حمل و نقل، انبارداری و توزیع کالا

در یادداشت حاضر نگارنده به بررسی انتخاب نوع وسیله حمل و نقل و طراحی یک کانال توزیع مناسب، با ارزیابی نیازها، می‌پردازد که با انتظارات، خواسته‌ها و محدودیتهای مشتریان رابطه‌ای تنگاتنگ دارد. در واقع در طراحی یک نظام توزیع، بخصوص توزیع فیریکی، مسئله مهم آن است که با حداقل هزینه، سطح مطلوب و مناسبی از خدمات به مشتریان ارائه می‌شود. توزیع فیزیکی و حمل و نقل کالا به خاطر زمینه‌های بالقوه خود، این امکان را به مدیران شرکتها می‌دهد که با تدبیر، به سطح قابل توجهی از صرفه‌جویی اقتصادی برسند و میزان رضایت مشتریان را بالا ببرند.
● حمل و نقل فیزیکی، معیارها و شیوه‌ها
به کلامی ساده، جابجایی کالا از نقطه A به نقطه B، که نقطه A معمولا تولید کننده و نقطه B مصرف‌کننده است، شکل دهنده هسته اصلی مفهوم حمل و نقل است. سیستم حمل و نقل از آن جهت که در نهایت بر قیمت نهایی مصرف کننده، سرعت، دسترسی و زمان تحویل کالا اثر می گذارد، به نوبه خود بر میزان رضایت مشتریان تاثیر به سزایی گذاشته و بر روند حفظ مشتریان فعلی و جذب مشتریان جدید اثرشایانی دارد. بعبارتی، تصمیماتی که سفارش دهندگان کالا، طراحان سیستم توزیع، مدیران انبارها، موجودی جنس و حمل و نقل درباره کالا می‌گیرند، بر هزینه‌ها و توانایی‌ها اثر گذاشته و در نهایت تقاضا را تحت تاثیر قرار می دهد.
صاحبان صنایع و مدیران شرکتها معمولا در انتخاب شیوه حمل و نقل کالا ۵ معیار اصلی را همزمان مورد توجه قرار می‌دهند. این معیارها عبارتند از سرعت، هزینه، دسترسی ( که به معنی امکان استفاده از لحاظ جغرافیایی ست )، ظرفیت ( به معنی توان حمل کالاهای مختلف ) و استقلال (به مفهوم امکان پیشرفت بر اساس برنامه‌ریزی صورت گرفته). بعنوان مثال اگر صاحب کالا به سرعت انتقال کالا می‌اندیشد، انتخاب اول خطوط هوایی بوده و در درجه بعد کامیون قرار دارد. اگر هدف پایین آوردن هزینه بوده و زمان از اهمیت کمتری برخوردار باشد، استفاده از شیوه آبی و لوله (با توجه به استعدادهای ذاتی این شیوه) مورد توجه قرار می‌گیرد. با وجود تمام این قوتها و ضعفها به نظر می‌رسد در سالهای اخیر، حمل زمینی با کامیون، بالاترین میزان مزایا را کسب کرده و این واقعیتی ست که سهم رو به افزایش این وسیله در صنعت حمل و نقل را توجیه می نماید.
در اصل در سالهای اخیر به دلیل تحولات و نوآوری‌هایی که در صنعت حمل و نقل صورت گرفته، همزمان رقابت و انعطاف، نسبت به نیازهای مشتریان بین شرکتهای حمل و نقل افزایش یافته، که در نهایت منجر به ارائه خدمات بهتر به صاحبان کالا شده است.از ایده ها و شیوه‌هایی که صاحبان کالاها این روزها از آن بسیار استفاده می کنند ادغام دو یا چند روش حمل و نقل است. این ترکیبات برای صاحبان کالاها مزایای خاصی به همراه دارد و مثلا استفاده ترکیبی از راه‌آهن و کامیون نه تنها از وجه هزینه باصرفه تر است، بلکه راحتی و انعطاف بیشتری را نیز به همراه می آورد. برای نمونه شیوه حمل کالا با کانتینر یا قرار دادن کالا در صندوق یا تریلر، امکان جابجایی آن را بین دو وسیله حمل و نقل (مثلا کشتی و کامیون ) به آسانی افزایش می دهد .
پنج شیوه و وسیله اصلی حمل و نقل که شرکتها می توانند با کمک آنها، کالای خود را جابجا نمایند عبارتند از:
۱) راه‌آهن،
۲) کامیون،
۳) لوله،
۴) مسیر آبی
۵) مسیر هوایی.
