مداری بر دور دنیا

«مدار صفر درجه» نام سریالی ایرانی است که از سوم اردیبهشت ۱۳۸۶ از شبکه اول سیمای جمهوری اسلامی ایران به روی آنتن رفت و هفته ها پی درپی، هر دوشنبه شب سریال مورد علاقه ایرانیان و برخی کشورهای دیگر شد.
این مجموعه تلویزیونی که با روایتی عاشقانه به مسئله یهودیان در گذری از تاریخ پرداخت، توجه بسیاری از منتقدین سیاسی و هنری و نیز مردم دنیا را به خود جلب کرد.
آنچه در پی می آید انعکاسی است از آنچه در اینباره در رسانه های مهم دنیا منتشر شده است تا هم اطلاع رسانی گسترده تری برای مخاطبین باشد و هم آینه ای باشد برای برنامه سازان و هنرمندانی که اثرشان فرامرزی است و یا می خواهند باشد.
لازم به ذکر است مطالب نقل شده به صرف نقل مورد تأیید و صحت نمی باشند اما ذکر آن از این جهت ضروری به نظر رسیده است که بازتابی واقعی درباره مجموعه تلویزیونی مدار صفر درجه ارائه گردد.
جروسالم پست در ۱۲ سپتامبر ۲۰۰۷ در بخش یادداشت های ویراستار به قلم دیوید هوروویتز مقاله ای با عنوان «نسیان جهانی» آورده که به نقد و بررسی سریال «مدار صفر درجه» می پردازد و اذعان می دارد که این سریال حمایت همه را در ایران به دست آورده است.
ویلیام ال شیرر در آغاز کتاب ظهور و سقوط رایش سوم از قول فیلسوف، جرج سانتایانا می نویسد: «آنهایی که گذشته را به یاد نمی آورند، محکوم می شوند آن را دوباره به خاطر بیاورند».
جروسالم پست، این مقاله را با این جمله آغاز می کند و اینچنین ادامه می دهد: به نظر می رسد تلویزیون دولتی ایران، ولو در لفافه و به طرزی خطرناک، از توانایی بیشتری نسبت به کل دنیا برای یادآوری هولوکاست برخوردار است، که دنیا ظاهراً سعی در جلوگیری از وقوع مجدد آن دارد. و این، نسیان کنونی جهان را می سنجد.» در ادامه، جروسالم پست خلاصه ای از داستان این سریال را به نقل از نشریه آمریکایی وال استریت ژورنال می آورد و چنین ادامه می دهد: «نکته اصلی داستان، تمیز بین یهودیانی است که در ایران رسماً اجازه دارند شعائر دینی خود را به جا آورند. بنابراین سریال ضمن اینکه به یهودیان جنبه انسانی می بخشد به طور نامحسوسی اسرائیل و حامیانش را به رسمیت نمی شناسد.» این خبرگزاری در ادامه از رد موضوع هولوکاست توسط رئیس جمهور ایران، محمود احمدی نژاد، و نقض آن در این سریال سخن می گوید و اضافه می کند: «در حالی که مدار صفردرجه مرد جذاب ایرانی را نشان می دهد که با عشق به زنی یهودی، که از سوی نازی های جنایتکار تهدید شده، تبدیل به قهرمان می شود و نقش دیپلمات ایرانی ناجی یهودیان را بازی می کند، احمدی نژاد دنیا را در مورد صحت وقوع هولوکاست به تردید وامی دارد، فتحی (کارگردان) هر دوشنبه شب چالشی خالی از اشکال را در مقابل تلاش های رئیس جمهورش برای تجدیدنظر طلبی (رویزیونیسم) تاریخی پخش می کند. جامعه بین الملل به وجود نیاید که برای جلوگیری از درگیری با افراطی های اسلامی حماس از چنین امکانی ممانعت به عمل آید. حماس، برخلاف« آی آر ای »ایرلند برای ایفای نقش در تعیین آینده قلمرو مورد مناقشه فعالیت نمی کند و آشکارا به دنبال سلطه اسلامی بر قلمرو مورد مناقشه و دولت مستقل همسایه، اسرائیل، است.»
