الجزیره، در تقابل با سلطه خبری غرب

می گویند هرگاه دو انگلیسی به هم می رسند، نخستین صحبت آنان پیرامون وضعیت هواست و امروزه هرگاه دو عرب به هم می رسند اولین صحبت آنان پیرامون اخبار شبكه الجزیره است و بالاخره طنزیست سخت حقیقی كه رهبران عرب كه به طور مرتب در حال تعقیب و گریز با خبرنگاران الجزیره هستند، پس از بازداشت، اخراج و پلمب دفاتر نمایندگی الجزیره در كشورهای متبوعشان به دفتر كار یا منزل خود خزیده به تماشای الجزیره می نشینند تا از اوضاع و احوال مملكتشان آگاه شوند. سوریه ای ها مرگ حافظ اسد را و اردنی ها مرگ ملك حسین را قبل از آنكه از مراكز خبری دولتی كشورشان بشنوند، از الجزیره شنیده بودند. نظرسنجی ها نشان می دهد ۳۵ درصد اردنی ها شبكه الجزیره را می بینند در حالی كه بینندگان تلویزیون دولتی این كشور از ۱۹ درصد تجاوز نمی كند. در مراكش، شبكه الجزیره پرطرفدارترین شبكه محسوب می شود و این آمار در سایر جوامع عرب كمابیش مشابه است. به گفته مسئول اول این شبكه «الجزیره همانند ویروس در حال انتشار است اما با تاثیری مثبت به منظور گسترش آزادی بیان در كشورهای عربی.» (سیاست روز ۱۰/۱۱/۸۰) از همین روست كه در كشور كوچك قطر تا قبل از برپایی شبكه الجزیره به رغم آنكه وجود انتخابات در قانون اساسی كشور پیش بینی شده است كمترین تاثیر را در صحنه سیاسی كشور داشت ولی یك سال پس از افتتاح الجزیره، نه تنها انتخابات در قطر برگزار شد بلكه برخلاف سنت رایج در دنیای اعراب، زنان نیز حق رای و شركت در انتخابات را یافتند. این تازه اولین تاثیر این شبكه بود چرا كه رهبران عرب به قدرت یك شبكه خبری پی برده و تاثیر آن را در جامعه خود درك كردند لذا بسیاری از كشورهای عرب خاورمیانه اقدام به تاسیس مراكز خبری و شبكه های ماهواره ای كردند. یكی از قوی ترین و ثروتمندترین این شبكه ها، العربیه متعلق به دولت سعودی است كه با تطمیع در پرداخت حقوق بالا اقدام به جذب خبرنگاران و گزارشگران الجزیره كرده ولی واقعیت آن است كه در حال حاضر هیچ گزینه ای نمی تواند جانشین الجزیره در خاورمیانه باشد.
آنچه باعث شد تا این شبه جزیره كوچك در حاشیه جنوبی خلیج فارس كه تمام مساحت آن یازده هزار و پانصد كیلومتر مربع است و در نقشه جغرافیایی جهان به صورت یك نقطه ریز دیده می شود اسم و رسمی میان كشورهای دنیا و نقشه زمین پیدا كند، نه استقلال كشور به سال ۱۹۷۱ و نه كشف میادین گازی و ارتقا به سطح پردرآمدترین كشورهای عربی در دهه ۸۰ و نه كودتای پسر علیه پدر در سال ۱۹۹۵ بود كه اتفاقاً این مورد آخر اهمیت كمتری از دو مورد قبلی در تاریخ كوتاه این شبه جزیره دارد، این اتفاق تنها یكی دو روز در تیتر اخبار جای داشت. آنچه باعث شد قطر كوچك پرآوازه شود، افتتاح شبكه خبری الجزیره در سال ۱۹۹۶ بود. در یكم نوامبر آن سال امیر قطر با اختصاص بودجه ۱۵۰ میلیون دلاری اقدام به تاسیس شبكه خبری الجزیره كرد. در تسریع روند شكل گیری این شبكه چند عامل موثر بودند.
۱- توسعه میادین گاز طبیعی قطر و تسریع در روند برداشت و فروش این منابع و كسب درآمدهای سرشار دولتی برای سرمایه گذاری در زمینه های مختلف دست حكومت را حسابی باز كرد.
۲- در پی پخش تلویزیونی مراسم تشییع جنازه یكی از شاهزادگان مونث سعودی در شبكه تلویزیونی Orbit، دولت عربستان كه تامین كننده مالی تلویزیون مذكور بود اقدام به فسخ قرارداد خود كرد. ین اقدام دولت سعودی باعث بیكاری پرسنل عرب تلویزیون اربیت شد. شبكه الجزیره كه در ابتدای راه بود، با استفاده از این فرصت طلایی با وعده كار توأم با آزادی عمل و دستمزد بالا اقدام به جذب این نیروها كرد.
