صورت فلکی شلیاق

● مقدمه :
این صورت فلكی كوچك اما درخشان در بین میل های ۳۰+ تا ۴۰+ درجه شمالی و بعد ۱۸ تا ۱۹ ساعت قرار گرفته است .پنجمین ستاره پر نور آسمان ،آلفا- شلیاق یا نسر واقع از فراز چنگ رومی با رنگ سفید می درخشد . این ستاره به همراه ردف ، نسر طائر مثلث تابستانی را تشكیل می دهد
● افسانه صورت فلكی شلیاق :
یك داستان از ارتباط این صورت فلكی با چنگ آریون سخن می دارد ، اما بقیه بیشتر از چنگ اورفئوس ، پسر خدای آپولووكالیوپ ، یكی از الهه های ذوق و ادب ، صحبت می كنند . او با اوریدایس ازدواج نمود . اوریدایس كمی پس از ازدواج توسط گزش مار ی زندگی را بدرودگفت . اورفئوس از شدت غم و غصه به اعماق زمین رفت و تنها چنگش را به همراه برد . او می توانست در سطح زمین حیوانات و درختان را افسون نماید ودر زیر زمین ، سربروس ، سگ چند سر ، كارن ، كشتی بان رودخانه استپكس ، ماری با پوشش خز و سر انجام حكمران زیر زمین ، جهان مردگان را طلسم كرده بود .
آنها تصمیم گرفتند كه اوریدایس رابه زمین برگردانند به شرطی كه او پشت سر شوهرش راه برود و اورفئوس نیز به پشت سرش نگاه نكند.اوریدایس اشتباها می دود و اورفئوس پشت سرش را نگاه می كند او با انجام این كار هرگز بخشیده نشد . اوهمسرش را دید . آنها به سمت یكدیگر آمدند : اما پس از آنكه اوریدایس او را در آغوش گرفت ذوب شد . اورفئوس ۷ ماه سرگردان بود و در این مدت آواز می خــواند و چـنگ مینواخت درختان و گلـــها به دنبال او راه می افتـادند و جانـــوران و پرندگان برای شـنیدن آوازش دورش جــمع می شدند. یك دسته از زنان مست و دیوانه ، با او برخورد نمود او از نزدیكی با آنها امتناع كرد .
آنها نیز به او حمله ور شدند موهایش را كندند و اعضای بدنش را تكه تكه كردند و سرش را با خود به جزیره لسبوس ( Lesbos ) بردند . باقی مانده جسدش در تریس ( Thrace ) دفن گردید . آپولو ازبهشت به زمین آمد و چنگ را در آسمان نهاد.
● مهمترین اجرام قابل مشاهده در صورت فلكی شلیاق :
▪ بتا – شلیاق :
این ستاره متشكل از یك سیستم دوتایی گرفتی سفید ـ شیری رنگ است ونورانیت آن در طول دورهٔ ۱۲ روز و ۲۲ ساعت اش از۳/۳ + تا۴/۳ + تغییر می كند . این متغییر سر دسته ستارگان متغییر بتا ـ شلیاقی می باشد . با تلسكوپهای بزرگتر بتا ـ شلیاق به صورت یك دوتایی بسیار جالب با زاویه موقعیت ۱۴۹ درجه دیده می شود كه قدر ظاهری همدمش۸/۶+ است . در ضمن ، جدایی زاویه ای این مجموعه حدود ۴۶ ثانیه قوسی است
▪ دلتا – شلیاق :
ستاره دوتایی دیگری كه در این صورت فلكی بارز است ستاره دلتا – شلیاق می باشد . ستاره دلتا۱ با قدر ۵/۶ + و رده طیفی B۲ و دلتا۲ ( غول سرخ) با قدر ظاهری ۴/۳+ و رده طیفی M۴ نورافشانی می كنند . با كمك یك دوربین دوچشمی یك ستاره سفید – آبی و غول سرخ همدمش را خواهیم دید. ستاره دلتا ۲ یك متغیر نیمه- منظم با تغییرات قدر حدود ۴+ تا ۵+ است .
▪ زتا – شلیاق :
این ستاره از درون دوربین دو چشمی یا تلسكوپی كوچك به صورت یك مجموعه دوتایی دیده خواهد شد . ستاره زتا۱ با قدر ظاهری ۴/۴+ و رده طیفی A۳ و ستاره زتا۲ با قدر ۵/۷ + و رده طیفی F۰ می باشند . زاویه ی موقعیت و جدایی زاویه ای آنها به ترتیب ۱۵۰ درجه و ۴۴ ثانیه قوسی می باشد .