در بین این شیوه ها و وسیله ها خطوط راه آهن کماکان بیشترین سهم را در جابجایی کالا داشته و در حمل مواد معدنی و شیمیایی، انواع خودرو و موتورسیکلت و محصولات کشاورزی و مصالح ساختمانی بسیار مورد استفاده قرار می گیرد. کامیون که بیشتر در جابجایی مواد غذایی و پوشاک و رایانه و کتب و محصولات کاغذی مورد استفاده قرار می گیرد در جایگاه دوم قرار دارد. بعد لوله قرار دارد که در حمل نفت و مواد شیمیایی کاربرد بسیاری دارد و پس از آن مسیر آبی‌ است که برای حمل غلات و مصالح ساختمانی و ذعال سنگ و نفت مورد استفاده قرار می‌گیرد. مسیر هوایی کم مصرف ترین شیوه حمل و نقل است و بیشتر برای جابجایی مدارک، اسناد و محصولات فاسد شدنی بکار گرفته می شود.
۱) مسیر راه آهن:
راه آهن معمولا برای حمل کالاهای حجیم مانند الوار و شن و ماسه بخصوص برای مسیرهای طولانی، ارزانترین شیوه به شمار می رود و اخیرا با نوآوری‌های صورت گرفته در این صنعت، خدماتی که به مشتریان عرضه می‌شود نیز افزایش یافته است. تجهیزات جدید، تدارک واگنهای بی لبه که به حمل تریلرها کمک می کنند، امکان تغییر مسیر محموله‌های در حال حرکت به سمت مقاصد جدید و یا تکمیل و بازپروری بین راهی محصولات، از جمله خدمات نوینی ست که راه‌آهن در بسیاری از کشورهای پیشرفته جهان، عرضه می نماید.
۲) مسیر کامیون:
کامیون بعنوان وسیله‌ای برای حمل زمینی کالا، سهم رو به افزایشی در حمل کالا داشته و قسمت اعظم جابجایی درون شهری کالاها به وسیله آن صورت می‌گیرد. انعطاف بالای این شیوه در زمانبندی و امکان انتقال کالا بصورت خانه به خانه تسهیلات ویژه‌ای فراهم نموده، بطوری که از اتلاف وقت به طور چشم گیری جلوگیری می نماید و از آسیب دیدگی کالا و خسارات ناشی از دزدی به طور قابل توجهی می کاهد. طول سفرهایی که به وسیله کامیون بطور سالیانه در ایالت متحده انجام می شود حدودا برابر ۳۰۰۰۰۰ بار رفتن به کره ماه است که دلیل اصلی آن این است که کامیون وسیله ای بسیار مناسب برای حمل کالاهای ارزشمند در مسافتهای کوتاه بوده و در بسیاری مواقع از نظر کرایه با راه اهن رقابت نزدیک دارد.
۳) مسیر لوله :
خطوط لوله به دلیل محدودیتهای ذاتی که در حمل و نقل دارند وسیله ای خاص محسوب می شوند و عمدتا برای جابجایی کالاهای متعلق به افرای مورد استفاده قرار می گیرند که خود نیز مالک خطوط لوله باشند. استفاده از این وسیله برای انتقال گاز طبیعی ، نفت خام و مواد شیمیایی بسیار به صرفه است.
۴) مسیر آبی :
شیوه حمل و نقل آبی متغیری وابسته از وجود آب است. در آمریکای شمالی به دلیل وجود آبراهه‌های متعدد داخلی و رودخانه های بزرگ و دریاچه های پراکنده ، این شیوه درصد قابل توجهی از حمل بار را به خود اختصاص می دهد .این شیوه برای جابجایی کالاهای حجیم و کم ارزش مانند مواد کانی فلزی و شن و ماسه و ذغال سنگ و غلات و نفت مناسب بوده و هزینه‌ای بسیار پایین دارد. از طرف دیگر اغلب تحت تاثیر شرایط جوی بوده و بعنوان کند ترین شیوه حمل و نقل شناخته می شود.
۵) مسیر هوایی:
این روزها هواپیما به دلیل ویژگی های خاص خود، وسیله حمل و نقل با اهمیتی محسوب می شود. این روش به دلیل سرعت بالایی که در تحویل کالا دارد از اهمیت خاصی برخوردار بوده و برای طی مسیرهای طولانی در مدت زمان کم، وسیله‌ای بسیار مناسب است. ضمن اینکه هزینه‌های انبارداری و نگهداری کالا را کاهش داده، هزینه‌های بسته‌بندی را نیز به طرز چشم گیری تقلیل می دهد . مسیر هوایی برای حمل کالاهای فاسدشدنی مثل گل و کالاهای باارزش اما کم حجم مثل جواهرات و ابزار الات فنی بهترین شیوه می باشد . با تمام محاسن هواپیما ، به دلیل هزینه بالا ، سهم اندکی ( حدود ۱ درصد ) در حمل کالا را به خود اختصاص می دهد .
● ماهیت و هدف توزیع فیزیکی
منظور از توزیع فیزیکی کالا نگهداری و حمل و نقل و آماده سازی کالاها در زمان و مکان مناسب برای ارائه خدمات به مشتریان بوده و مستلزم برنامه‌ریزی، اجرا و کنترل جریان فیزیکی مواد اولیه و کالاهای ساخته شده از نقطه مبدا به مقصد می باشد . هدف سیستم حمل و نقل به سادگی ، رساندن کالا در زمان و مکان مورد نظر و با کمترین هزینه است .بدین منظور، بررسی و کارشناسی برای یک سیستم توزیع و حمل ونقل مناسب معمولا از بررسی خواسته های مشتریان آغاز می شود و با کنکاش در خدماتی که رقبا ارائه می نمایند پی گرفته می شود . مشتریان از فروشندگان توقعاتی از جمله تحویل به موقع ، موجودی جنس زیاد ، حفظ و نگهداری صحیح کالا ، پذیرش عیوب اجناس و در صورت نیاز تعویض جنس و خدمات پس از فروش را دارند . از سوی دیگر شرکتها نیز در پی ارائه خدماتی به مشتریان خود هستند که حداقل در حد خدمات رقبا بوده و سود و افزایش سهم بازار را در پی داشته باشد.
با توجه به روشن بودن ماهیت و رسالت صنعت حمل و نقل ، شرکتها و مدیران همواره در پی بهترین و قابل انعطاف ترین سیستم توزیع با توجه به شرایط روزشان می باشند. با این وجود ، ایجاد تعادل بین خواسته های مشتریان و توانایی ها و اهداف شرکت همیشه کار آسانی نیست . بعنوان مثال حداکثر خدمات به مشتریان به معنی موجودی جنس زیاد و داشتن انبارهای فراوان است، در صورتی که فراهم نمودن همه این عوامل در کنار هم هزینه ها را افزایش خواهد داد.
با نگاهی عمیقتر به توزیع فیزیکی آنچه در این رابطه مهم است این است که این بخش از فرایند تجاری، ابزار بالقوه مناسبی برای ایجاد و افزایش تقاضاست. شرکتها با ارائه خدمات برتر، یا قیمت کمتر، می توانند مشتریان بیشتری را به سوی خود جلب نمایند و به همان نسبت هر گونه کوتاهی در تحویل به موقع کالا سبب از دست دادن مشتریان خواهد شد. به بیان دیگر توزیع فیزیکی کالا به دلیل اینکه فرایندی هزینه بر است این امکان را فراهم می نماید که شرکتها با تمرکز و کار کارشناسی در آن و کاهش هزینه ها، به مزیت رقابتی دست یابند والبته باید به خاطر داشت که در سیستم توزیع فیزیکی بیشترین هزینه مربوط به حمل و نقل است و بعد از آن به ترتیب هزینه های موجودی کالا و انبارداری قرار دارند.
سایر مواردی که بر روند حمل و نقل و سیستم توزیع کالا اثر دارند سفارش مشتری، انبارداری، حفظ سطح موجودی جنس و مسئولیت سازمانی توزیع فیزیکی اقلام است. در سفارش کالا سرعت و دقت موجد انتفاء شرکت و مشتریان شده و در واقع نقطه آغازی ست برای حرکت سیستم توزیع و حمل و نقل. از نطر انبارداری نیز شرکتها مجبورند کالاهای خود را مادامی که فروش نرفته اند در جایی انباز کنند. تعداد و مکانهای مناسب برای انبارداری از اهمیت ویژه ای برخوردار است و هر قدر انبارها از نظر جغرافیایی پراکندگی بیشتری داشته باشند، امکان تحویل سریعتر کالا به مشتریان بیشتر خواهد بود. بعضی انبارها تنها اقدام به نگهداری کالاها برای کوتاه‌مدت و یا بلند مدت می‌کنند اما مراکز توزیعی وجود دارند که بجز نگهداری کالا وظیفه انتقال آن را نیز به عهده می‌گیرند .
نکته دیگر میزان موجودی جنس در سیستم توزیع کالاست .برای مدیریت شرکتها در صورت نگهداری موجودی کالا، تناسب فروش و سود با میزان موجودی جنس ضروری ست و در واقع تصمیم صحیح درباره میزان موجودی، مستلزم آگاهی دقیق از زمان و مقدار سفارش است . نهایتا اینکه حمل و نقل و انبارداری و سیستم توزیع نیاز به هماهنگی زیادی دارند و برخی شرکتها برای توزیع فیزیکی خود کمیته های دائمی مرکب از مدیران را در نظر می گیرند که اغلب برای سیاست‌گذاری در زمینه بهبود و اصلاح شیوه های توزیع کالا گرد هم آمده و تصمیم گیری می نمایند.
● موخره
توزیع فیزیکی کالا در بیشتر شرکتها بعنوان بخشی هزینه بر بایستی مورد توجه ویژه مدیران صنایع و صاحبان کالا قرار گیرد . به همان نسبت که سوئ مدیریت در این بخش می تواند زمینه هایی را فراهم نماید که شرکتها هزینه های گزافی را پرداخت نموده و در نهایت رضایتمندی مشتریان را نیز از دست بدهند، مدیریت جامع و صحیح در این بخش می تواند هزینه های شرکت را تحت اثر قرار داده و به رسالت شرکت و مدیریت کمک شایانی نماید .

امیر شفقی

منبع : مجله صنعت حمل و نقل