جروسالم پست در ۱۶ سپتامبر در صفحه دنیای یهود در مقاله ای از آسوشیتدپرس با عنوان «ایران مجموعه تلویزیونی هولوکاست را به راه انداخت» نیز به رد هلوکاست از سوی رئیس جمهور افراطی ایران، محمود احمدی نژاد اشاره کرد و این مسئله که رسانه های جمعی دولتی این سریال را تولید کرده اند و از تلویزیون دولتی پخش شده است، را مایه شگفتی می داند و ادامه می دهد: «حتی بدون نظرات گذشته احمدی نژاد، این مجموعه مایه تعجب است. در رسانه های دولتی ایران به ندرت به هولوکاست اشاره می شود، کتابهای درسی آن را مورد بررسی قرار نمی دهند و ایرانیان اطلاعات کمی درباره آن دارند. اما این سریال با عنوان «مدار صفردرجه» آشکارا نسبت به وضع مصیبت بار یهودیان در طول جنگ جهانی دوم اظهار همدردی می کند. صحنه ها مردان، زنان و کودکانی را با ستاره های زرد بر روی لباسشان نشان می دهد که سربازان نازی به زور آنها را از خانه هایشان بیرون می کشند و سوار کامیون ها می کنند. قهرمان داستان گذرنامه های ایرانی تهیه کرده و در اختیار یهودیان می گذارد تا به آنها اجازه دهد از فرانسه اشغال شده به فلسطین، بگریزند.» و در ادامه از شکسته شدن تابوی دیگری در این سریال صحبت به میان می آورد و اینکه تولیدکنندگان برای واقع بینانه نشان دادن پاریس دهه ۱۹۴۰ از مانتو و روسری برای بازیگران زن این مجموعه استفاده نکرده اند، چیزی که معمولاً در تلویزیون ایران به چشم می خورد. آسوشیتدپرس آورده است که پخش این سریال ممکن است تلاش رهبر ایران برای تعدیل تصور ضدیهودی بودن را منعکس کند و بر تفاوتی که اغلب مسئولان ایران بین اسرائیل و مردم یهودی قائل می شوند تأکید کند، اینکه آنها با اسرائیل اختلاف دارند و نه با مردم یهودی. براساس اطلاعات این خبرگزاری حدود ۲۵۰۰۰ یهودی در ایران زندگی می کنند، یعنی بیشترین جمعیت یهودی خاورمیانه بعد از اسرائیل.
روزنامه هاآرتص ۱۸ سپتامبر در گزارشی با عنوان «ایران ماجرای نازی ها و اسرائیل را در تلویزیون دولتی بازگو می کند» این سریال را تحلیل کرده و در قسمت هایی از گزارش چنین آورده است: «تلویزیون دولتی ایرا ن پخش مجموعه ای داستانی را آغاز کرده که ادعا می کند یهودیان به دلیل شکنجه و آزار و اذیت طی جنگ جهانی دوم به فلسطین دست یافتند. قسمت هایی که تاکنون پخش شده مطابق نظر رسمی دولت ایران است مبنی بر اینکه درگیری و اختلاف اسرائیلی- عربی لزوماً یک مشکل اروپایی است و بدین ترتیب یهودیان اسرائیل باید به کشورهای زادگاهشان در اروپا بازگردند.» و ادامه می دهد که این سریال هزینه هنگفتی دربرداشته؛ در تهران، بوداپست و پاریس فیلمبرداری شده است و بازیگران زیادی در آن به ایفای نقش می پردازند که صدای تعدادی از آنها نیز دوبله شده است.