▪ اپسیلون – شلیاق :
یكی از جالبترین و زیباترین ستارگان چهاگانه آسمان ستاره اپسیلون- شلیاق است . این مجموعه به دوگانه دوگانه (double double) نیز شهرت دارد . در یك شب صــاف و عـاری از نور ماه ممكن است دو ستاره اپسیلون۱ و اپسیلون ۲ را كه به ترتیب با قدر ۴/۷+ و ۱/۵+ در كنار یكدیـــگرند را بتوان به راحتی دید . زاویه موقعیت این دو ۱۷۳ درجه وجدایی زاویه ایشان ۲۰۷/۷ ثانیه قوسی است .
هر كدام از این ستارگان خود به تنهایی یك سیستم دوتایی بوده ، اما برای تفكیك ستارگان آنها به یك تلسكوپ با قطر حداقل ۶۰ میلیمتر نیاز است. اپسیلون ۱ شامل دو ستاره با قدر ظاهری ۰/۵+ و ۱/۵+ بوده كه جدایی زاویه ای و زاویه موقعیتشان به ترتیب .۲/۶ ثانیه قوسی و ۳۵۷ درجه می باشد . در ضمن ، اپسیلون ۲ نیز شامل دو ستاره با قدر ظاهری ۲/۵+ و ۵/۵+ بوده كه جدایی زاویه ای و زاویه موقعیتشان به ترتیب ۲/۳ ثانیه قوسی و ۹۴ درجه می باشد
▪ M۵۷ :
سحابی حلقه Ring Nebula ) M۵۷ )، یك سحابی سیاره ای بوده و ممكن است هنگامی كه از درون تلسكوپهایی كوچك آماتوری نظاره شود ، چندان رضایت بخش نباشد . اما در تصاویر تهیه شده با نوردهی بالا مملو از ستاره خواهد بود . از درون تلسكوپهای كوچك در یك شب صاف ، مانند صفحه بیضوی محوی دیده خواهد شد كه اندازه ظاهریـــــش از سیاره مشتری بزرگتر است . برای مشاهده حفره مركزی آن به یك تلسكوپ ۱۵ سایتیمتری نیاز است .ستاره آبی رنگ مركزی آنقدر كم نور است كه به كمك تلسكوپهایی آماتوری آشكار نخواهد شد . این سحابی در بین ستارگان گاما و بتا شلیاق قرار دارد.
سه بارش شهابی معروف در این صورت فلكی دیده شده است كه عبارت است از :
▪ آلفا شلیاقی :
ـ رصد :
این بارش از نوع بارشهای شهابی تلسكوپی بوده واز اواسط تیر ماه تا اواسط مرداد ماه فعال می باشد . در بیـشیـنه فعـالیت این بارش روز بیـست وسوم تیـر ماه ( طول خورشیدی ۱۱۲ درجه ) ، بعــد و میل كانـون به ترتیب RA = ۲۸۰ deg, DEC=+۳۸ deg می باشد . در سال كشف این بارش ( ۱۹۵۸ میلادی) آهنـــــگ شهابهای دیده شده در دوربین های دوچشمی حدود ۳۲-۱۸ شهاب در هر ساعت بود و متوسط قدر شهابهای گزارش شده ۴/۱+ بود . در ضمن ، شهابها سریع بوده و به نظر می رسید كه از كانونی به شعاع ۲ درجه خارج می شوند .
ـ تاریخچه :
این بارش در سال۱۹۵۸ ، در حین رصد های گروه اعزامی از چكسلواكی در كوه بزو وك كشف شد . جری . گرایگر ، لوبس كوهوتاك ، ژنك كویژجارومیر میكوسك سرپرستی ۴۴ راصد از رصد خانه ها و كلوپ های نجومی را بر عهده داشتند . هدف این گروه اعزامی رصد شهابهای پراكنده تلسكوپی بود ، اما سرانجام به كشف بارش شهابی جدیدی منجر شد .
▪ ژوئن شلیاق :
ـ رصد:
همانگونه كه از اسم این بارش مشخص است در ماه ژوئن ( از اواسط خرداد تا اوایل تیر ) اتفاق می افتد .ما می توانیم این بارش را از بیست تا سی و یكم خرداد ماه رصد كنیم . اوج این بارش در روز ۲۵خرداد ( طول خورشیدی ۸۴/۵ درجه) است و آهنگ شهابهای آبی و سفید رنگ این بارش به ۸ عدد در ساعت خواهد رسید . در ضمن ، بعــد ومیـل كانـون در ایـن زمان به ترتــیب RA = ۲۷۸ deg و DEC=+۳۵ deg خواهد بود . متوسط قدر شهابهای دیده شده حدود ۳+ می باشد وتقریبا ۳۲ درصد از آنها از خود رد بجا می گذارند .
