انقلاب در پایین دست

از جمله پُراهمیت‌ترین طرح‌های توسعه‌ صنعت پتروشیمی ایران، طرح احداث طولانی‌ترین خط لوله اتیلن در جهان است که به دلیل گذر از منطقه غربی کشور، آن را خط لوله اتیلن غرب می‌نامند. بزرگترین خط لوله اتیلن در حال بهره‌برداری جهان در ایالات متحد آمریکا، قریب به ۴۰۰ کیلومتر طول دارد، اما در صورت بهره‌برداری از خط لوله اتیلن غرب ایران، این خط طولانی‌ترین شاهرگ صنعتی پتروشیمی در جهان خواهد بود.
این خط لوله در مسیر خود، اتیلن تولیدی در عسلویه و در برخی دیگر از مناطق گازخیز ایران، همچون گچساران و ایلام را به واحدهای نصب شده در طول خط انتقال خواهد داد که بدین ترتیب، خوراک تغذیه ۱۲ واحد بزرگ پتروشیمی از جنوب به شمال غرب کشور منتقل می شود. ‌ ‌
۴ واحد پتروشیمی در شرق زاگرس (منطقه دنا) و ۸ واحد پتروشیمی در غرب زاگرس، مصرف‌کنندگان این محصول اتیلن خواهند بود. با این وصف، واحدهای پتروشیمی کازرون، ممسنی، چهارمحال و بختیاری و دهدشت در شرق زاگرس و مجتمع‌های اندیمشک، لرستان، کرمانشاه، همدان، کردستان، مهاباد و میاندوآب، به علاوه یکی از واحدهای مستقر در منطقه ویژه پتروشیمی ماهشهر، از اتیلن انتقالی در این خط تغذیه خواهند کرد. همچنین ۴ واحد بزرگ تولید الفین، شامل الفین‌های پنجم و یازدهم در منطقه عسلویه، الفین سیزدهم در ایلام و نیز الفین گچساران، منابع تأمین اتیلن انتقالی این خط خواهند بود. ‌ ‌
می‌دانیم که صنعت پتروشیمی ذاتاً صنعتی اشتغال‌زا نیست. در این صنعت به ازای هر ۳۶۰ هزار دلار سرمایه‌گذاری می‌توان یک شغل مستمر و مستقیم ایجاد کرد. آنچه که خط لوله اتیلن غرب را به عنوان راهبردی بی‌بدیل در عرصه کارآفرینی و اشتغال‌زایی به سطح توجیه اقتصادی می‌رساند، حجم کارآفرینی مستقیم خود خط لوله با واحدهای مسیر آن نیست. موضوع مهم و کلیدی، انقلابی است که این طرح و یا طرح‌های در دست مطالعه مشابه آن - اتیلن مرکز - در حوزه صنایع پایین‌دستی پتروشیمی و تولید صادرات کالاهای حاصل شده و در زنجیره‌نهایی صنعت ایجاد می‌نماید. ‌ ‌
بر اساس برآوردهای اولیه، واحدهای پتروشیمی مستقر در طول این خط لوله، سالانه دست کم ۳ میلیون و ۴۴۵ هزار تن محصول پتروشیمی در طیفی وسیع و متنوع، از انواع پلی اتیلن سبک و سنگین تا وینیل استات مونومر و پی‌وی‌سی را تولید خواهند کرد. محصولات تولید شده در این مجتمع‌ها در صنایع و واحدهای تولیدی لوله‌سازی، قطعات صنعتی و غیرصنعتی پلاستیکی، صنعت کابل‌سازی، ساخت انواع فیلم و فرم پلی اتیلن، ظروف پلاستیکی، صنعت اسباب بازی، عایق‌های الکتریکی، کاغذسازی، تولید مواد شوینده، صنعت نساجی، تولید چوب و صنایع تصفیه آب کاربرد خواهند داشت و در غالب مواد، به عنوان اصلی‌ترین خوراک این گروه صنایع پتروشیمی قلمداد می‌شوند. ‌ ‌
با نگاهی به سطح وسیع کاربرد محصولات تولید شده در مجتمع‌های مسیر خط لوله اتیلن غرب می‌توان ادعا کرد که در صورت برنامه‌ریزی صحیح و به دور از آزمون و خطا، جهشی بی‌نظیر در سطح توسعه یافتگی منطقه غرب ایران به وقوع خواهد پیوست. رمز تحقق این آرمان هم توسعه صنایع پایین‌دستی پتروشیمی است. اما این شرط مهم در زمره وظایف و حتی در محدوده توان شرکت ملی صنایع پتروشیمی و وزارت نفت ایران نیست. به همین دلیل باید اعتراف کرد با آن که احداث این خط لوله عظیم و پُرسود و راه‌اندازی کانون‌های اصلی تولید مواد اولیه مورد نیاز صنایع پایین‌دستی بر عهده شرکت ملی صنایع پتروشیمی است، اما توفیق یا عدم توفیق آن وابسته به نوع عملکرد و اندیشه تصمیم‌سازان و برنامه‌ریزان حوزه صنعت، شبکه بانکی، مدیران و مسؤولان محلی است. در صورتی که در حاشیه هر مجتمع پتروشیمی واقع در طول مسیر خط لوله اتیلن غرب، واحدهای متعدد صنعتی به منظور ساخت محصولات نهایی - به شرط غیردولتی بودن آنها - ایجاد گردد، صادرات غیرنفتی کشور و نیز میزان تولید صنعتی و سطح کارآفرینی با رشد خیره‌کننده‌ای ‌روبه‌رو خواهد شد. از رهگذر این آرمان، توسعه‌نیافتگی، محرومیت و عدم توازن رشد یافتگی مناطق غرب ایران هم به سوی توسعه پایدار و افزایش شاخص‌های توسعه انسانی حرکت می‌کند. ‌ ‌
