تغذیه و بیماری‌های سنگ کیسه‌ی صفرا

بیماری کیسه ی صفرا درمیان کشورهای غربی بسیارشایع است . کالبد شکافی انجام شده درایالات متحده نشان داده است که حداقل در۲۰ درصد زنان و۸ درصد مردان بالای ۴۰ سال ، سنگ کیسه ی صفرا وجود داشته است . سنگ های صفراوی شایع ترین علت بیماری های دستگاه صفراوی درایالات متحده هستند وتا سن ۷۰ سالگی ۲۰ تا ۳۵ درصد مردم به آن دچار می شوند .
سنگ های کیسه ی صفرا ساختمان هایی بلوری دارند که به واسطه ی ساخت ومتراکم شدن اجزای طبیعی یا غیرطبیعی صفرا تشکیل شده وبه سه نوع اصلی تقسیم می شوند . ۸۰ درصد آن ها به طور عمده از نوع کلسترولی یا سنگ های مخلوط هستند و۲۰ درصد را سنگ های رنگ دانه ای (پیگمانته ) تشکیل می دهند که مرکب از املاح کلسیم وبه ویژه بیلی روبینات کلسیم اند .
دربسیاری ازافراد که دچارسنگ های کیسه صفرا می شوند میزان کلسترول موجود درصفرا بیش از حدی است که بتوند به حالت محلول پایدار باقی بماند ، یعنی درواقع صفرا از نظر کلسترول ، حالت فوق اشباع پیدا می کند ودرنتیجه درصفرای فوق اشباع برخی بیماران ،کریستال های میکروبی کلسترول تشکیل می شود . رسوب تدریجی کلسترول برروی یک دیگر منجر به پیدایش سنگ های صفراوی کلسترولی میکروسکوپی می شود .از طرفی اختلالاتی که باعث کاهش حرکات کیسه ی صفرا می شوند نظیر جراحی ، سوختگی ها، بارداری ، قرص های ضدبارداری خوراکی ، همگی از عوامل ایجاد سنگ صفرا هستند .
غذاهای حاوی کالری بسیاراندک و هم چنین بارداری ، به حالت سنگ سازی کیسه ی صفرا کمک می کنند . اولا به علت تغییر در ترکیب ذخیره ی اسید صفراوی وظرفیت حمل کلسترول افزایش قابل توجهی پیدا می کند . ثانیا بررسی اولتراسونوگرافیک (۱) نشان داده است که انقباض کیسه ی صفرا در پاسخ به یک وعده غذا ، بسیار بطئی شره و این مسئله منجر به اختلال در تخلیه کیسه صفرا می شود . هم چنین دیده شده است که ۱۰ تا ۲۰ درصد افرادی که به کمک غذاهای بسیارکم کالری دچارکاهش وزن سریع شده اند، گرفتار سنگ کیسه ی صفرا می شوند .
امروزشواهد زیادی حاکی ازهمراهی بین کلسترول غذایی وتشکیل سنگ های صفراوی دردست است . افزایش کلسترول دربرنامه ی غذایی مبتلایان به سنگ صفراوی موجب ترشح بیش تر کلسترول درصفرا می شود وهمین تغییرات به عنوان عوامل زمینه ساز تشکیل سنگ های صفراوی کلسترولی شناخته شده اند.
دربررسی های انجام شده این تغییرات دربیماران شاهد ( غیرمبتلابه سنگ صفراوی) که تحت رژیم غذایی غنی از کلسترول قرارداشته اند مشاهد نشده است وهمین یافته هابه توجیه حضورصفرای فوق اشباع درافراد مستعد به سنگ های صفراوی کمک می کند .
همان طورکه گفته شده علاوه برسنگ های کلسترولی ، سنگ های رنگ دانه ای نیز نوع دیگری از سنگ های صفراوی اند که بخصوص درتغذیه چرب وتخم مرغ ، وفقدان ورزش وحرکت نیز درایجاد رسوب صفراوی مؤثر است .
▪ عوامل مؤثردرایجادسنگ های رنگ دانه ای عبارت اند از :
۱) عوامل ژنتیک : مثلا درآسیایی ها بیش تر از سایر نقاط است .