ـ تاریخچه:
این بارش در غروب روز ۱۵ ژوئن ۱۹۶۶ ، توسط استن دوراك در كوه سن برناردینو كالیفـرنیا كشف شد . توجه او با عبور یك شهاب پرنور و سریعی كه از این صورت فلكی عبور نمود ، به این سمت از آسمان متمایل گشت . بلافاصله شهاب دیگری رد شد .استن شروع به ترسیم مسیر شهابها نمود . او توانست در طول یك ساعت ونیم رصد ، مسیر ۱۶ شهاب را ترسیم كند كه از بین آنها ۱۳ عددمتعلق به كانــون نا شناخته ای ، به ترتیب با بعـد و میـل RA= ۲۷۸ deg, DECL= +۳۰ deg بودند . تنها چند
ساعت بعد در انگلستان ، اف . دبلیو . تالبوت مستقلا این بارش را رصد كرد و كانون آن را RA=۲۷۵.۵ deg, DECL= +۳۰ deg ثبت نمود . او آهنگ ۹ شهاب در ساعت را در گزارشش درج كرده بود .
▪ شلیاقی :
ـ رصد :
این بارش از اواخر اسفند تا اوایل فروردین فعال بوده و اوج فعالیتش در روز اول و دوم فروردین ( طول خورشیدی ۳۲/۱ ) اتفاق می افتد وآهنگ شهابهایش به حدود ۱۰ عدد در ساعت می رسد .گاهی اوقات به طور ناگهانی این مقدار به ۱۰۰شهاب در ساعت افزایش می یابد.در زمـــان اوج بعـد و میل كانــون به ترتــیب RA=۲۷۱.۵ deg, DECL= +۳۳ می باشد . متـوسط قدر شهابهای شلیـاقی ۴/۲+ بوده و حـدود ۱۵ در صد از آنها از خود رد بجا می گذارند
ـ تاریخچه:
تا مدتها به این بارش توجه خاصی نمی شد .یك طوفان شهابی با حدود ۷۰۰ شهاب در ساعت توســـط تعداد زیادی از مردم شرق ایالات متحده در روزهای ۱۹ و۲۰ آوریل ۱۸۰۳ دیده شد .با این حــال ، تا سال ۱۸۳۵ روند بی توجهی ادامه یافت در آن سال كمی پس از این كشف مهـم كه بارش اسدی ناشی از یك نهـر سالیانه بوده ، اختــر شناسان به دنبال یافتن نهــرهای شهابـی سالیـانه دیگـــری بودند ، دومنیـكو فرانكویز جین آرگو ( ۱۷۸۶-۱۸۵۳ ) پیشنهاد كرد كه ۲۲آوریل احتمالا به یك فعالیت شهابی بر می گردد .
قسمت اعظم كار بررسی و تائید نظرآرگو توسط ادوارد هرییك انجام شد . وی درطول سـال ۱۸۳۹ ، نه تنـها رصد های منظمــی از این بارش به عمل آورد بلكه گزارش های واقعه ۱۸۰۳ را نیز جمع آوری نمود . در ضمن ، او با پشتكار فراوانش توانست پرده ازاسرار وقایع ۹/۶ آوریل ۱۰۹۵ا ، ۱۰آوریل ۱۰۹۶ و .۱۰/۶ آوریل ۱۱۲۲ بردارد.
رصــــد های او در سال ۱۸۳۹ مشخـــص نمود كه در روز ۱۹ آوریل بعـد و میل كانـون به ترتیب RA=۲۷۳ deg, DECL= +۴۵ deg بوده است . علارغــم این اثبات صریح این بارش تا ۱۹-۲۰ آوریل سال ۱۸۶۴ به فرامـوشی سپـرده شد .در این تاریــخ پرفســـور الكساندر استـوارت هرشــل ۱۶ شـهاب از كانـونی با مـــختصات RA=۲۷۷ deg , DECL = +۳۵ deg دید . با كارهـای پرفــسور ویس مشخص شدكه ما بین دنباله دار( Thatcher( ۱۸۶۱I ) و بارش شلیاقــی ارتباطی وجود دارد و بعدها این موضوع توسط دیگران كاملا به تائید رسید .

سهیل خوشبین فر

منبع : انجمن علمی پژوهشی نجم شمال