هاآرتص با نظر امیرلوی، کارگردان دپارتمان پردازش تلویزیونی شرکت ماهواره ای ستلنیک که سریال را دنبال می کند، این گزارش را به پایان می برد: «سازندگان این مجموعه قصد دارند این پیام را منتقل کنند که ایران در گذشته با یهودیان خوشرفتاری کرده است، برخلاف نژادپرستی و شکنجه ای که در اروپا با آن مواجه بودند. لوی می گوید پیام های دیگری نیز موردتأکید قرار گرفته، مثلاً اینکه ایران مهد تمدن است زیرا ایران کهن و فلسفه آن برفلسفه یونان مقدم است.»
سایت وای نت نیوز در ۹ سپتامبر در بخش فرهنگ اسرائیلی نیز سریال «مدار صفردرجه» را چنین تحلیل کرده و نوشته است: «هنگامی که درمورد یک سریال صحبت می کنیم، این داستان به نظر باورنکردنی می رسد.» سپس خلاصه ای از آن را نقل می کند و به ماجرای واقعی که کارگردان سریال از آن الهام گرفته اشاره می کند و می گوید داستان، تخیلی است؛ درهرحال شخصیت عبدالحسین سرداری (که در اینجا باعنوان حبیب پارسا نشان داده شده) واقعی است، همچنان که شایعات درمورد یهودیانی که او در حین هولوکاست نجات داد واقعی هستند، شایعاتی که به طور رسمی اثبات نشده اند، اما در ذهن حسن فتحی، کارگردان معروف فیلم های ایرانی، جرقه زده است. وی بعد از مواجهه با این داستان تصمیم گرفت آن را به صورت مجموعه ای تلویزیونی باعنوان «مدار صفردرجه» درآورد که اکنون برنامه تلویزیونی بسیار موفقی در تهران به حساب می آید.» این خبرگزاری آورده است که ایرانیان هنگام پخش این سریال در پای تلویزیون هایشان هستند.
وای نت نیوز ادامه می دهد هنگام پخش این سریال خیابان های شهرهای بزرگ ایران خالی از مردم است. به نقل از این خبرگزاری، موریس معتمد، تنها نماینده یهودی مجلس ایران می گوید: «مهم نیست دوشنبه شب ها کجا هستم یا چه برنامه ای دارم ساعت ۱۰ شب کارم را به پایان رسانده و به خانه می روم تا همراه خانواده ام این سریال را تماشا کنم. من حتی یک قسمت از این سریال جالب توجه را ازدست نداده ام.» در ادامه آمده است که دست اندرکاران تولید مجموعه اعلام کرده اند شبکه های اروپایی و آمریکایی برای خرید حق پخش این مجموعه ابراز علاقه نموده اند.
نشریه وال استریت ژورنال نیز در ۷ سپتامبر در مقاله ای با مقدمه «کار تلویزیونی موفق ایران که نسبت به کشتار یهودیان در هولوکاست اظهار همدردی می کند، هر هفته میلیونها نفر را جذب خود می کند» به نقد و بررسی این سریال می پردازد و می نویسد: «آقای فتحی حمایت انجمن یهودی ایران را بدست آورد، تشکلی مستقل که از فرهنگ میراث جامعه یهود حفاظت می کند. این انجمن برنامه تلویزیونی آقای فتحی را تحسین کرد.»
اشپیگل آنلاین درباره سریال «مدار صفردرجه» اینطور می نویسد:«هر دوشنبه در ایران میلیونها نفر را به پای تلویزیون می کشاند.» اشپیگل آنلاین می نوسید: «موضوع این سریال که در مورد تعقیب یهودیان است در ایران عجیب می نماید. رئیس جمهور، محمود احمدی نژاد، هولوکاست را یک افسانه خوانده است اما این فیلم، عکس آن را ثابت می کند. دست کم در نگاه اول چنین به نظر می رسد.» ناتالی متی، بازیگر جوان فرانسوی این فیلم همین عقیده را دارد. او در گفت وگویی با اشپیگل آنلاین گفته است: «دراین فیلم دیالوگ هایی هستند که صریحا به کشتار یهودیان به دست نازی ها اشاره می کنند. علاوه براین سارا وخانواده او نقش مثبتی دارند. بسیاری از ایرانیان نیز همین عقیده را دارند و از پخش و تماشای این فیلم دچار شگفتی شده اند.»
