بهره­گیری از روشهای نوین ارتباطی در کتابخانه­های عمومی

● مقدمه
از زمانی که بشر اجتماعی شد، نیاز به برقراری ارتباط را احساس کرد. به همین دلیل به دنبال روشهایی گشت تا بتواند با همنوعان خود ارتباط برقرار کند و از این طریق پیامهایی را ارسال نماید. در گذشته‌های دور، برقراری ارتباط از راه دور برای بشر دشوار بود. در ابتدا او دود و آتش را به عنوان وسیله ارتباطی مورد استفاده قرار داد و رفته رفته ابزارها و وسایل متنوع و پیشرفته‌ای را برای این کار ابداع کرده و به کار گرفت. در عصر حاضر به مدد فن‌آوری رایانه و اطلاعات، وسایل الکترونیک ارتباطی بسیاری پدید آمده است که هر یک با قابلیت‌ها و ویژگی‌های خاص خود به نوعی به مدد بشر شتافته است.
در گذشته تمامی فعالیتهای کتابخانه‌ها به صورت حضوری و صرفا در محیط فیزیکی کتابخانه صورت می‌گرفت. اما در حال حاضر با به وجود آمدن مسائلی چون ترافیک، کمبود وقت، ضرورت صرفه‌جویی در منابع و... انسانها دریافته‌اند که می‌توان بسیاری از کارها را بدون حضور فیزیکی و محدودیت زمانی و مکانی خاصی انجام داد. به همین دلیل واژه‌هایی چون دورکاری[۲]، دورپزشکی [۳]، دورآموزی [۴] و... مبتنی بر مصادیق واقعی به وجود آمده و مورد استفاده قرار گرفته‌اند.
کتابخانه‌های عمومی نیز که وظیفه برقراری ارتباط با مخاطبین را دارند می‌توانند به راحتی از این ابزارهای ارتباطی جدید برای برقراری ارتباط با مخاطبین استفاده نمایند. این ابزارها دارای مزیتهایی چون سرعت، ارزانی، انعطاف‌پذیری و دسترسی آسان هستند. به همین دلیل استقبال کاربران را در پی داشته و برقراری ارتباط بیشتر با کتابخانه را در پی دارند.
▪ برخی از ابزارهای نوینی که می‌تواند در کتابخانه‌های عمومی مورد استفاده قرار گیرد به شرح زیر است:
ـ پست الکترونیکی (E-mail)
ـ گفتگوی پیوسته (Chat)
ـ گروه بحث الکترونیکی (Discussion group)
ـ میزگرد الکترونیکی (Forum)
ـ وب‌لاگ (وب‌‌نوشت) (Weblog)
ـ پیام کوتاه تلفن همراه (Short Message Service =SMS)
۱) پست الکترونیکی:
پست الکترونیکی به عنوان یکی از پرکاربردترین و محبوب¬ترین ابزارهای مبتنی بر وب، کاربردهای فراوانی را در کتابخانه دارد. کتابخانه‌ها می‌‌توانند بسیاری از پرسشهای مرجع و معمولی، درخواستهای خرید کتاب، درخواستهای رزرو، درخواست‌های اطلاع از وجود یک منبع در کتابخانه، اطلاع در خصوص برنامه‌های کتابخانه را از طریق پست الکترونیکی با استفاده‌کنندگان کتابخانه رد و بدل نمایند.
۲) گفتگوی پیوسته:
با استفاده از این امکان، می‌توان کتابخانه را در هر زمان و مکانی قابل دسترس نمود. ویژگی همزمان بودن گفتگوی پیوسته و پاسخ سریع به درخواستها و پیامها باعث شده که بسیاری از کتابخانه‌ها کتابدار مرجع الکترونیک خود را با استفاده از این امکان ایجاد نمایند. حتی ممکن است کتابدار در محیط فیزیکی کتابخانه نباشد و در منزل یا جای دیگری به پیامها و درخواستهای مشتریان کتابخانه پاسخ بگوید.