۳- تعطیلی بخش عربی BBC باعث شد تا خبرنگاران و گزارشگران عرب آن شبكه به كمك یك روزنامه نگار فلسطینی جذب شبكه الجزیره شوند. اینها افرادی باتجربه و زبده بودند. این امر حتی این شبهه را ایجاد كرد كه BBC در تشكیل الجزیره نقش اصلی را ایفا كرده است.
همای بخت و اقبال هم با الجزیره همراه بود. دو اتفاق مهم سبب شد تا نام و آرم قطره ای شكل الجزیره بر روی گیرنده های اروپا و آمریكا و دیگر نقاط جهان جاخوش كند. هنگامی كه شبكه CNN دفتر خبری خود را در كابل به دلیل كمبود خبر و عدم سودآوری تعطیل كرد، الجزیره در افغانستان یكه و تنها ماند. پس از واقعه ۱۱ سپتامبر و متعاقب آن حمله آمریكا به افغانستان، الجزیره توسط خبرنگار معروفش تیسیر علونی (Taysir Allouni)، حاكم بلامنازع انتشار خبر از افغانستان به سراسر جهان شدند. گزارش های الجزیره به سرعت به عنوان تنها منبع خبری قابل قبول در افغانستان مورد پذیرش و درخواست جهانیان واقع شد. مصاحبه های علونی و ارسال پیام های پی در پی سران القاعده به خصوص بن لادن سود سرشار را نصیب شبكه كرد. الجزیره بابت فروش هر دقیقه نوار پیام های بن لادن مبلغ ۲۰ هزار دلار از خریداران مطالبه می كرد و این در حالی بود كه بودجه سالانه آن ۶۰ میلیون دلار برآورد می شود. جالب است كه بدانیم بودجه سالانه شبكه CNN حدود یك میلیارد دلار است. علاوه بر فروش خبر به شبكه های خبری دنیا شبكه های صاحب نامی چون BBC، CNN و ZDF جزء مشتریان پر و پا قرص الجزیره شدند و به ناچار قراردادهای سرسام آوری با مدیران شبكه منعقد كردند. و این شبكه های صاحب نام و دارای اعتبار مجبور شدند اخبار الجزیره را با ذكر منبع و علامت مخصوص «خاص بالجزیره» بر روی آنتن بفرستند. اگر در جنگ اول خلیج فارس CNN به دلیل انتشار اخبار شجاعانه اش لقب سلطان جنگ گرفت، این بار در افغانستان شبكه سلطانی جنگ به نام الجزیره رقم خورد و نام و آوازه آن جهانی شد. گزارش های پی در پی و دسترسی آسان علونی به رهبران طالبان و القاعده و ناپدید شدن ناگهانی نامبرده از افغانستان بلافاصله پس از پایان جنگ، این ظن و گمان را تقویت كرد كه نامبرده و شبكه الجزیره احتمالاً روابط مشكوكی با القاعده و طالبان داشته اند. این گمان برای علونی گران تمام شد چرا كه او یك سال بعد در گرانادای اسپانیا دستگیر و توسط دادگاه به ۷ سال زندان محكوم شد. او با وجود بیماری قلبی در حال گذراندن دوران محكومیت خود است و شبكه الجزیره با راه اندازی سایت اینترتی www.FreeAllouni.com از طریق مردمی اقدام به دادخواهی برای نامبرده كرده است.
جنگ در افغانستان برای الجزیره خیلی زود تمام شد و در حالی كه به نظر می رسید دوران حكومت خبری الجزیره به پایان رسیده و این شبكه اقدام به پخش اخبار معمولی و روزمره كرده است، حمله نظامی آمریكا به عراق، یك بار دیگر الجزیره را كانون خبرسازی ساخت. اما این بار آمریكایی ها اجازه همراهی خبرنگاران الجزیره را با نیروهای نظامی آمریكا ندادند. پس شبكه نیروهای خود را به داخل شهرهای عراق گسترش داد، و با انتشار خبر و ارسال تصاویر غم انگیز و دلخراش از بمباران مراكز شهری و مسكونی دنیا را تكان داد. این در حالی بود كه آمریكایی ها ادعا می كردند اهداف آنها تنها مناطق نظامی و غیرمسكونی است اما الجزیره با فیلم های خود چیز دیگری را نشان می داد. كار به آنجا كشید كه جورج بوش از امیر قطر درخواست كرد تا از نفوذش در شبكه استفاده كند ولی امیر قطر آن را تنها یك توصیه خواند!