مهمترین راهبردهایی که می‌توانند ضامن موفقیت نهایی این خط لوله و تأمین‌کننده اهداف و آرمان‌های آن باشند، عبارتند از: ‌ ‌
۱) بهبود فضای کسب‌وکار برای فعالیت بخش خصوصی با هدف ایجاد جذابیت در سرمایه‌‌گذاری در صنایع پایین‌دستی پتروشیمی در محدوده خط لوله اتیلن ‌ ‌
۲) ایجاد خوشه‌های صنعتی - صادراتی در حاشیه مراکز تولیدی خط لوله ‌ ‌
۳) اعطای تسهیلات بانکی با نرخ سود اندک و دوره بازگشت طولانی به صنعتگران علاقه‌مند به فعالیت در طرح‌های پایین‌دستی ‌ ‌
۴) معافیت مالیاتی میان‌مدت و افزایش جوایز صادراتی به واحدهای صنعتی ایجاد شده در حاشیه طرح
۵)‌ مکلف نمودن مدیران منطقه‌ای و استانی در بکارگیری ابزارها و ظرفیت‌های موجود برای تسهیل در صادرات محصولات نهایی و کسب بازارهای فرامنطقه‌ای ‌ ‌
۶) تلاش دولت و سازمان‌های دولتی، به ویژه وزارت امور خارجه، وزارت بازرگانی و وزارت صنایع و معادن به منظور گشایش فضای صادراتی محصولات نهایی تولید شده در پایین‌دست طرح ‌ ‌
۷) تلاش مدیران منطقه‌ای واستانی برای توسعه فرهنگ تولید در منطقه و نیز آموزش بازاریابی و کسب بازارهای هدف به صنعتگران فعال در صنایع پایین‌دست طرح
۸) هماهنگ‌سازی‌ زنجیره‌های افقی و عمودی تولید در پایین‌دست‌ طرح ‌ ‌
۹) فروش ماده اولیه مورد نیاز واحدهای پایین‌دست از سوی شرکت ملی صنایع پتروشیمی به واحدهای صنعتی، با نرخی کمتر از نرخ فوب منطقه‌ای. ‌ ‌
اجرای این راهبرد در مورد مجتمع‌های غیردولتی مستقر در مسیر خط لوله نیز با فروش گاز طبیعی و اتیلن به نرخی پایین‌تر از نرخ منطقه‌ای - به شرط فروش ماده تولیدی ارزان تر از نرخ منطقه به واحدهای پایین‌دست - میسر و مقدور است. ‌ ‌
آنچه مسلم است، اجرای این راهبردها کار چندان پیچیده و دشواری نیست. عزم و باور ملی در میان مجموعه تصمیم‌سازان اقتصادی کشور و توجه به اثر غیرقابل انکار خط لوله اتیلن غرب و صنایع پایین دستی آن در محرومیت‌زدایی و توسعه پایدار بخش وسیعی از کشورمان می‌تواند عامل ایجاد انگیزه و شور در پیدایش یک انقلاب تمام عیار در حوزه کارآفرینی و اشتغال‌زایی باشد.
● اما و اگر
به جز خط لوله اتیلن غرب، طرح‌های مشابهی هم برای احداث خط لوله اتیلن در شرق و مرکز کشور در دست مطالعه است. بر اساس آخرین اطلاعات، احداث خط لوله اتیلن در مرکز کشور، تقریباً به سطح توجیه اقتصادی و علمی رسیده و احتمالاً واحدهای پتروشیمی در داراب، فسا، فراشبند و جهرم با محوریت تأمین اتیلن از واحد الفین فیروز آباد احداث خواهند شد. خط لوله اتیلن شرق هم که ۱۴ واحد پتروشیمی و یک واحد الفین برای آن پیش‌بینی شده است، هنوز در مرحله مطالعه و بررسی‌های اقتصادی - فنی قرار دارد.
اما گویا دغدغه‌های مربوط به تأمین آب این واحدها، رسیدن به یقین علمی و احراز توجیه اقتصادی احداث خط لوله را با اما و اگرهای جدّی مواجه ساخته است. مراحل احداث خط لوله اتیلن غرب تا به امروز، قریب به ۶۰ درصد پیشرفت فیزیکی داشته است و حداقل ۵۰ میلیون متر مکعب عملیات خاکی در طی احداث آن انجام گرفته است. گمانه زنی‌ها حکایت از آن دارد که این خط لوله و برخی واحدهای مسیر آن از سال ۱۳۸۹ به تدریج وارد ساختار صنعت پتروشیمی ایران خواهند شد. اما به جا است که مدیران و مدبران صنعتی اقتصاد کشور از هم‌اکنون و پیش از بهره‌برداری رسمی از خط لوله اتیلن غرب، به فکر انقلاب در پایین دست آن باشند. ‌ ‌

منبع : ماهنامه اقتصاد ایران