رابطه انسان با خود

در علم اخلاق این رابطه را بررسی می‏کنیم تا با شناخت انواع روابط انسان با خویشتن، ارزش مثبت یا منفی اخلاقی آنها را معلوم کنیم. ارزش اخلاقی هر عمل، از طریق معلوم ساختن تأثیر آن در تحقق غایت وجودی انسان تعیین می‏شود. پیش از بیان انواع روابط انسان با خود، پاسخ به یک پرسش لازم است.
مقصود از رابطه انسان با خود چیست؟ مگر هر رابطه‏ای دو طرف ندارد، پس چگونه می‏توان از رابطه یک چیز با خودش سخن گفت؟
اگر بپذیریم که هر رابطه‏ای دو طرف می‏خواهد، ناگزیر باید برای روابط انسان با خویش توضیحی داشته باشیم. پس می‏گوییم اگر بخواهیم به رابطه‏ای میان انسان و خودش قایل شویم، باید نوعی تعدد وجوه و ابعاد را در او بپذیریم. در این صورت مقصود از رابطه انسان با خود، روابطی است که میان ابعاد مختلف وجود او برقرار می‏شود. آشکارترین ابعاد وجودی انسان که از یکدیگر تمیز داده می‏شو، نفس و بدن اوست. آیا مقصود از رابطه انسان با خود، رابطه نفس و بدن است؟ با در نظر آوردن افعال اختیاری انسان نسبت به بدن خویش، می‏گوییم رابطه نفس و بدن یکی از روابطی است که می‏توان درباره ارزش اخلاقی آن سخن گفت، ولی آیا رابطه انسان با خود مختصر به همین رابطه است؟
بدون شک اینگونه نیست. برای نمونه، انسان خود را می‏شناسد. شناخت نوعی رابطه است که میان عالم و معلوم برقرار است. آیا مقصود از اینکه انسان خود را می‏شناسد این است که نفس انسان به وجود بدنش آگاه است؟ بی شک چنین نیست. انسان علاوه بر آگاهی از بدن خود نسبت به افعال و احوال خویش نیز آگاه است. انسان به اراده، شادمانی، اندوه و... دیگر احوال خود آگاه است و هیچ یک از افعال و احوال او، بدنِ او نیستند.
ممکن است زمانی انسان خود را فریب دهد و به خود خیانت کند. آیا می‏توان فریبکار و خائن را نفس و فریب خورده و خیانت شده را بدن دانست؟ قطعاً پاسخ منفی است.
بنابراین باید ابعاد دیگری را نیز در نظر گرفت. برای مشخص شدن این ابعاد، باید خود را شناخت.
● روابط انسان با خود در قرآن و روایات
تصدیق اینکه انسان با خود روابطی دارد با رجوع به خود امکان‏پذیر است. هر کس با تأمل در خویشتن تأیید می‏کند روابطی را در درون خود با خود دارد. بنابراین اصلِ وجود رابطه با خود نیازمند اثبات نیست، ولی برای آنکه هم تصوری و اضحتر از این رابطه پدید آید و هم تصدیق به وجود این رابطه از اطمینان بیشتری برخوردار باشد، نمونه هایی از رابطه انسان با خود را که در آیات و روایات به آنها اشاره شده است ذکر می‏کنیم.
روابط انسان با خود را به دو گروه «روابط شناختی» می‏نامیم. روابط شناختی، در بر گیرنده معرفت انسان به خود و داوریهای او درباره خود می‏شود. گروه دوم «روابط عملی» را شامل است.. در گروه دوم عملکردهای انسان نسبت به خود جای دارد.
● روابط شناختی
ریشه‏ای‏ترین شکل رابطه شناختی، خودشناسی است. در ادبیات گذشته ما از این رابطه به معرفه النفس یاد می‏کرده‏اند. در فصول آینده این رابطه را بررسی خواهیم کرد. اکنون فقط برخی آیات و روایات را که در این موضوع وارد شده است ذکر می‏کنیم.
امیر المؤمنین‏علیه‏السلام می‏فرمایند:
کفی بالمرء معرفة ان یعرف نفسه، و کفی بالمرء جهلاً ان یجهل نفسه؛ (۱)
در دانش انسان همین بس که خود را بشناسد و در جهل انسان همین بس که به خود جاهل باشد.
در این روایت در مقابل معرفت به نفس، جهل به نفس ذکر شده است. در قرآن کریم فراموش کردن نفس، معادل جهل به نفس است و همراه با عامل آن در این آیه ذکر شده است:
ولاتکونوا کالذین نسوااللَّه فانسهم انفسهم؛ (۲)
و چون کسانی مباشید که خدا را فراموش کردند و او نیز آنان را دچار خود فراموشی کرده است.
انسان به نفس خویش آگاه است:
بل الانسان علی نفسه بصیره؛
بلکه انسان خودش از وضع خود آگاه است. (۳)
در نتیجه خود می‏تواند درباره خود داوری کند. خداوند در روز قیامت به او چنین خطاب می‏کند:
اقرأ کتابک کفی بنفسک الیوم علیک حسیباً؛ (۴)
نامه‏ات را بخوان، کافی است که امروز خودت حسابرس خود باشی.
و چون خود را حسابرسی می‏کند بر علیه خویش حکم می‏کند و به گناهش اقرار می‏نماید: «فاعترفوا بذنوبهم»(۵). گاه انسانی که از خود غفلت نموده درباره خود داوری خطا می‏کند و خویشتن را به گونه‏ای خلاف آنچه هست می‏شمارد.
الم‏تر الی الذین یزکون انفسهم؛ (۶)
آیا به کسانی که خویشتن را پاک می‏شمارند ننگریسته‏ای.
محاسبه، داوری، اعتراف، تزکیه و... همگی حکایت از شناختهایی دارند که انسان از خویشتن پیدا می‏کند؛ در حالی که فاعل شناسایی و متعلق شناسایی یک چیز است. پس چنانکه گفتیم باید طرفین این رابطه را در دو وجه و ابعاد «خود» دانست.
● روابط عملی
روابط عملی انسان با خویشتن همه فعالیتهای او را دربر می‏گیرد. انسان در روابط خود با خود، محیط و دیگران، در حقیقت به رابطه‏ای با خود تحقق می‏بخشد. هر چه با دیگران می‏کند، در واقع با خود می‏کند،
کل امرئ بما کسب رهین؛
هر کسی در گرو دستاورد خویش است.
انسان با آنچه انجام می‏دهد یا بر خود ستم می‏کند و یا بر خود احسان می‏کند:
و من ذریتهما محسنٌ و ظالم لنفسه؛ (۷)
از نسل آن دو برخی نیکوکارو برخی به خود ستمکار بودند.
خروج از اعتدال، ظلم به نفس است:
فمنهم ظالم و منهم مقتصد؛ (۸)
برخی از آنان بر خود ستمکارند و برخی از ایشان میانه رو.
ظلم بر نفس، از طرق خیانت به خویشتن، خود فریبی، دشمنی با خود، گمراه کردن خویش و... صورت می‏گیرد و احسان به خویش از طرق نیکی به دیگران، شکر گزاری، تزکیه خود، استغفار و... انجام می‏شود. درباره هر یک از این کارها که ظلم یا احسان بر خویشتن محسوب می‏شود، آیاتی در قرآن کریم و نیز احادیثی در کلمات معصومین(ع) وجود دارد.
ظلم بر خویش به هر طریق که انجام گیرد به خسارت می‏انجامد و احسان به هر شیوه که باشد به سود و پیروزی که همان فلاح و رستگاری خاتمه می‏یابد. هر یک از روابط انسان که ظلم به خویشتن است و به خسارت می‏انجامد، ضایع کننده سرمایه‏های انسان است. یعنی سرمایه عمر و استعداد آدمی را مصرف می‏کند، ولی نتیجه مطلوب را که نجات و رستگاری و قرب خداوند است پدید نمی‏آورد. روابط ظالمانه انسان با خویشتن، روابطی با ارزش اخلاقی منفی هستند و در نقطه مقابل، احسان به خود که تقرب به خداوند و تحقق غایت هستی آدمی را در پی دارد، ارزش مثبت اخلاقی دارد. در این بخش، به بررسی برخی از این روابط می‏پردازیم.
● پرسش‏ها
۱) مقصود از رابطه انسان با خودش چیست؟
۲) چرا اصل وجود ارتباط انسان با خودش نیازمند اثبات و دلیل نیست؟
۳) روابط شناختی و عملیِ انسان با خود را توضیح دهید؟
۴) عوامل و آثار خود فراموشی انسان چیست؟
۵) ظلم به نفس و احسان به نفس به چه معنایی است؟

محمود فتحعلی خانی
پی‏نوشتها
(۱) - غرر الحکم و دررالکلم،الفصل الخامس و الستون
(۲) - حشر / ۱۹.
(۳) - قیامه / ۱۴.
(۴) - اسراء / ۱۴.
(۵) - ملک / ۱۱.
(۶) - طور / ۲۱.
(۷) - صافات / ۱۱۳.
(۸) - فاطر / ۳۲.

منبع : معاونت پژوهشی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم