات یا كاهش آثار زیانبار آن صورت می پذیرد. این اقدام ها كه با هدف جلوگیری از وقوع و یا كاهش خسارت های ناشی از وقوع صورت می گیرد، از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است.
زیرا داشتن برنامه مشخص و داشتن تحرك به منظور حركت روبه جلو از شاخصه هایی است كه در اصل پیشگیری باید موردتوجه قرارگیرد و براساس آن مسیر حركت آینده ترسیم شود تا اقدامات به صورت تأثیرگذار در جامعه اجرا شوند. در این باره یك سری مأموریت ها، استراتژی ها و اهداف كوتاه و بلندمدت برای جلوگیری از وقوع و پاسخگویی سریع به حادثه لحاظ شده است كه لزوم برنامه ریزی برای شرایط اضطراری در رأس آنها قرار دارد.
از این رو جامعه ای می تواند در مواقع اضطراری شرایط خود را حفظ كند كه برنامه عمل تعریف شده ای را از پیش داشته باشد. بی شك باتوجه به تأثیرات حوادث بر سلامت جامعه و آثار زیان بار اقتصادی، اجتماعی حوادث و بحران ها در سطوح مختلف جامعه و خطر ایجاد بحران های همه گیر در كوتاه و بلندمدت، داشتن یك برنامه دقیق و تمرین به منظور اجرایی كردن سریع آن از اهمیت بسزایی برخوردار است، زیرا پیشگیری بهتر از اقدام های بعدی برای پاسخگویی است. حال آن كه در هنگام وقوع حوادث و سوانح هزینه های زیادی صرف مقابله و بازسازی می شود و به نظر می رسد ایجاد یك برنامه منظم به منظور پیشگیری و آمادگی موجب كاهش بسیاری از زیان های آتی در جامعه خواهدشد. برای مثال كشور ژاپن با رعایت این گفتار اصل پیشگیری و آمادگی را با صرف هزینه های كلان و اعطای وام دردستور كار قرارداد و ادامه همین روال موجب شد كه در زلزله ۷ و یك دهم ریشتر دسامبر سال گذشته میزان خسارت های جانی و مالی بسیار كاهش یابد و پاسخگویی به زلزله درحد حضور چندتیم امداد و نجات و چند وسیله نقلیه و خسارت دیدن چند واحد مسكونی پایان یابد. اما در زلزله بم كه دو ریشتر از زلزله ۷ویك دهم ریشتری ژاپن كمتر بود به فاجعه ای منجر شد. درهرصورت همان طور كه دراین نوشتار آمد اصل پیشگیری و آمادگی و اختصاص هزینه های كلان به منظور پاسخگویی به آن امری تأثیرگذارتر از امر مقابله و بازسازی است.
ب) آمادگی : درهر جامعه ای لازم است كه توانایی مردم و دولت به منظور پاسخگویی به هر حادثه ای با سهولت و دقت بالا برود. در این راستا جمع آوری اطلاعات، پژوهش، برنامه ریزی ، ایجاد ساختارهای مدیریتی ، آموزش، تأمین منابع تمرین و مانور در سرفصل اصول اساسی آمادگی هر جامعه ای قرار دارد و باید برنامه های بلندمدت توسعه ای با هدف تقویت ظرفیت ها و كارایی برای اجراكردن مدیریت كارآمد در پاسخگویی به تمام شرایط اضطراری از مرحله پیشگیری تا بازسازی و برگشت به حالت عادی در دستور كار قرار گیرد. آماده سازی جامعه با هدف حفظ زندگی افراد، حفظ محیط اجتماعی، فیزیكی و طبیعی با حفاظت از جامعه، كاستن خطرات بالقوه و با نگرش میزان دادن آگاهی به افراد جامعه ، درك افراد نسبت به خطرات و شرایط اضطراری ، میزان انتظارات و اقدامات مردم نسبت به مسائل ایمنی و سلامت و سطح سوادو توانایی و تفاوت آنان نسبت به حوادث و سوانح در نظر گرفته می شود و دراین میان یك رابطه دوطرفه بین نهادها و سازمان های درگیر با حوادث و سوانح و مردم وجود دارد و این مهم در مرحله آمادگی به خاطر ذخیره سازی برای پاسخگویی به مراحل پیشگیری، مقابله و بازسازی از اهمیت بسزایی برخوردار است. بی شك در جامعه ای كه افراد آن از یك طرف آمادگی لازم برای مقابله با حوادث و سوانح احتمالی را داشته باشندو از طرف دیگر دولت و نهادهای درگیر با حوادث و سوانح اطمینان كامل از توانایی لازم برای پاسخگویی به شرایط اضطراری داشته باشند بی شك میزان تلفات به حداقل خواهد رسید و برای رسیدن به این حداقل باید برنامه ریزی و اجرا در متن دولت و مردم همچون یك فرهنگ و سنت پایدار شكل بگیرد.
