چوب بری و منبت کاری در دورهٔ ایلخانی تیموری

چوب بری و تزیین روی چوب در اوائل دورهٔ مغول یعنی قرن هشتم هجری به ندرت پیدا می شود . در مسجد جامع با یزید بسطامی در بسطام درهای چوبی متعلق به ( ۷۰۹ – ۷۰۷ ) وجود دارد كه با طرحهای نباتی و كتیبه به خط كوفی و اشكال هندسی مشبك شبیه حجاری و گچبری آن زمان ایران تزیین شده است .
بعد از آن تاریخ منبر مسجد جامع نائین را می توان نام برد كه تاریخ آن ( ۷۱۱ هجری ) است . این منبر دارای قطعات مستطیلی شكل است كه با اشكال هندسی و برگهای مدور تزیین شده . برش كنده كاری این منبر از لحاظ كار و همچنین تزیین آن كه از اسلوب دورهٔ سلجوقی اقتباس شده از آثار دیگر پست تر است .
در نیمه دوم قرن چهاردهم میلادی صنعت چوب بری ایرانی به خصوص در تركستان غربی از لحاظ فنی و هنری به درجهٔ عالی رسید . در موزهٔ متروپولیتن یك رحل قرآن چوبی موجود است كه می توان آنرا از شاهكارهای چوب بری دورهٔ مغول ایران محسوب داشت . تزیینات زیبای آن عبارت است از اشكال توریقی و نقوش خطی و اشكال نباتی و گل و گیاه كه از آنها شكوفه و اشكال برگ نخلی منشعب می شود و از صنایع چینی اقتباس شده است . كتیبه آن علاوه بر نام دوازده امام اسم سازندهٔ آن یعنی حسن بن سلیمان اصفهانی را نشان می دهد و تاریخ ساخت آن ذی الحجه سال ۷۶۱ هجری ذكر شده است .
نام سازندهٔ این رحل قرآن حاكی از آن است كه این قطعه در ایران ساخته شده ولی اسلوب و طرزكار آن با چوب بری قرن چهاردهم غرب تركستان شباهت دارد . دلیل بر آن است كه این قطعه در تركستان ساخته شده است . سازنده و حكاك از همهٔ عناصر تزیینی مكتب مغول استفاده كرده آنها را با تأثیر كامل در گوشه ها و منطقه های مختلف قرار داده و گاهی اشكال مشبك و توخالی و گاهی چند طرح مختلف را بر روی هم قرار داده است .
چند در چوبی دورهٔ تیموری به صنعتگران تركستان نسبت داده می شود . دو تای آنها در مسجد خواجه آزاد یساوی در خود شهر تركستان قرار دارند . تاریخ یكی از آنها ۷۷۹ هجری و تاریخ دیگری ۷۹۷ هجری است طرح توریقی و گل قسمت مركزی این در اخیر شخص را به یاد تزیین رحل قرآن مورخ ۱۳۶۰ می اندازد .
تزیینات هر دو در مفصل و دارای چند سطح برجسته كاری است . از نمونه های دیگر در مقبرهٔ امیر سمرقند ( هجری ۸۰۸ ) در موزه ارمیتاژ و در مسجد شاه زند سمرقند است . در عصر تیموریان صنعت چوب بری از اسلوب و روش دورهٔ مغول پیروی كرد . از نمونه های این دوره در مدرسهٔ الغ بیك ( هـ ۸۲۰ ) در سمرقند را می توان نام برد .
یك جفت در ، در موزه متروپولیتن هست كه متعلق به نیمهٔ دوم قرن پانزدهم میلادی می باشد .
این دو در به قطعه های مربع تقسیم و داخل هر كدام تقسیمات دیگری شده است و تزیینات آن عبارتست از اشكال هندسی و توریقی و اشكال زیبای برگهای ظریف كه معمولاً در تذهیب كاریهای دورهٔ تیموری دیده می شود . حكاكی آن زیاد برجسته نیست و همچنین دقت و تفصیل كارهای تركستان غربی در آنها دیده نمی شود .
چهار منطقه آن دارای كتیبه و نام هدیه كننده یعنی داوود بن علی و سازنده یعنی محمد بن حسین و تاریخ ساخت یعنی ۲۰ رمضان ۸۷۰ روی آن نقش شده است شبیه این دو در از لحاظ اسلوب تابوتی است در مدرسهٔ طراحی رود آینه در پرویدانس است كه به احتمال قوی در ولایت مازندران ساخته شده است . اسلوب حكاكی و چوب بری تركستان غربی از دری كه از خوقند آمده و در جزو مجموعهٔ متروپولیتن است آشكار است .
قسمت مركزی این در با طرح توریقی متشابه و اشكال برگ نخلی بزرگ به طور برجسته كنده شده و در حاشیه آن اشكال گل و طوماری كمتر برجسته دیده می شد . این در ، در اصل چنانكه در تركستان مرسوم بود رنگ شده بوده است و هنوز اثر رنگ در بعضی نقاط آن دیده می شود . با مقایسهٔ آن با كارهای قرن پانزدهم از قبیل پنجره و در مقبرهٔ تیمور در سمرقند می توان این در را متعلق به اواخر قرن پانزدهم دانست .
بسیاری از خصائص تزیینی دورهٔ صفوی در قرن شانزدهم كه بعداً ترقی كرد و رایج گردید در طرح تزیینی این در آشكار است .

منبع : پایگاه تجاری و اطلاع‌رسانی صنایع دستی