به گزارش این خبرگزاری حسن فتحی، کارگردان و فیلمنامه نویس این سریال می گوید: عقاید رئیس جمهور ایران به هیچ وجه علت تولید آن نبوده است و طرح ساخت فیلم پنج سال پیش یعنی مدتها قبل از روی کارآمدن احمدی نژاد شروع شده بود. اما این استدلال یک اشکال دارد. درآن زمان احمدی نژاد هنوزکار خود را آغاز نکرده بود اما افکار و نظرات افرادی مثل روژه گارودی که هولوکاست را انکار می کنند در ایران وجود داشت. یکی از کتابهای گارودی نیز در تیتراژ فیلم به عنوان منبع تاریخی معرفی می شود. ضمنا از عبدا... شهبازی نیز به عنوان مشاور تاریخی کارگردان نام برده شده که منکر فعال هولوکاست است. فتحی هم این نظرات را انکار نمی کند. وی در مصاحبه با اشپیگل آنلاین می گوید: مدارک تاریخی ثابت می کنند اغلب قربانیان نازی ها یهودیانی بودند که با اشغال فلسطین مخالفت می ورزیدند. اما فتحی این سریال را درخدمت میان تفاهم ملل می انگارد و می گوید: من می خواستم با این فیلم سهمی در گفت وگوی میان فرهنگها با ادیان داشته باشم. اشپیگل آنلاین با طرح این سؤال این مقاله را به پایان می برد که آیا گفت وگوی میان ادیان و فرهنگها با افکار افراطی میسر است یا نه. عجیب این است که این مجموعه درست در وسط خاک اروپا، یعنی فرانسه و مجارستان و با شرکت فعال هنرپیشه های اروپایی تهیه شده، واقعیتی که به کارگردان ایرانی اجازه داده است با اعتماد به نفس به پروژه خود ادامه دهد.
فرانس پرس، خبرگزاری فرانسه این سریال را مربوط به کشوری دانسته که رئیس جمهور آن خواهان محو اسراییل از روی نقشه جهان است و هولوکاست را انکار می کند. به نوشته این خبرگزاری بینندگان ایرانی با تماشای این سریال از خود بیخود شده اند. اما پرسشی که مطرح می کند این است که چگونه پروژه ساخت این سریال در جمهوری اسلامی ایران کلید خورده است؟ به نوشته فرانس، پرس، ایران میزبان بزرگترین جامعه یهودیان در خاورمیانه است که در مجلس نماینده خاص خود را دارند به طور قانونی از آزادی های مذهبی بهره برده اند. خبرگزاری فرانسه در پایان می نویسد: «استفاده از پوشش اسلامی در صحنه های مختلف این سریال رعایت شده به طوری که بازیگر زن در اروپا حجاب ندارد اما پس ازورود به ایران روسری بر سر می کند.»
خلیج تایمز آنلاین در ۹ اکتبر مقاله ای با عنوان «سریال تلویزیونی هولوکاست، ایران را افسون کرده است» به بررسی مجموعه تلویزیونی سریال «مدار صفر درجه» می پردازد و می نویسد: داستانی عاطفی علیه پیش زمینه هولوکاست موضوع آشنای یک فیلم است، اما ظهور آن در یک سریال تلویزیونی ایرانی بینندگان جمهوری اسلامی را مجذوب کرده است.
محمود، ۵۲ ساله، مهندسی ایرانی است که در مصاحبه با خلیج تایمز آنلاین می گوید: «این سریال، فیلمی است که با استادی و مهارت تهیه شده زیرا جو فیلم وشخصیت ها متقاعدکننده و نافذ هستند، خصوصاً توصیف ایران در دوران حکومت اولین شاه پهلوی.»
