انتشارات علمی, منبع و وسیله اشاعه دانش

اگر تاریخ علم و تكنولوژی را از نظرگاه وسائل ذخیره و ا نتقال اطلاع بررسی كنیم به سه دورهٔ كم و بیش متمایز برمی‎خوریم: دردورهٔ اول كه از هر سه این دوره‎ها طولانی‎تر است گفتار اگرچه تنها راه انتقال اطلاع نیست اما مهمتر از همه است. در دورهٔ دوم كه با ظهور جامعه طبقاتی مقارن است نوشته به گفتار افزوده می‎شود. و سرانجام در دورهٔ سوم كه با برقراری نظام سرمایه‎داری آغاز می‎شود, و تا حال ادامه می‎یابد چاپ كتاب به عنوان وسیله عمدهٔ ذخیره و انتقال اطلاعات علمی و فنی محسوب می‎شود.از آنجا كه روش‎های ذخیره و انتقال اطلاع معنایی در رشد جامعه بشری تأثیر مهمی داشته است, بد نیست كه تطور این روش‎ها را بررسی كنیم. در مرحله‎ای خاص وقتی كه به انتقال پیام از فاصله‎ای دور و حفظ آن به مدتی دراز نیاز افتاد دیگر گفتار توانایی انجام وظیفه انتقال اطلاع را نداشت و زبان مكتوب به عنوان دستگاهی به وجود آمد كه اصوات گفتاری و واژه‎ها را از لحاظ فیزیكی معین می‎كرد و برای انتقال آنها در زمان و مكان از علائم قراردادی استفاده می‎نمود.
هر تمدنی در مسیر رشد خود همچنان كه زبان گفتاری و نوشتاری خود را تكمیل می‎كند مداركی را به وجود می‎آورد كه همراه با تفهیم و تفهم گفتاری, دربارهٔ محیط پیرامون و مهارت‎های گوناگون در این یا آن كار دستی و صنعتی اطلاعاتی به دست می‎دهد. كهنه‎ترین مدرك علمی كه تا به حال حفظ شده است لوحه‎هایی است در بین‎النهرین به خط میخی كه متعلق به چهارم پیش از میلاد است.رسالاتی در نجوم, جغرافیا, تاریخ تجارت و قانون بشر از هزارهٔ چهارم پیش از مسیح به دست ما رسیده است. در فرهنگ‎های سوری, بابلی و آشوری كه در هزارهٔ دوم پیش از مسیح شكوفا شدند, همراه با لوحه‎های گلین كه طول آنها دو سانتیمتر و نیم بود, صفحاتی درست كردند كه ۴۰ سانتیمتر ارتفاع داشت و در طرف آن در چهار ستون تا ۴۰۰ سطر نوشته شده بود. این كتابهای گلین هزاران سال نیازهای فرهنگی و علمی بشر را برآورده می‎كرد اما نقیصه اصلی آنها سنگینی و كم ظرفیتی بود.
برای ثبت بعضی از متن‎ها باید از ده لوحه استفاده می‎شد و مجموعه‎هایی كه مركب از ده‎ها هزار لوحه بود (بقایای چنین كتابخانه‎هایی تا زمان حال حفظ شده است) به محل بسیار وسیعی احتیاج داشت. شكل جمع و جورتر مدرك, طومارهای پاپیروس بود كه به وسیلهٔ آنها امكان داشت مجموعه‎های بزرگی از دستنوشته فراهم شود. از اوایل هزارهٔ سوم پیش از میلاد استفاده از پاپیروس در مصر متداول‎ترین شكل تهیه كتاب بود. هر متنی را از بالا به پائین در ستونهای ۲۵ تا ۴۵ خطی ثبت می‎كردند. شكنندگی و بی‎دوامی پاپیروس سبب شد كه نمونه‎های چندانی از مدارك مصری, كه قدیمی‎ترین آنها متعلق به قرن هیجدهم پیش از میلاد است, در دست نباشد. بیشترین این مدارك “مرده‎نامه‎ها“ی آئینی هستند كه باستان‎شناسان در اهرام و سایر مقابر از زیر خاك بیرون كشیده‎اند. در یونان و روم مدتها علم سینه به سینه نقل می‎شد و چنانكه می‎دانیم تا بعد از ارسطو دستنوشته واسطهٔ انتقال علم نبود. از دوران باستان (یونان و روم) هیچ متن اصیلی حفظ نشده و گاهی قرن‎ها بین قدیمی‎ترین نسخه‎ای كه باقی مانده و تاریخی كه بر سبیل گمان بدان نسبت می‎دهند فاصله افتاده است.