۳) گروه بحث الکترونیکی:
شیوه کار در گروه بحث الکترونیکی مبتنی بر پست الکترونیکی است. هر کاربری که عضو گروه بحث می‌شود، نشانی پست الکترونیکی او در سیاهه اعضا ثبت می‌شود. از این پس هر پیامی که از طریق پست الکترونیکی به آدرس گروه بحث الکترونیکی ارسال شود، به طور خودکار برای تمامی اعضا ارسال می‌شود. هر یک از اعضا نیز می‌توانند از طریق پست الکترونیکی خود پیامی را برای کلیه اعضای گروه ارسال نمایند. به این طریق در کتابخانه‌‌های عمومی می‌توان گروههای بحث الکترونیکی مختلفی را در موضوع¬های متنوع راه‌اندازی کرد و راهی را برای پرداختن به مسائل و مشکلات اعضا باز کرد. از این طریق اعضا گروه بحث و کاربران با یکدیگر به تعامل پرداخته و حتی به کتابخانه در رفع مشکلات آن کمک می‌کنند. هم اکنون گروه‌های بحث الکترونیکی تخصصی و عمومی زیادی در جهان وجود دارد که در رفع مشکلات تخصصی و عمومی کاربران و کتابداران موثر هستند. برخی از این گروههای بحث عبارتند از: AUTOCAT, COPCAT, USMARCو...
یکی از گروه‌های بحث الکترونیکی فعال در زمینه کتابداری و اطلاع‌رسانی در ایران گروه بحثLIS (Library and Information Science Discussion group) است. این گروه که نزدیک به ۸ سال از فعالیت آن در کشور می‌گذرد به همت جناب آقای دکتر فتاحی، عضو هیئت علمی گروه کتابداری و اطلاع‌رسانی دانشگاه فردوسی مشهد در سال ۱۳۷۶ راه‌اندازی شد. در مدت فعالیت این گروه، پرسشهای بسیاری مطرح شده، اخبار بسیاری رد و بدل شده و محیط خیلی خوبی برای ارتباط و آشنایی کتابداران با یکدیگر و تجربیات آنها در کتابخانه‌هایشان شده است. در پیوست ۱ دستورالعمل استفاده و عضویت در این گروه بحث به عنوان نمونه‌ای برای راه‌اندازی چنین گروهی ارائه می‌شود.
۴) میزگرد الکترونیک:
این ابزار نیز به عنوان یکی از ابزارهای ارتباطی نقش مهمی را در فعالیتهای کتابخانه ایفا می‌کند. شیوه کار میزگرد الکترونیکی به این طریق است که در سایت وب یک کتابخانه از طریق نرم‌افزاری خاص، محیطی در نظر گرفته می‌شود که افراد بتوانند در زمینه‌های مختلف به تبادل نظر بپردازند. هر فرد ابتدا باید با پرکردن یک برگه اطلاعات (فرم)، اطلاعات لازم برای شناسایی و نام کاربری و گذرواژه خود را در اختیار نظام قرار دهد. این اطلاعات پس از بررسی و تایید توسط مسئول مربوطه به بانک اطلاعات اعضا اضافه می‌شود و معمولا از طریق یک پیغام که به پست الکترونیکی فرد ارسال می‌شود، تائید عضویت به او اطلاع داده می‌شود. پس از عضویت، کاربر با وارد کردن نام کاربری و گذرواژه خود در جای مخصوص، وارد میزگرد می‌‌شود. معمولا در این میزگردها، موضوع¬های تخصصی وجود دارند که افراد مایل به شرکت در هر یک از بحث‌های تخصصی، وارد َآن شده و به صورت پیوسته و همزمان با افراد دیگر به بحث و تبادل نظر می‌پردازند. اکنون حتی با استفاده از یک دوربین اینترنتی و میکروفن می‌توان صدا و تصویر فرد را نیز دریافت کرد. این ابزار نیز بسیار در کتابخانه¬های مختلف کاربرد داشته و می‌تواند به تبادل اطلاعات و رفع مشکلات افراد در ارتباط با کتابخانه کمک کند.
۵) وب‌لاگ (وب‌نوشت):
وبلاگ از دو واژه"وب" و " لاگ" تشکیل شده و در لغت به معنای" به اشتراک گذاشتن وب " می باشد.یعنی فضایی که در آن هر یک از کاربران اینترنت می توانند به صورت پیوسته (آنلاین) اطلاعات خودرا به اشتراک بگذارند. وبلاگ محیطی است که به شما اجازه می دهد افکار، عقاید، یادداشتهای شخصی، مقالات، عکس و آنچه دوست دارید دیگران بخوانند، منتشر کنید. دیو واینر که بنا به نظر برخی وبلاگ‌نویسان دارای طولانی‌ترین وبلاگ است، وبلاگ را اینگونه تعریف می کند:
" وبلاگ‌ها سایت‌های روزآمدی هستند که غالبا به مطالب و مقالات موجود در وب، همراه با دریافت نظرات خوانندگان اشاره دارند. وبلاگ در واقع نوعی تور پیوسته با یک راهنمای انسانی است، سیاستهای وبلاگ‌نویسان متفاوت است لیکن ساختارها، شکل‌ و اساس کلیه ‌وبلاگ‌ها‌ مشابه ‌می‌باشد."
