شعر نو فارسی

شعر نو فارسی را، به ویژه طاعنان، ره آورد روشنفكرانی دانسته اند كه از ادبیات غرب به خصوص ادبیات فرانسه متأثر بودند. این اَنگ بیگانه بینی با واقعیتی قرین شد كه به ظاهر مؤید آن بود. در حقیقت نوپردازان و، در رأس آنان، نیما عموماً با آثار شاعران فرانسوی، مستقیم یا از راه ترجمه، آشنایی داشتند. به علاوه نخستین نشانه های تجدد در شعر فارسی با نهضت مشروطیت پدیدار گشت كه خود آن نیز ارمغان غرب شمرده می شد و در دورانی آغاز شده بود كه روابط فرهنگی با غرب و بالاخص فرانسه، به واسطه استادان خارجی دارالفنون و بر اثر مسافرت عده ای از ایرانیان به اروپا برای تحصیلات عالیه وسعت یافته بود. در همین اوان بود كه جنبش ترجمه رونق گرفت و، در جنب نشر ترجمه آثار داستانی، سروده های شاعران فرانسوی و آلمانی نیز جسته و گریخته در مطبوعات درج و منشر می شد. بدین سان، قراینی در تایید نظر آنان كه اصالت شعر نو فارسی را منكر بودند و برای آن در مرز و بوم خود خواستگاهی قابل نبودند و حتی آن را حركتی قهقهرایی تلقی
می كردند وجو داشت. اكنون این پرسش پیش می آید كه این قول تا چه حد پذیرفتنی است و آیا صرف این واقعیت كه توسعه روابط فارسی زبانان با غرب خواه ناخواه، اگر نه در ایجاد، دست كم در تقویت و تشحیذ نهضت تجدد در ایران مؤثر بوده و اصالت این نهضت را نفی می كند و آیا برای پذیرفتاری تأثیر غرب زمینه ای مساعد در كشور ما وجود نداشته و اگر داشته ـ كه مسلماً داشته ـ این زمینه چه بوده و چگونه پدید آمده است؟ برای پاسخ دادن به این پرسش، ما، در این مقام، درگیر سوابق تاریخی نهضت تجدد، كه همه شئون حیات ملی را در بر می گیرد، نمی شویم و تنها به آنچه با تجدد ادبی، بالاخص با شعر نو، ربط پیدا می كند می پردازیم. برای رسیدن به پاسخی روشن، لازم، می دانیم مسیر تطور شعر فارسی را مرور كنیم و امیدواریم كه این مرور، هر چند به غایت اجمالی، راه یا بهتر بگوییم راه هایی را كه شعر فارسی از آغاز تا به امروز پیموده نشان دهد و ما را به این نتیجه برساند كه شعر نو، اگر هم طریق جدیدی اختیار كرده اند از جهاتی ـ آن هم از جهات اساسی ـ از عناصر پیشینه دار الهام گرفته است. اصولاً جریان های فكری و هنری ـ در عین تأثر از تحولات اقتصادی و اجتماعی و سیاسی، روند مستقل خود را طی می كنند از این رو، اگر بخواهیم برای شعر نو خاستگاهی اصیل و بومی سراغ بگیریم و راهی را كه برگزیده توجیه كنیم، از بازگشت به جریانه ادبی متقدم بر آن و، به عبارت ساده تر از نظر افكندن به راه هایی كه شعر سنتی پیموده ناگزیریم.
شعر كلاسیك فارسی در عصر سامانیان (قرن چهارم هجری) است كه هویت روشن و تشخیص آشكار پیدا می كند. در این عصر است كه مجموعه سنن شعر عروضی فارسی مدون می گردد. اوزان، قوالب، قافیه بندی، تردیف، مضامین، موضوعات، صنایع بدیعی، نمادهای شعر فارسی ـ جملگی در اشعار نه چندان زیادی كه از آن عصر به جا مانده شواهد متعدد و متنوع دارند. حماسه ملی ما نیز در همین اوان، به نثر و به نظم، تكوین یافته است. به روزگار دولت سامانیان، شعر فارسی از جهات گوناگون به مرحله پختگی می رسد، شاعران بسیاری ظهور می كنند و در انواع مدیحه، تغزل، حكمت و اندرز، رثاء، خمریه، افسانه، و داستان در قالب قصیده و مثنوی و قطعه و غزل و ریاعی و حتی نوعی مسمط شعر می سرایند. اینان را نه تنها پیشگامان و پیشاهنگان(طلایه داران)بلكه بنیان گذاران و پرورش دهندگان اركان شعر سنتی فارسی باید شمرد.