۲) سیروزالکلی
۳) سن بالا
۴) عفونت مزمن سیستم صفراوی یاعفونت انگل
● علائم بیماری
علائم بیماری به طورمعمول به علت التهاب یا انسداد متعاقب حرکت سنگ به داخل مجاری صفراوی مشترک ویا سیستیک ایجاد می شود .اغلب بیمار مبتلا به سنگ صفرا، بانوان چاق ، با قدرت باروری وچندین فرزند با شکم بزرگ وبالای چهل یا پنجاه سال می باشند .انسداد مجرا به وسیله ی سنگ موجب افزایش فشارداخل مجرا واتساع این عضو می شود که با انقباضات مکررصفراوی برطرف نمی شود . نشانه ی دیگر ، درد یا فشارشدید ومداوم درناحیه ی سردل یا ربع فوقانی راست شکم است که اغلب به ناحیه ی بین دوکتف وکتف راست یا شانه انتشارمی یابد .شروع دردها معمولا ناگهانی است ودرعرض چند دقیقه شدت آن بالارفته وبه حد ثابت می رسد ، هم چنین می تواند با شدت زیادی ۱تا ۴ ساعت ادامه یابد وسپس به تدریج یا به سرعت برطرف شود.
این دردها ممکن است به دنبال صرف یک غذای چرب وخوردن مقادیر زیادی غذابعد از یک دوره گرسنگی طولانی وحتی گاهی به دنبال یک غذای معمولی ایجاد شود . به طورمعمول ، درد درسه الی پنج ساعت بعد از غذا شروع می شود ولی گاهی بلافاصله بعد از غذا هم ظاهر می شود وخود را به شکل زخم های اثنی عشرنشان می دهد ، منتها با خوردن غذا بهتر نمی شود وتنها با استفراغ کردن آرام می گیرد . درد با تهوع ودل به هم خوردگی واستفراغ همراه است. بسیاری اوقات با مصرف غذاهای چرب وسنگین ، تخم مرغ ، شکلات ، کاکائو،شیرینی های خامه ای ، مشروبات الکلی وغذاهای سنگین وزیاد ، درد شروع شده یا شدت می یابد .
وجود دوحالت تهوع وسرگیجه باهم دیگر ازبهترین علائم سنگ صفرا وبه طورکلی بیماری های کیسه ی صفرا است .نفخ وآروغ زدن وعدم تحمل غذاهای چرب وسوءهاضمه نیز همواره با این بیماری دیده می شود .
سنگ صفرا غالبا نا مشخص ومخفی است ومدت ها بدون آن که علامت مهمی از خود نشان دهد یا مزاحمتی فراهم آورد ، باقی می ماند وچه بسا فقط هنگام کالبد گشایی مکشوف شود . برخلاف گزارش های قبلی ، مطالعه ای که برروی مردان مبتلأ به سنگ بدون علامت کیسه ی صفرا انجام شده ، نشان داده است که تنها حدود ۱۰ درصد آن ها درطی ۵ سال و۱۸ درصد درطی ۱۵ سال دچار علائم وعوارض سنگ شده اند .هم چنین بیمارانی که به مدت ۱۵سال بدون علامت باقی می مانند به ندرت دچار علائم بعدی می شوند . همین نتایج باعث شده که عمل خارج کردن کیسه ی صفرای حاوی سنگ ( کوله سیستکتومی) به منظور پیش گیری درافراد بدون علامت ، مورد تأیید قرارنگرفته است وغیر از گروه های درمعرض خطربالا ( مثل افراد دیابتیک ، بیماران مبتلا به کم خونی داسی شکل و… ) نیاز به عمل پیش گیرانه نیست .
بررسی های انجام شده درایالات متحده نیز نشان می دهد که حدود ۶۰ تا۸۰ درصد بیماران مبتلا به سنگ های صفراوی فاقد علامت اند وبه نظرمی رسد که دریک دوره ی بیست ساله فقط ۱۸ درصد آنها دچاردرد صفراوی می شوند ، وتنها ۳درصد آنها دچاردرد صفراوی می شوند ، وتنها ۳ درصد آن ها نیاز به عمل جراحی کوله سیستکتومی ( خارج کردن کیسه ی صفرا ) پیدا می کنند .