آنچه از پاپیروس‎های یونانی می‎دانیم مبنی بر نمونه‎های آسیای صغیر و نمونه‎های متأخر مصر است. در ازای متوسط هر طومار از ده متر و عرض آن از سی سانتیمتر تجاوز نمی‎كند.از قرن سوم قبل از میلاد از پوست گوساله برای نوشته استفاده می‎شد. پوست كه امكان داشت در هر دو طرف آن نوشت از پاپیروس بیشتر دوام داشت و وسیله‎ای شد كه نسخ خطی, شكل امروزین كتاب به وجود آید. نسخ خطی پاپیروس تا اواخر قرن اول میلادی تهیه می‎شد ولی پیش از قرن پنجم میلادی جای خود را به نسخ خطی پوستی داد. نسخهٔ خطی نوعی كتاب است كه ظرفیتش از طومار بیشتر است و بیشتر به كار ثبت متن‎های طولانی می‎خورد و به راحتی می‎توان به آن مراجعه كرد. تا قرن دوازدهم هم نسخ خطی پوستی تنها نوع كتاب بود كه در اروپا وجود داشت. عیب آن گرانی آن بود كه سبب می‎شد مدارك نوشته در دست عدهٔ اندكی باقی بماند. باید گله‎ای را پوست می‎كندند تا بتوانند نسخه‎ای خطی بنویسند.
پوست جای خود را به كاغذ داد كه به سال ۱۰۵ بعد از میلاد در چین اختراع شد و نخستین بار به سال ۷۵۱ بعد از میلاد در خاورمیانه ساخته شد. كاغذ همراه با اعراب فاتح اسپانیا به اروپا راه یافت و كتابهای كاغذی كه از كتابهای پوستی بسیار ارزانتر بود برای مقاصد علمی مورد استفاده قرار گرفت. چندین هزار سال تحول مدارك نوشته نشان می‎دهد كه كتاب به اقتضای نیاز اجتماع تغییر شكل یافت و به وسیلهٔ سهل‎تر با ظرفیت‎تر و ارزان‎تری برای ثبت اطلاعات علمی تبدیل گردید. این امر سبب ظهور شكل متداول كتاب شد كه تا زمان ما همچنان شكل اصلی مدرك باقی مانده است.احتیاج به شیوه‎های تازهٔ تهیهٔ مدرك در قرن پانزدهم در همه جا احساس شد زیرا كتابهای دستنوشته دیگر نیازهای علمی و فرهنگی جامعه را بر نمی‎آورد. این امر دو علت اصلی داشت نخست آن كه تهیهٔ كتاب‎های دستنوشته بسیار گران و پر زحمت بود. دوم آن كه تهیهٔ نسخه‎های مشابه از متون به مقدار كافی ممكن نبود زیرا نسخه‎نویسان در متن‎ها دست می‎بردند.بین سال ۱۴۳۰ تا ۱۴۴۰ بود كه گوتنبرگ صنعت‎گر آلمانی با حروف فلزی جدا شدنی چاپ را اختراع كرد. از دیرباز انسان با شیوه‎های گراورسازی و قالب‎گیری كه چاپ كتاب بر پایهٔ آنها بود آشنایی داشت و همچنین چرخشت را كه گوتنبرگ به جای دستگاه چاپ از آن استفاده می‎كرد می‎شناختند.