یگانه مایه ای كه در اشعار شاعران عصر سامانی غایب و نامحسوس است مایه عرفانی است، بررسی وجه دلیل خالی بودن اشعار شاعران این دوره از مایه عرفانی به تفحص و تحقیق مستقل نیاز دارد و، در این مقام، از اشاره به خود این واقعیت فراتر نمی توان رفت. همین قدر می توان یادآور شد كه دولت آل سامان مقارن بوده است با اوج رونق مادی و معنوی و صلح و آرامش ماوراءالنهر. بخارا در این برهه تاریخی از مراكز مهم و معتبر تمدن به شمار می رفت و به قول نظامی عروضی در چهار مقاله، در صمیم دولت سامانیان جهان آباد بود و ملك بی خصم و لشكر فرمان بردار و روزگار مساعد و بخت موافق.
در چنین فضایی، بس بعید می نماید كه مایه های عرفانی به اشعار شاعرانی راه یابد كه از حمایت امیران بهره مند بودند و روزگار در امن و آرامش و رفاه می گذراندند. باری در اشعاری كه از این دوره به یادگار مانده تنها در یك رباعی رودكی است كه بارقه ای از عرفان ـ حضور قلب در نماز ـ به چشم می آید:
روی به محراب نهادن چه سود
دل به بخارا و بتان طراز
ایزد ماه وسوسه عاشقی
از تو پذیرد نپذیرد نماز
شعر عصر سامانی، هر چند با مایه های عرفانی عجین نیست، حكیمانه و پر عمق است همه جا، در آن، متانت و وقار و اعتدال خردمندانه مشاهده می شود. حتی در مدایح مبالغه راه ندارد. ممدوح به صفاتی ستایش می شود كه در او هست. میان مدیحه سرا و ممدوح نوعی صمیمیت و عطوفت محسوس و مشهود است است. ضمناً اشعار این دوره به جریانی تعلق دارد كه، از حیث طرز بیان معانی، روشن و آسان یاب است. در حقیقت در شعر دوره سامانی، دو خصلت اساسی می توان سراغ گرفت، عمق عقلانی، سادگی زیان و روشنی بیان، این دو ویژگی است كه آن را هم مردم پسند ساخته است و هم فرزانه پسند خواننده حین خواندن آن، لذت قهری و دیمی می برد و به تعمق و تلاش فكری و مدد جویی از سوابق معلومات و كشف تلمیحات مهجور و احیاناً شرح و تفسیر نیاز ندارد.در مقابل این جریان، جریان دیگری سراغ داریم كه اشعار پیچیده و پر تكلف و فضل فروشانه یا پر ابهام و حتی معمایی شاعرانی چون انوری، نظامی گنجوی، خاقانی و هم چنین اشعار سبك هندی به آن تعلق دارد. در این مقام، حظ خواننده بیش تر محصول مایه های خود او و توانایی اوست در كشف اشارات و فهم تكلفات شاعر. اشعار دسته اول آسان تر در سینه ها ماندگار می شوند و پاره هایی از آنها چه بسا به صورت مثل سایر در می آیند. حال آنكه اشعار دسته دوم تنها در دیوان جا خوش می كنند و بیش تر در بازار متنفننان متأدب خریدار دارند و صاحبان ذوق سلیم، اگر قصد التذاذ هنری داشته باشند، كم تر به آنها گرایش پیدا می كنند.
همین دو خصلت اساسی عمق و سادگی زبان و روشنی بیان در شعر عرفانی ما مأوا گرفته. نهایت آن كه این عمق، به خلاف آنچه در اشعار عصر سامانی و سروده های ناصرخسرو وجود دارد، عقلایی نیست رازورانه است. دریافت سطحی معانی این هر دو نوع ـ اشعار حكیمانه و اشعار عرفانی ـ در پرتو زبان ساده و بیان روشنی كه دارند در دست رس عامه است؛ اما پیدا نكردن هم حسی و همدلی و همجانی یا شاعر مستلزم از سر گذراندن تجربه های حكمی و عقلایی یا ذوقی و عرفانی است. از این حیث شعر عرفانی از دست رس دورتر و راه یافتن به حریم شاعر از خلال آن بس دشوارتر است.