ج: مقابله: بعد از وقوع حادثه و ایجاد بحران ،نجات جان و مال انسان ها، تأمین رفاه نسبی برای آنها، جلوگیری از خسارات به عنوان اساسی ترین ابعاد اصل مقابله با درنظرگرفتن امداد و نجات، بهداشت، درمان ، تأمین امنیت، ترابری، ارتباطات، تدفین، دفع مواد زائد و فاضلاب، مهار آتش ، كنترل مواد خطرناك، سوخت رسانی ، اطلاع رسانی و هشدار در دستور كار قرار می گیرد. هركدام از این موارد در چارچوب وظایف یك سازمان و تشكیلات اداری تعریف می شود و بدین دلیل، ستاد حوادث و سوانح غیرمترقبه كشورمدیریت كلان این مهم را برعهده دارد و به منظور پاسخگویی به حوادث و سوانح هركدام از انحصار مسئولیت های تعریف شده خود را هنگام بروز حوادث احتمالی اجرا می كنند، اما بسیاری اوقات بویژه در زمان گستردگی فضای حادثه یك بحران فراتر از بحران موجود شكل می گیرد و دلیل عمده آن هم نداشتن برنامه عمل تعریف شده، ضعف در ارتباطات بین دستگاه های مرتبط در امر پاسخگویی، نبود اطلاع رسانی صحیح، آشنانبودن مردم با حوادث، است كه دراین راستا امر حفظ آمادگی و تنظیم استراتژی های كوتاه و بلندمدت از اهمیت ویژه ای برخوردار است. همیشه در هنگام بروز حوادث نقش مردم در پاسخگویی به حوادث انكارناپذیر است و قسمت اعظمی از امر امداد و نجات ، قبل و بعد از ورود نیروهای امدادی، از سوی مردم صورت می گیرد كه دراین راستا سازماندهی مردم هنگام و قبل حادثه امری تأثیرگذار در روند پاسخگویی به حادثه است. در زلزله لرستان مردم امر امداد و نجات را قبل از ورود نیروهای امدادی انجام دادند، اما در بسیاری از موارد حتی یك بیل یا كلنگ معمولی برای تخلیه آوار وجود نداشت و به طریق كاملاً سنتی و بدون داشتن آگاهی از امداد و نجات، كار تخلیه آوار و نجات جان آسیب دیدگان انجام گرفت. بدین ترتیب حفظ هماهنگی و داشتن برنامه عمل تعریف شده برای شرایط بحرانی و استفاده بهینه از نیروهای مردمی و تعریف اماكن ثابت نگهداری وسایل اولیه امدادی با رعایت اصل استحكام بالا در امر پاسخگویی سریع و مقابله با حادثه و كاهش زیان های ناشی از آن بسیار حیاتی است.
د) بازسازی : یكی از عمده وظایف نهادهای درگیر در امر پاسخگویی به حوادث و سوانح ، موضوع بازگرداندن اوضاع و احوال به شرایط عادی است و باید با درنظرگرفتن ویژگی های توسعه پایدار شرایط منطقه آسیب دیده پس از بحران به حالت عادی برگردد. این مهم نیز مستلزم وحدت همگان در تأمین نیاز مردم منطقه آسیب دیده است. حال آنچه كه در اجرایی كردن چهار عنصر پیشگیری، آمادگی ، مقابله و بازسازی تأثیرگذار می باشد، تدبیر و برنامه ریزی است و بی شك می توان با تدبیر و برنامه ریزی صحیح در كمین حادثه نشست و از آنجایی كه كشورمان هرساله به دلیل وقوع حوادث و سوانح مختلف خسارات جانی و مالی چشمگیری را متحمل می شود از همین رو همه نهادهای درگیر در امر سوانح و حوادث باید در شرایط كنونی كه فصل سرما و بارندگی فرا رسیده است بیش از پیش به این مهم توجه كنند تا از وقوع حوادث و سوانح جلوگیری شود و یا این كه در هنگام وقوع حوادث تلفات ناشی از آن به حداقل برسد و این مهم مستلزم برنامه ریزی دقیق شهری است.

حامد احمدی

منبع : روزنامه ایران