بیمارانی که دارای سنگ های صفراوی خیلی بزرگ ، یعنی با قطر بیش تر از ۲سانتی متر هستند ویا دارای سنگ هایی همراه با ناهنجاری های ارثی کیسه ی صفرا ویاعلائم عفونت ودردهستند ، کاندید عمل جراحی خارج کردن کیسه صفرا قرارگیرند .
● روش های تشخیصی
عکس ساده ی شکمی برای تشخیص سنگ کیسه ی صفرا دارای ارزش تشخیصی نسبتا پایینی بوده ودرطی حاملگی نیز ممنوعیت دارد . درمقابل ، O C G (کوله سیستوگرافی خوراکی ) می تواند حدود ۹۰ تا ۹۵ درصد تعیین کننده باشد . فقط دربیماران بسیار چاق نمی تواند مناسب باشد ، چرا که سنگ های خیلی کوچک ممکن است قابل رؤیت نباشد .
سریع ترین ،دردسترس ترین ودقیق ترین وسیله ی تشخیص سنگ ، استفاده از سونوگرافی است که حتی درزمان بارداری نیز کاربرد داشته وسنگ های کوچک را نیز نشان می دهد .
از روش دیگری به نام اسکن ایزوتوپ H I D A نیز برای تعیین دقیق انسداد مجاری وعملکرد تخیله ی کیسه ی صفرااستفاده می شود .
● درمان
▪ درمان سنگ های کیسه ی صفرا با استفاده از روش های زیرانجام می شود :
۱) پرهیز ازغذاهای آزاردهنده (غذاهایی که درقسمت تغذیه دربیماران مبتلا به سنگ کیسه صفرا به طورمفصل توضیح داده خواهد شد ).
۲) روش حل کردن سنگ کیسه ی صفرا بادرمان طبی
۳) سنگ شکنی وقطعه قطعه کردن سنگ ( باروشE S W L )
۴) عمل جراحی که به دوصورت جراحی باز و لاپاراسکویی ( خارج کردن کیسه ی صفرا وسنگ درون آن از منطقه ی کوچکی برروی شکم ).
● تغذیه دربیماران مبتلا به سنگ کیسه ی صفرا
از آن جا که عامل ایجاد حدود ۹۰ درصد سنگ های صفراوی ، کلسترول است ، بنابراین رژیم کم چربی وکم کلسترول توصیه می شود ، البته درمواردی که چربی مسبب بروزعلائم نباشد نیاز به رژیم فوق نیست .
درحملات حاد سنگ کیسه ی صفرا، جهت کاهش انقباضات کیسه وکاهش درد نیز از رژیم کم چربی استفاده می شود .کلسترول ، به واسطه ی تغذیه ، به ویژه غذاهایی مثل تخم مرغ وچربی های حیوانی به بدن می رسد . مقداری هم به وسیله ی غدد سورنال وجسم زرد تخمدان دربدن ایجاد می شود . کلسترول صفرا پس از ریخته شدن به روده ( جهت هضم موادچرب ) مجددا جذب می شود وبه کبد برمی گردد تادوباره برای ساخت صفرا استفاده شود . بدین ترتیب کلسترول صفرا بین کبد وروده ها درچرخش است .چربی های حاصل از مواد غذایی حیوانی مانند خامه ، کره ، کلیه ی گوشت هاو … دارای کلسترول می باشند ، ولی غذاهای گیاهی به هیچ وجه کلسترول ندارند ، یعنی کلیه ی چربی های گیاهی مثل روغن زیتون ، آفتاب گردان ، سویا ، وکلیه ی مغزها مثل گردو ، بادام و… بدون کلسترول اند.
گوشت های حیوانی دارای چربی هایی به صورت مخفی دربین لایه های خود هستند که دردید ظاهر به نظرنمی آیند . گوشت ماهی جزوگوشت های کم چرب باکلسترول کم تر نسبت به گوشت مرغ وگوشت های قرمز است .