در همین خصلت است كه شعر نو با شعر عرفانی قرابت می یابد. نهایت آن كه، در شعر نو، تجربه شاعرانه وزیبا شناسانه ناب است كه به زبانی به ظاهر ساده و بی پیرایه، با واژه ها و تعبیرهای به لحاظ زبانی مأنوس بیان می شود و، از این جهت مانند شعر عرفانی فریبنده است؛ خواننده عادی آن را می خواند و به خیال خود می فهمد و از آن لذت می برد؛ در حالی كه هنوز به حریم شاعر راه نیافته است.
برای آن كه تصویر شعر نو برجستگی و صراحت و تمایز قوی تری پیدا كند مقایسه آن با شعر عصر غزنوی، كه ـ هر چند وجوه اشتراكی با آن دارد ـ از جهات متعدد با آن در تباین است، خالی از فایده نیست.
می دانیم كه در عصر غزنوی، شعر درباری فایق بوده است ـ درباری نه تنها از این جهت كه به دربار تعلق و به لطافت و ظرافت گرایش داشته بلكه هم از این رو كه قرین اعتدال بوده است؛ نه جلوه های شهوانی در آن می بینیم نه فضای قدسی و روحانی و نه حتی آن عمق حكیمانه دوره سامانی شاعر در صدد بازنمایی فردیت خود و باز سازی مصادیق مفرد نیست بلكه می خواهد تصویری نمونه وار و انتزاعی و اجمالی به دست دهد. از شاعر توصیف عواطف و تجربه های فردی به شیوه رمانتیك ها انتظار نمی رود. توقع بیان حالات درونی اصیل و فردی از آن نمی توان داشت. وصف های شاعر صوری و انزاعی و غیر شخصی است. صورت حاكم بر ماده و گویای چیزی است بیش از محتوای خود: رایحه شعری از‌آن شنیده می شود. در حقیقت شعریت كلمات است كه به سخن خصلت شاعرانه می بخشد. اگر شاعر از تكرار مضاممین خسته نمی شود، از آن روست كه توجه او به سخنوری و بیان استادانه است كه ارزشی بالاتر از محتوا پیدا می كند. تحول در جهت آوردن مضامین نو نیست هنر شاعر در آن است كه همان مضامین سنتی را به طرزی نو درآورد. مضمون به ساده شدن و پیراستگی و هر چه بیش تر انتزاعی شدن گرایش دارد تا آن ‌جا كه در باز نمودن فسرده و منجمد و تنها از راه جفت شدن با مضامین دیگر بارور گردد. اصل قاعده و مواضعه و سنت است و تبعیت از آن حتمی است شاعر به اراده خود این انقیاد را می پذیرید تا استادی و مهارت خود را، در عین محدودیت نشان دهد. همین قیدهای دل پذیر است كه، از طریق مشتركات، سبك دوره ای را شكل می بخشد و آن را در دست رس فهم قرار می دهد. نوآوری ماهرانه و مقبول بیش تر در تركیب ها و آرایش های تازه مضمون سنتی است. از این رو، یافتن منشأ مضمون دشوار است. تنها پرورش و گونه گونی مضمون واحد را می توان ردیابی كرد. پروردن مضمون نیز، به واقع، آوردن تصاویری است كه برای همان ویژگی های ثابت شواهدی نو به دست دهند. تنگی دهان و میان معشوق را عنصری در یك رباعی چنین وصف می كند:
تا نَسرایی سخن دهانت نبوَد
تا نگشایی كمر میانت نبوَد
سوگند خوردم كه این و اَنت نبوَد
و سعدی در دو بیت چنین:
علت آن است كه گاهی سخن می گوید
ورنه معلوم نبودی كه دهانی دارد
حجت آن است كه وقتی كمری می بندد
ورنه مفهوم نگشتی كه میانی دارد
كه، در آن، سعدی مضامین بیت اول رباعی عنصری را، با جان دادن در دو بیت، استقلال بخشیده و هم با تعدد افعال سخن را زنده‌تر و پویاتر ساخته است همین مضمون در حافظ با مایه ای فلسفی عجین می گردد و به این صورت در می آید:
بعد ازینم نبود شایبه در جوهر فرد
كه دهان تو در این نكته خوش استدالالیست
در مقایسه اشعار این دوره با سروده های شاعران نوپرداز با تباین آشكاری رو به رو می شویم:
شاعر عصر عزنوی برون گراست، مهم برای او جلوه هاست و او كاری به علل و اسباب ندارد؛ مقید به سنت شعری است؛ نوآوریش در بیان استادانه با حفظ مضامین است؛ در شعرش، صورت بر ماده فایق است، تصاویر شاعرانه در سروده اش انتزاعی و غیر شخصی است؛ شعر، با مشتركات، در چارچوب سبك دوره ای محصور است؛ مخاطبان شاعر محدود و خود اهل ذوق و ادب اند و با شاعر سنخیت فرهنگی دارند، فردیت زبان شاعر نسبتاً ضعیف است و با تغییرات قالبی رنگ می بازد.در مقابل، شاعر نوپرداز درون گراست؛ سنت شكن است؛ نوآوریش در بیان تجربه های هنری و الهامات نو در قالب مضامین تازه است؛ در شعدش، صورت و ماده پیوند زده و ارگانیك دارند؛ تصاویر از آن شاعر و آفریده اوست، شاعر استقلال جوست و از محدود ماندن در مكتبی رمیدگی دارد؛ مخاطبان شاعر محفلی نیستند و شعر خواهان آن است كه حتی در فضای محلی محدود نماند و در پهنه جهانی طنین افكن گردد و قرون و اعصار را در نوردد؛ شاعر در تلاش آن است كه زبان خاص خود را بیابد و با این زبان كسب هویت كند.
اكنون این سؤال به ذهن می آید كه آیا چنین ویژگی هایی در شعر نو اساساً تازگی دارد؟ پیش از پاسخ دادن به این پرسش یا بهتر بگویم برای پاسخ دادن به این پرسش، بگذار، ببینیم نظریه پردازان شعر نو درباره خصایص آن چه گفته اند.
ویژگی هایی كه نظریه پردازان برای شعر نو قایل شده اند بیش تر خصلت كالبد شناسانه دارد و خصوصیات ذاتی و محتوایی آن را كم تر بیان می كند. لذا با این همه رهیافت، درباره پیوند شعر نو و سنتی یا سنت شعری چیزی گفته نمی شود و اگر هم گفته شود منحرف كننده است.۱ جدی ترین و جمع و جورترین تحلیلی كه در این باب صورت گرفته شاید مقدمه خواندنی محمد حقوقی بر شعر نو از‌ آغاز تا امروز؛ ۱۳۰۱- ۱۳۵۰(مجموعه اشعار نو منتخب خودئ او همراه چند تفسیر) باشد.حقوقی، ضمن شرح ملاك هایی كه برای گزینش اشعار اختیار كرده؛ به ویژگی هایی اشاره دارد كه شعر نیمایی را از شعر سنتی متمایز می سازد این ویژگی ها ذیل عناوین كوتاه و بلندی مصرع ها، عدوم رعایت قراردادها، عدم سخنوری، نوع ابهام، نوع ساختمان جای داده شده است. در این میان حقوقی بر سر ابهام درنگ بیش تری كرده و با بر شمردن عوامل آن، كوشیده است تا میان نوع ابهام در شعر نو و در شعر سنتی فرق ماهوی نشان دهد. هم چنین وی، ذیل بحث نوع ساختمان، برای شعر نو معماریی قایل شده كه شعر سنتی فاقد آن است.
از تمایزهایی كه حقوقی میان شعر نو و سنتی ارائه كرده آنچه با كالبد شناسی شعر _ وزن و قالب_ مربوط می شود كاملاً پذیرفتنی و روشنگر است؛ اما آنچه با جوهر شعر ربط پیدا می كند قویاً محل تأمل است و ما بر سر همین مطلب است كه توضیحاتی را لازم می شماریم. در حقیقت، اختلاف بر سر همین برداشت است كه ما را بر سر دوراهی قایل شدن گسستگی كامل شعر نو از سنت شعری جز از حیث ماده زبانی یا پیوستگی آن با سنت شعری و ادامه حیات جهانی از این سنت در شعر نو قرار می دهد.