بمباران دفتر الجزیره در بغداد به تاریخ ۱۸ آوریل ۲۰۰۳ كمترین پیامد كینه و خشم آمریكایی ها را از شبكه الجزیره نشان داد. در پی این حمله طارق ایوب از كاركنان شبكه جان باخت و عده ای مجروح شدند. با پایان جنگ در عراق، الجزیره همچنان به گزارش اخبار و تصاویر خود از درگیری ها وناامنی های عراق ادامه داد و خشم و كینه آمریكا كاهش نیافت به طوری كه در نوامبر ۲۰۰۵ دیلی میرور ادعا كرد كه جورج بوش به ناوهای آمریكایی مستقر در خلیج فارس كه در عملیات فلوجه شركت داشته اند دستور حمله به مركز اصلی الجزیره در دوحه را نیز مطرح كرده بوده است. در پی درج این خبر یك عكس به سراسر جهان مخابره شد كه طی آن كاركنان شبكه الجزیره در دوحه در حركتی نمادین جلوی در ورودی شبكه جمع شده و به عنوان اعتراض و اطلاع رسانی به جهانیان عكسی به یادگار انداختند. این عكس مدت ها سوژه خبری مطبوعات و خبرگزاری های جهان بود.
به هر روی این دو حمله نظامی سبب شد تا الجزیره جای خود را در بین شبكه های خبری دنیا بازنماید و به ادعای مسئولین شبكه سایت خبری الجزیره جزء ۵ سایت پربیننده دنیا قرار گیرد. در آوریل ۲۰۰۴ بنیاد وبی webby foundation اعلام كرد كه سایت الجزیره یكی از ۵ سایت برتر خبری دنیا بوده دو سایت دیگر مورد نظر این بنیاد BBC و نشنال جئوگرافی بودند.
شعار شبكه «الرای و الرای الاخر» است؛ «نظر و نظر دیگری». به عبارتی شكل كار در الجزیره به گونه ای است كه افراد و جریان های مختلف در هر كشوری می توانند آزادانه نظرشان را بیان كنند. آنان معتقدند در خلق یك حادثه دو یا چند عامل تاثیرگذارند لذا باید تمام طرفین برای تبیین علت ها و چگونگی وقوع حادثه به مخاطبان معرفی شوند بنابراین نظرات آنان باید روبه روی هم قرار گیرند از نظر الجزیره اسرائیل و فلسطین هر دو در خلق حادثه شریك هستند لذا نظرات كارشناسان فلسطینی و اسرائیلی به طور همزمان پخش می شود و این در تمام شئون كاری شبكه الجزیره حاكم بوده و بدون تعصب و پیشداوری به انتشار خبر می پردازند. این سیاست خبری باعث شده است كه مسئولین شبكه اعلام نمایند حدود ۴۰ تا ۵۰ میلیون نفر در سراسر جهان بیننده شبكه الجزیره هستند؛ ۲۵ درصد این افراد بین سنین ۱۵ تا ۲۹ سال قرار دارند و روزانه بین ۳ تا ۴ ساعت از وقت خود را به الجزیره اختصاص می دهند. ۶۷ درصد بینندگان شهرنشین و بینندگان با تحصیلات متوسطه ۳۷ درصد و دارای مدارك دانشگاهی ۲۹ درصد را تشكیل می دهند. بدیهی است ۹۶ درصد بینندگان مسلمانان و تنها ۴/۲ درصد از مسیحیان بیننده الجزیره هستند. به گفته سایت رسمی الجزیره، اعراب ساكن ایران حدود ۴۸۰ هزار نفر هستند كه ۶۰ درصد آنان بیننده الجزیره هستند. الجزیره علاوه بر شبكه خبری عربی زبان اقدام به افتتاح شبكه های الجزیره بین المللی - الجزیره ورزشی، الجزیره زنده كه جریان كنفرانس ها و سمینارها را به طور مستقیم و بدون ویرایش گزارش می كند، الجزیره كودكان، الجزیره اردوزبان، كانال موزیك و روزنامه بین المللی الجزیره كرده است.
با پیوستن جاش داشینگ (سخنگوی سابق نظامیان آمریكا در عراق) در سپتامبر ۲۰۰۵ به الجزیره بین المللی و نیز دیوید فراست و جیمز رایت گزارشگران باتجربه CNN و ریز كان از BBC به الجزیره سطح توقع در گزارش و تفسیر خبر در الجزیره بسیار بالا رفته است.
اهدای جوایز بنیاد ابن رشد در سال ۱۹۹۹ و نیز كسب جایزه شجاعت در تبادل آزاد اطلاعات در سال ۲۰۰۵ نصیب شبكه الجزیره شد.
اینها كمترین پاداش از سوی رسانه ها و بنیادهای بین المللی به الجزیره هستند. این شبكه بزرگترین پاداش خود را از اعتماد بینندگانش كه روزبه روز پرشمارتر می شوند دریافت می نماید.

كارشناس ارشد تحقیق در ارتباطات
محمد پورزادی

منبع : روزنامه شرق