این خبرگزاری نیز مانند دیگر خبرگزاری ها و نشریه ها این سؤال را مطرح می کند که چگونه چنین طرحی ممکن است در جمهوری اسلامی انجام یابد.
خلیج تایمز آنلاین چنین می نویسد: «زندگی در دوران پهلوی به ندرت در تلویزیون ایران مورد بررسی قرار گرفته است اما این سریال تمام سعی خود را می کند تا ایران دهه ۱۹۴۰ را به خوبی احیا کند، حتی از طریق اونیفورم های پلیس و کروات ها.»
خبرگزاری اسلام آنلاین در مقاله ای در ۹ اکتبر با عنوان «ایران در تلویزیون یهودیان را از دست نازی ها نجات می دهد»، سریال «مدار صفر درجه» را مورد نقد و بررسی قرار می دهد. اسلام آنلاین به طور کامل به آنچه فرانس پرس (خبرگزاری فرانسه) در مورد این سریال پرداخته، اشاره می کند و می نویسد اواخر سال قبل دانشگاهیان وخاخام های یهودی از چندین کشور جهان در اجلاس علمی دو روزه ای در مورد هولوکاست در ایران با هم دیدار کردند.
رئیس جمهور، محمود احمدی نژاد، مکرراً صحت و درستی هولوکاست را زیر سؤال برد و آن را یک افسانه توصیف کرد. طبق دایره المعارف بریتانیکا، هولوکاست به «کشتار سیستماتیک مردان، زنان و کودکان یهودی، تحت حمایت دولت و به دست آلمان نازی و حامیانش در طول جنگ جهانی دوم» گفته می شود. تعداد معمول کشته شدگان، شش میلیون قربانی یهودی بوده است. اسلام آنلاین همچنین می نویسد این تعداد از سوی بسیاری از مورخین اروپایی و روشنفکران و در رأس آنها روژه گارودی، نویسنده فرانسوی زیرسؤال رفته است.
خبرگزاری اسلام بوسنا نیز در ۹ اکتبر به بررسی و تحلیل کوتاهی از سریال «مدار صفردرجه» می پردازد. این خبرگزاری ابتدا خلاصه ای از داستان را بازگو می کند، سپس از قول شخصیت حبیب در این سریال می گوید: ما به طور برابر با یهودیان بی گناه که قربانیان جنایات نازی ها در جنگ جهانی دوم بودند و فلسطینیان، قربانیان ظلم و ستم صهیونیست ها همدردی می کنیم. به نقل از این خبرگزاری سریال «مدار صفردرجه» رژیم صهیونیستی و حامیانش را هم در غرب وهم در دنیای اسلام نگران کرده است زیرا پخش آن از آوریل در کانال ملی و اصلی ایران در پربیننده ترین ساعات بعد ازاخبار هردوشنبه شب آغاز شده است.
اسلام بوسنا سپس به کشورهای مسلمان دیگری اشاره می کند که یهودیان اروپایی را پناه داده اند، این کشورها عبارتند از ترکیه (صدهزار نفر)، و تونس؛ درحالی که ایالات متحده، انگلیس و کانادا بعد از آغاز موجودیت صهیونیست در فلسطین اجازه مهاجرت یهودیان را صادر کردند و با این جمله به پایان می برد که: اسلام یک مد نیست، می تواند صبر کند. آنچه از این تحلیل ها درمورد سریال «مدار صفردرجه» به دست می آید نقاط مشترکی است که کمابیش تمام نشریات، خبرگزاری ها و روزنامه های مذکور به آنها اشاره کرده اند. می توان به جرئت گفت این ۹ نشریه در یک نکته با هم اتفاق آراء دارند و آن چیزی نیست جز مسئله هولوکاست. همانطور که اشاره شد پرسشی که با مشاهده این مجموعه تلویزیونی در اذهان به وجود آمد این بود که چگونه ممکن است فیلمی با مضمون کمک به یهودیان و نجات آنها، در کشوری تهیه شود که رئیس جمهور آن، هولوکاست و کشتار یهودیان به دست نازیها را انکار کرده است. در عین حال کارگردان، حسن فتحی، اذعان دارد که ایده تهیه این سریال قبل از روی کارآمدن دولت نهم و هنگام ساخت سریالی قبل از این مجموعه به ذهن وی خطور کرده است. براساس گفته آقای فتحی، وی چهار سال پیش با مطالعه اسناد سفارت ایران در فرانسه در زمان جنگ جهانی دوم در جریان صدور گذرنامه ایرانی برای نجات جان یهودیان توسط دیپلماتی به نام عبدالحسین سرداری قرار گرفت و همین موضوع جرقه ای در ذهن او زد تا مجموعه ای با چنین مضمونی بسازد.