وی چهار عامل کلیدی را برای شناخت وبلاگ‌ها معرفی می‌کند:
۱) وبلاگ شخصی است، به وسیله یک شخص یا گروهی از اشخاص تهیه می شود.
۲) وبلاگ روی وب است، روزآمد شده و از طریق یک مرورگر وب قابل دسترسی است.
۳) وبلاگ منتشر می شود، انتشار وبلاگ جریانی خودکار است.
۴) وبلاگ قسمتی از جامعه است، در محیط وبلاگ مردم علایق عمومی و مشترک خود را به وسیله وب به اشتراک می‌گذارند.
موارد فوق ممکن است با گذشت زمان و تغییر در ساختار وبلاگ دستخوش تغییرات جزئی شوند اما به طور اساسی نمی‌توان هیچ یک از آنها را از تعریف وبلاگ حذف کرد. پام برگر نیز تعریفی از وبلاگ ارائه داده است: "اگر به صفحه وبی برخوردید که به صورت تاریخی تنظیم شده، مانند یک یادداشت روزانه، خواه به صورت عمومی یا موضوعی، تعدادی پاراگراف‌های بلند و کوتاه و لینکهایی مانند"بیشتر" یا "در اینجا بخوانید"، به همراه مکانیسمی که در آن خواننده قادر به ثبت عقاید و نظرات خود باشد، در این صورت شما با یک وبلاگ روبروهستید".
از نقطه نظر کاربران یک وبلاگ وب‌سایتی است با:
۱) محتوی مرتب شده‌ای که مطالب آن به صورت متن، لینک و تصویر با نظم تاریخی معکوس منتشر می‌شود؛
۲) برچسب زمان برای هر مطلب تا خواننده زمان ارسال مطالب را بداند؛و
۳) آرشیو مطالب قدیمی¬تر که به سادگی قابل دسترسی است.
از بین تعاریف مختلفی که از وبلاگ ارائه شده است به نظر می رسد تعریف پیتر اسکات از وبلاگ مناسب‌تر است، وی می‌گوید:" یک صفحه وب خلاصه که به طور تاریخی فقره‌های اطلاعاتی را منتشر می‌کند" (کرمی، ۱۳۸۴).
وبلاگ محیطی است که به شما امکان انتشار ایده‌ها، افکار و دیدگاههاخود، همانند یک روزنامه‌نگار را می‌دهد. احتیاجی نیست که یک مقاله و یا داستان طولانی بنویسید. یک وبلاگ‌نویس ذهنیات خود پیرامون مسایل مورد علاقه‌اش را ارائه می‌کند، بدون اینکه این ایده ها به طور کامل بررسی شده باشند یا مثلاً از لحاظ دستور یا زیبایی جمله در حد عالی باشند. با استفاده از ابزارهای ساخت وبلاگ، بدون نیاز به صرف وقت و هزینه برای طراحی کامل یک سایت اختصاصی، تنها با پر کردن چند فرم تحت وب می توانید شروع به نوشتن مطلب در قالب یک ســایت اختصاصی کنید (وب‌لاگ چیست؟، ۱۳۸۴).
یکی از بزرگترین مزیت وب‌نوشت‌ها در حال حاضر این است که استفاده از آنها بسیار ساده و در عین حال رایگان است. کتابخانه‌ها حتی اگر تخصص، تجهیزات و بودجه کافی برای راه‌اندازی سایت وب نداشته باشند می‌توانند با استفاده از امکانات رایگان یک وب‌نوشت ایجاد کرده و خدمات خود را ارئه نمایند.
۵) پیام کوتاه تلفن همراه
یکی دیگر از ابزارهایی که می‌تواند بسیار مورد استفاده قرار گیرد، نظام پیام‌رسان کوتاه تلفن همراه است. از طریق این امکان می‌توان بسیاری از اطلاعات مفید و مناسب کاربران را با سرعت و بدون هزینه در اختیار آنها قرار داد. کتابخانه‌ها از این طریق قادر خواهند بود ضمن تبلیغ فعالیتها و برنامه‌های خود، این احساس را در کاربران به وجود آورند که آنها به جایی تعلق دارند که مدام در اندیشه ارائه خدمات به آنها است. مسلما وقتی کسی به کتابخانه دعوت شود با میل بیشتر مراجعه کرده و از خدمات توصیه شده یا بخشهای دیگر کتابخانه بهره می‌گیرد.