اما نیاز شدید جامعه به تكثیر ماشینی دقیق و سریع متون بود كه باعث این اختراع شد: اختراعی كه هنوز مورد تحسین ما و نمونهٔ اصلی شیوه‎هایی است كه هنوز هم ما برای تهیه مدارك چاپی به كار می‎بریم.مدرك به معنی عام نه تنها به سنگنوشته, دستنوشته و انتشارات چاپی بلكه به آثار هنری, سكه و اشیایی كه در موزه‎ها به نمایش گذاشته می‎شود نیز اطلاق می‎گردد, خواه این اشیاء معدنی, گیاهی و حیوانی باشد و خواه اهمیتشان از جهت ارزش انسان شناختی آنها باشد. هر شیی مادی كه دانشی را ثبت یا به صحت آن حكم می‎كند و می‎توان آن را در مجموعه‎ها جای داد مدرك محسوب می‎شود. مدرك علمی شیئی است مادی كه اطلاعی در آن ثبت شده و مقصود از آن انتقال دانش در زمان و مكان برای استفاده در كارهای اجتماعی است.در اعصار مختلف مدارك گوناگونی وجود داشته كه در طول چند قرن و حتی چند دههٔ دگرگونی‎های بسیاری یافته است.
از عمر كتاب چندین هزار سال می‎گذرد و از پانصد سال پیش تاكنون پروانهٔ اختراعات وجود داشته است. اما فقط سیصد سال است كه نشریهٔ ادواری علمی به وجود آمده است, در حالی كه بیش از ۱۰۰ تا ۱۵۰ سال از عمر مقالاتی كه در مجله‎ها به چاپ می‎رسند نمی‎گذرد. علم كتاب هنوز مدارك علمی را به انواع مشخصی تقسیم‎بندی نكرده است. تا این اواخر طبقه‎بندی مدرك صرفاً بر اساس تمایز بین آثار چاپ شده و چاپ نشده بود حتی تا چند دههٔ پیش فكر یا واقعیتی را فقط پس از انتشار قابل استفاده علمی می‎دانستند. زیرا این كار كم و بیش به معنی ثبت رسمی مدركی بود كه فكر یا واقعیتی را در برداشت. این امتیاز امروز از لحاظ فعالیت‎های اطلاع‎رسانی به اهمیت سابق نیست زیرا اولاً مدارك منتشر نشده پیش از چاپ حاوی اطلاعات با ارزش علمی است دوم آن كه ابزار كنونی تكثیر, تقسیم مدارك را به منتشر شده و منتشر نشده سخت دلبخواه می‎كند. مداركی مانند گزارش‎های فنی و علمی, پایان‎نامه‎ها, و مكاتبات علمی چاپ نشده امروز در صدها و هزارها نسخه تكثیر و منتشر می‎شود.
اطلاع‎رسانی مدارك را به دو نوع تقسیم كرده است: مدارك ردیف اول و مدارك ردیف دوم: این تقسیم‎بندی نیز دلبخواه و تقریبی است زیرا نه به خود مدارك بلكه به اطلاعات مندرج در آنها اشاره می‎كند.به اعتقاد عموم مدارك ردیف اول نتایج آنی پژوهش علمی و طرح و توسعه را ثبت می‎كند اما مدارك ردیف دوم به نتایج آماده‎سازی تحلیلی – تركیبی اطلاعات علمی در مدارك ردیف اول مندرج است مربوط می‎شود. اما در عمل بسیاری از مدارك هم نتایج پژوهشی را در برمی‎گیرد و هم نتیجه آماده‎سازی اطلاعاتی را كه از انتشارات قبلی گرفته شده است. در ا ین مورد از مقالات مجله‎های علمی, تك‎نگاری و كتاب‎های درسی و به خصوص از نشریات مأخذ به عنوان مثال می‎توان نام برد.با این وصف, این طبقه‎بندی مناسب است زیرا فرصت می‎دهد كه جریان‎های مختلف مدارك علمی را در كار اطلاع‎رسانی مشخص كنیم.