فرقی كه حقوقی در مقوله ابهام میان شعر نو و شعر سنتی قایل شده ناشی از آن به نظر می رسد كه وی بیش تر به اشعار شاعرانی چون خاقانی نظر دارد كه پیچیدگی و دشواریابی سخن آنان را از وجود تلمیحات و اشارات و استفاده از معلومات در شعر بر می خیزد. از این رو حقوقی به حق این نوع ابهام را از ابهامی كه در ذات شعر نو وجود دارد متمایز می داند.۲ اما، اگر به جای شعر متكلفانه خاقانی، به غزلیات شمس یا رباعی های خیام توجه كنیم، در آنها پرتو همان تجربه های شعری و زیبا شاسانه شاعران نوپرداز بی همتاست و لازمه انس و الفت گرفتن با آنها سنخیت فكری و روحی پیدا كردن با شاعر و رخنه كردن به حریم اوست.
درباره نوع معماری و ساختمان شعر نیز كه وجه تمایز شعر نو شمرده شده حرف هست؛ زیرا نظیر همان ساخت استوار و محكم و همان معماری فنی را در رباعی های خیام و غزلیات حافظ و قطعات شعری دوره سامانی و حتی در قصاید عصر عزنوی ـ با تشبیب، تخلص به مدح، مدح، شریطه ـ می توان سراغ گرفت.
به نظر ما، شعر نو ـ اگر جوهر شعری آن ملاك گرفته شود ـ از جهت عمق و از این نظر كه دریافت آن مستلزم نوعی هم حسی و همدلی باشاعر و راه یافتن به حریم مكنویات اوست، دنباله شعر عرفانی است و از این حیث كه، در انواعی از آن، مقصود شاعر صرفاً زیبایی آفرینی با كلمات است، دنباله بعضی از اشعار سعدی كه به شعر ناب و ـ صرف نظر از وزن ـ به نثر نزدیك می شود. از جهتی دیگر، یعنی مضمون آفرینی، شعر نو را دنباله اشعار سبك هندی می توان شمرد.
بدین سان شعر نو همه ویژگی های ممتاز شعر فارسی ـ وزن عروضی در شعر نیمایی، عمق و احتوای بر تجربه یی همتایی و دردمند شاعر، سادگی زبان و روشنی بیان، مضامین نو، معماری فرهیخته، تشخیص زبانی، را در خود جمع كرده است. در حقیقت، شعر نو؛ از میان خصایصی كه شعر فارسی در مرحله از تطور یافته عناصری را اختیار كرده و خلاقانه پرورش داده است. از این رو، باید گفت كه شعر نو فارسی ریشه در همین مرز و بوم دارد و آنان كه در صدد بوده اند و هستند به آن عنوان عاریتی بدهند و اصالت آن را انكار كنند از جوهرش غافل مانده اند. هم چنین كسانی كه خواسته اند و می خواهند آن را تافته ای جدا بافته و یكسره منفصل و مستقل از سابقه و سنت شعری ما جلوه دهند راه گزافه پیموده اند.
مع الوصف، از یك جهت، شعر نو به ویژه فراورده های متأخرتر آن از شعر سنتی فاصله می گیرد و آن تفوق سبك فردی و تعمد شاعر در اجتناب از اندراج در سبك دوره ای است. در دوران طفولیت و نوجوانی شعر نو،‌سبك دوره ای، در قالب شعر نیمایی، بر شاعران نو پرداز تحمیل شد. هر چند، در این زمینه، وجه اشتراك بیش تر جنبه صوری داشت و فاقد آن قوت بود كه بتواند بر ویژگی های سبكی شاعر سایه اندازد. در حقیقت اشعار نو شاعرانی چون اخوان و شاملو و سهراب سپهری و فروغ، در همان مرحله آغازین یا در مراحل پختگی شاعری، هویت مستقل خود را نشان داد. باری، وجه اشتراكی كه در اشعار سنتی به سبك های دوره ای شكل می داد، در شعر نو رفته رفته رنگ باخت به گونه ای كه دوران پروردگی شاعر نوپرداز بیش تر با زبان مستقلی كه پس از سیاه مشق ها پیدا می كرد مشخص و متمایز می شد این پدیده را حتی در اشعار سبك هندی، كه در آنها نوآوری دغدغه فكری شاعر شده بود، نمی توان سراغ گرفت و خود اصطلاح و عنوان سبك هندی شاهد این معنی است.