با توجه به آنچه در گزارش ها ملاحظه می شود رسانه های غربی حتی با ادله ای که این هنرمند به عنوان فیلمنامه نویس و کارگردان این سریال می آورد نیز قانع نمی شوند و بعد از این که در چنین موضعی هدف خود را دست نیافتنی می بینند، انتقاد خود را بدین صورت ادامه می دهند که حتی قبل از شروع به کار دولت محمود احمدی نژاد، افرادی بودند که این موضوع (هولوکاست) را انکار می کردند. یکی از آن افراد روژه گارودی است که اشاره شده یکی از کتابهایش نیز در تیتراژ به عنوان منبع تاریخی معرفی می شود. بنابراین به نظر می رسد هدف این رسانه ها این است که در هر صورت ایران نمی تواند مجموعه ای با کمترین نقص و کاستی تولید کند زیرا براساس این افاضات، دیگر در هیچ دوره ای نمی توان اثری هنری- تاریخی آن هم براساس اسناد و مدارک مستدل تاریخی آفرید زیرا هر موضوعی مخالف و موافق خاص خود را دارد و هر اندیشمندی بنا بر فرضیه ها و مدارک و ادله خویش به مسئله می نگرد، اما همچنان که در هر تحقیق، هر چند کم ارزش، بایستی تمام منابع در دسترس مورد مطالعه قرار گیرد تا نکته ای ازقلم نیفتد در آثار هنری- تاریخی این امر توجه بسیار گسترده تری می طلبد. پس باید به تمام مآخذ موجود اعم از موافق و مخالف توجه کرد تا نکات ظریفتری که در بطن متون تاریخ نگاران و پژوهشگران آمده صورت برجسته تری یابد.
فتحی، در گفت و گویی اظهار داشت: «ما در مدار صفر درجه به طور یکسان با یهودیان بی گناهی که قربانی جنایات نازی ها در جنگ جهانی دوم بودند و فلسطینی هایی که قربانی تعرض صهیونیست ها شدند، همدردی کردیم. وی گفت: توجه دقیق من نسبت به جزئیات ازحس انجام وظیفه به عنوان یک هنرمند نشئت گرفته است. این سریال شبیه به یک رمان است که باید به لحظه لحظه آن توجه داشت. در این مجموعه دو مشخصه «تاریخ« و «خاطرات» مورد توجه قرار گرفت.» وی در ادامه به این مطلب اشاره می کند که گفت و گوی میان افراد یکی از روش های مهم برای حل سوء تفاهم ها بین فرهنگ ها، مذاهب و نژادهای مختلف است.
پس می توان نتیجه گرفت که آنچه هدف نویسنده و کارگردان این مجموعه بود به هیچ عنوان از سوی این رسانه ها مورد توجه و دقت قرار نگرفته است و در واقع پیام سریال «مدار صفردرجه» آنچنان که انتظار می رفت به مدعیان صلح و آرامش در دنیا منتقل نشده است. آنچه می توان خطاب به این مدعیان و رسانه هایشان گفت شاید چیزی بهتر از این بیت نباشد:
من آنچه شرط بلاغ است با تو می گویم
تو خواه پند گیر، خواه ملال

عاصفه زین العابدینی

منبع : روزنامه کیهان