▪ برای مثال دراین جا مقدرکلسترول درچند ماده ی غذایی برای آگاهی شما آورده شده است :
- پنیر چدار: دارای ۱۰۵ میلی گرم کلسترول درهر ۱۰۰ گرم است .
- یک زرده تخم مرغ کامل دارای ۱۶۰۲ میلی گرم کلسترول است ( برعکس سفیده ی تخم مرغ که کلسترول ندارد ).
- شیر ۲درصد : حاوی ۸ میلی گرم کلسترول وشیر کامل دارای ۱۴ میلی گرم کلسترول درهر۱۰۰ گرم است .
- ماست کم چرب حاوی ۶ میلی گرم کلسترول درهر۱۰۰ گرم است
- کره ی حیوانی : حاوی ۲۱۹ میلی گرم کلسترول درهر۱۰۰ گرم است .
همان طورکه گفته شد،کلیه ی چربی های گیاهی ودانه های گیاهی کلسترول ندارند.
درصورتی که کیسه ی صفرا تنبل شده باشد ، دریافت متوسط چربی برای تحریک انقباض آن وممانعت از رکود صفرا، مطلوب خواهد بود .
افراد دارای سنگ صفرا ویا مستعد ابتلا، بهتر است ازچربی های گیاهی وغیراشباع به ویژه روغن زیتون به عنون جایگزینی برای چربی های حیوانی استفاده کرده وغذاهای گیاهی را به میزان بیش تری دررژیم غذایی خود بگنجانند. مصرف سبزیجات فراوان ومیوه هابه دلیل فیبربالای آن ها برای تمام این افراد توصیه می شود.
غلات کامل ، سبوس ونان های سبوس دار باید دررژیم غذایی این افراد گنجانده شود، زیرا سبوس این خاصیت را دارد که به مواد صفراوی ریخته شده به روده متصل شود،سپس آن ها را ازبدن دفع کند ( همان طورکه توضیح داده شد ،درحالت عادی کلسترول موجود درمواد صفراوی پس از ریخته شدن به روده ، دوباره به سمت کبد برگشته تا ساخت اسید صفراوی به طورمجددشرکت کند). دراین حالت کبد مجبور است از کلسترول موجود درخون= از یک طرف وکاهش کلسترول موجود درصفرا از طرف دیگر می شود .
ازمصرف غذاهای سرخ کرده ، آجیل ، سس ، آب گوشت ، نیمرو، کره ، خامه وسایرغذاهای پرچرب باید پرهیز شود. بهترین راه تأمین چربی عبارت است از استفاده از چربی های گیاهی ، گوشت لخم ، شیروگوشت ماهی .
چربی های قابل رؤیت باید به طورکامل از گوشت پاک شود وغذاها بیش تر از طریقی پخت کردن وبرشته کرن تهیه شوند.
سوسیس ، ماهی کنسروشده درروغن ، سس های خامه دار ومایونز نیز باید محدود شود .
پروتئین دریافتی نیز باید از راه شیر کم چرب ، پروتئین های گیاهی ، سفیده ی تخم مرغ ، گوشت های کم چرب مثل ماهی ، تأمین شوند .
امروزه ثابت شده است که مصرف ویتامین های گروه B به ویژه B۶، ودرمرحله ی بعدی اسید فولیک و B۱۲ نقش مهمی درحذف چربی ها دربدن بازی می کنند .

منابع :
۱- نوعی روش تشخیصی متداول پزشکی که بابهره گیری ازموج های فراصوت های تعیین موضوع ساختاری داخل بدن انجام می شود .
۲-بیماری مزمن وپیش رونده کبد می باشد که درآن بافت های پیوندی فیبری جایگزین سلول های عملکردی کبد می شوند .
تجربیاتم برروی کبد – ترجمه وتألیف پروفسورمحمد حسین حاجی
تغذیه ورژیم درمانی بالینی – تألیف رضا راست منش -۱۳۷۹

منبع : کلوب