دکتر رحمت‌ا... فتاحی‌
فهرست منابع
کرمی، طاهره. وب‌لاگ کتابداری. [پیوسته]. http://www.liblog.blogfa.com/. [تاریخ مشاهده ۱۶/۴/۱۳۸۴].
وب‌لاگ چیست؟. [پیوسته]. http://www.persianblog.com/pbtour [تاریخ مشاهده ۵/۴/۱۳۸۴].
پیوست۱:
نخستین‌ گروه‌ بحث‌ الکترونیکی‌ ایران‌
در حوزه‌ کتابداری‌ و اطلاع‌رسانی‌[۵]

گروههای‌ بحث‌ الکترونیکی‌ (Groups Discussion) در اینترنت‌ جایگاه‌ ویژه‌ای‌ در برقراری‌ ارتباط‌ فراگیر و سریع‌ میان‌ اعضای‌ یک‌ حرفه‌ دارند. به‌ عبارتی‌، گروههای‌ بحث‌ همچون‌ انجمنهای‌ حرفه‌ای‌ عمل‌ می‌کنند و محیطی‌ را فراهم‌ می‌سازند که‌ افراد بتوانند به‌ راحتی‌ سؤالها و دیدگاههای‌ خود را پیرامون‌ مباحث‌ گوناگون‌ حرفه‌ برای‌ همگان‌ مطرح‌ سازند و از نظرهای‌ آنان‌ سود برند. تبادل‌ اخبار و اعلام‌ همایشها و انتشارات‌ جدید نیز در گروههای‌ بحث‌ الکترونیکی‌ بسیار عادی‌ شده‌ است‌. گروههای‌ بحث‌ متعددی‌ در حوزه‌ کتابداری‌ و اطلاع‌رسانی‌ و زمینه‌های‌ مرتبط‌ وجود دارد. هر کتابداری‌ می‌تواند در گروه‌ یا گروههای‌ مورد علاقه‌ خود عضو شود و در جریان‌ تازه‌های‌ علمی‌ و حرفه‌ای‌ آن‌ حوزه‌ قرار گیرد. نخستین‌ گروه‌ بحث‌ الکترونیکی‌ ایران‌ در حوزه‌ کتابداری‌ و اطلاع‌رسانی‌ در سال‌ ۱۳۷۶ و در دانشگاه‌ فردوسی‌ مشهد به‌ پیشنهاد و با مسؤولیت‌ آقای‌ دکتر رحمت‌ا... فتاحی‌ ایجاد شد. این‌ گروه‌ بحث‌، که‌ به‌ نشانی‌: [e-mail] دسترس‌پذیر است‌، اعضای‌ زیادی‌ در میان‌ کتابداران‌ ایرانی‌ که‌ دارای‌ پست‌ الکترونیکی‌ هستند دارد. برای‌ عضویت‌ در آن‌، کافی‌ است‌ تمایل‌ خود را از طریق‌ ارسال‌ یک‌ پیام‌ به‌ مسؤول‌ آن‌، به‌ نشانی‌: [e-mail] ، اعلام‌ کنید. پس‌ از عضویت‌ مانند سایر اعضاء، پیامهای‌ رد و بدل‌ شده‌ در این‌ گروه‌ را به‌طور خودکار دریافت‌ خواهید کرد.
نکته‌ مهم‌ در مورد عضویت‌ در این‌ گروه‌، شرکت‌ فعال‌ عضو در بحث‌ و تبادل‌ نظر است‌ که‌ با توجه‌ به‌ هدف‌ این‌ گروه‌ ضروری‌ است‌ خبرها و یا نظرات‌ خود را چه‌ به‌ زبان‌ انگلیسی‌ و چه‌ به‌ زبان‌ برای‌ دیگران‌ ارسال‌ کنید. از ضعف‌ در نگارش‌ و به‌ زبان‌ انگلیسی‌ و یا احتمال‌ اشتباههای‌ املایی‌ بیم‌ نداشته‌ باشید. مهم‌ شرکت‌ در بحثها و ارائه‌ دیدگاهها است‌.
پانوشتها:
[۱] Teleworking
[۳]. Telemedicine
[۴] . Teleeducation
[۵] این مطلب از خبرنامه انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران، سال اول، ش. ۱، اسفند ۱۳۸۰، ص. ۱ گرفته شده است.

مسعود بهمن آبادی