این استقلال هویت تشخیص زبان شاعران نوپرداز تصنعی و، به اصطلاح بر بسته نبود بلكه طبیعی و بر رسته بود. چون شعر نه مایه سرگرمی یا شأنی از شئون زندگی معنوی شاعر بلكه تماتم زندگی او شد و جوهر وجود شاعر در شعر او ریخته شد. شعر به سبیكه جوهر وجود شاعر تبدیل گردید. از این رو، همان تمایز فردی موجود در ساحت وجودی شاعر در شعرش بازتاب و هویت شعری به همین صورت تكوین یافت و در نتیجه جو و اقلیم شعری جانشین سبك دوره ای شد. از این پس، آنچه به اشعار شاعران رنگ و بو و طعم واحد داداشتراك در زبان و بیان نبود فضای خاص شعری بود كه به تأثیر تحولات اساسی و مسائل حیاتی و جهان انسانی قهراً پدید می آمد.
شعر نو، با این ویژگی، از جهت دیگری نیز، متمایز گشت. شعر سنتی، هر چند از نظر فهم پذیری در دست رس و آسان یاب بود و به آسانی با خواننده آشنای سنن شعری ارتباط برقرار می كرد، به هر حال، محفلی شمرده می شد. این محفل یا دربار بود یا خانقاه و یا انجمن ادبی. اما شعر نو، در عین دشواریابی و غریب نمایی،‌با نوعی جهان شمولی univesality قرین شد و آن فرصت را یافت كه از طریق رسانه های گروهی با نفوس ملیونی ارتباط برقرار كند و حتی مرزهای ملی را در نوردد و عالم گیر شود و بیهوده نیست كه ترجمه این اشعار به زبان های دیگر در همان دوران پدید آمدن آنها رواج یافت.
اما این وسعت دامنه نفوذپذیری شعر نو و قلمرو و تخاطب آن به معنی تنزل یافتن آن به سطح فرهنگی عامه نیست. هضم اثری هنری فرهنگ می خواهد و این جمهور مخاطبان اند كه باید خود را به سطح فرهنگی لازمه فهم معنایی آن برسانند.
خوش بختانه نقد شعر به كمك مخاطبان می شتابد و فاهمه آنان را برای درك شاعر پرورش می دهد.
باری نهایت فردیت شاعر مانع آن نیست كه شعر او جهان شمول باشد. زیرا از شعر او تپش زندگی به گوش می رسد. شعر نو بیان درد زمانه، درد انسان عصر ماست و هر شاعری می كوشد تا احساس خاص خود را از این درد بیان كند. بدین سان، فردیت شاعر، با خصلت جهانی شمولی درد او عجین می گردد و این ادغام به ماده و صورت شعر او پیوند زنده و ارگانیك می بخشد. شعر با حفظ فردیت ملی و با خصلت ملی جهانی می گردد.
آری، والاترین دست آورده های شعر نو فارسی سزاوار آنند كه در ادبیات جهانی جایگاهی ممتاز احراز كنند.
پی نوشت ها:
۱- مثلاً ضیاء موحد شعر نو را دنباله قطعه در شعر سنتی شمرده، و در این نظر، بیشتر به معماری و كالبد شناسی شعر نظر داشته است.
۲- تعبیر ابهام از حقوقی است كه به نظر ما، برای افاده مقصود او بهترین انتخاب نیست. در حقیقت، بیشتر از عمق شعر و راز شاعر و حریم اوست كه ذیل این عنوان سخن می رود.
احمد سمیعی گیلانی
برگرفته از: مجله فرهنگ و پژوهش، شماره ۱۶۶،

منبع : شورای گسترش زبان و ادبیات فارسی