بعدها در ادامه این بحث خواهیم گفت كه مدارك ردیف اول حاوی آگاهی‎های علمی تازه و درك امور افكار تازه هستند و كار مدارك ردیف دوم اطلاع دادن از مدارك ردیف اول است, با در نظر گرفتن مطالب فوق می‎توان گفت كه بیشتر كتابها (بجز فهرست‎ها) نشریات ادواری, انتشارات فنی ویژه, گزارش‎های علمی و فنی, پایان‎نامه‎ها, ترجمه‎ها, كارت‎های اطلاعی, مدارك ردیف اول و انتشارات مأخذ (فهرست‎ها) چكیده‎نامه‎ها و كاتالوگ‎های كتابخانه و فهرست‎های كتاب‎شناختی و كارت‎های بایگانی مدارك ردیف دوم به شمار می‎آید.در زیر مدارك ردیف اول را به اختصار توصیف می‎كنیم و بحث در باب مدارك ردیف دوم را به فصل بعد موكول می‎نمائیم.كتاب اصطلاحی است مبهم, از جهت محتوای آن می‎توان گفت كه كتاب اثری است علمی, عملی یا ادبی (هنری) اما اگر فقط منظور شكل آن باشد هر نوع تكثیر نوشته یا چاپی از یك متن یا اشكال گرافیك را می‎توان كتاب به حساب آورد.در اطلاع‎رسانی كتاب چنین تعریف می‎شود: قطعهٔ چندین صفحه‎ای چاپی غیرادواری توصیه‎هایی درباره شاخص‎های آماری جهانی كه ویژگی‎های انتشار كتاب و نشریهٔ ادواری را برمی‎شمارد و در سال ۱۹۶۴ به تصویب یونسكو نیز رسیده است بین كتاب و جزوه چنین تمایز قائل می‎شود: كتاب نشریه‎ای است غیرادواری و چاپی كه به جز جلد و صفحهٔ عنوان از ۴۶ صفحهٔ كمتر نباشد. جزوه نشریه‎ای است چاپی و غیرادواری كه از ۵ صفحه بیشتر و از ۴۸ صفحه كمتر باشد.همانطور كه قبلاً گفتیم امتیاز كتاب چاپی بر دستنوشته این است كه از كتاب چاپی می‎توانیم به هر تعداد كه بخواهیم نسخه‎های مشابه با متن تهیه كنیم. به علاوه در بسیاری از كشورها كتاب در لحظهٔ انتشار مشمول ثبت خاصی است كه سبب می‎شود گزارش دقیقی از میزان انتشارات در دست باشد. این امتیازات, كتاب را كه تأثیر مهمی در رشد علم و تكنولوژی دارد به صورت مهمترین نوع مدرك علمی درآورده است.تنها در سالهای اخیر بود كه دانشمندان نارضایی خود را از سیستم موجود اشاعهٔ اطلاعات كه در آن كتاب وظیفهٔ اصلی را بر عهدهٔ داشت بیان كردند.
این نارضایی, زادهٔ اوضاع خاصی است كه از جمله می‎توان از زمان درازی كه بین نوشتن متن و انتشار آن وجود دارد و دسترسی نداشتن بسیاری از دانشمندان و متخصصان به تعدادی از انتشارات و دشواری جهت‎یابی در جریان روزافزون كتاب نام برد. از طرف دیگر مشخصات اصلی مواد چاپی یعنی نوشتهٔ سیاه بر زمینهٔ روشن, اندازهٔ حروف چاپی, خط‎ها, صفحه‎ها, و شكل جلد شدهٔ كتاب هنوز هم مانند قرن‎ها پیش مشكل‎پسندترین خوانندگان را راضی نگاه می‎دارد و با توانایی خوانندگان امروزین كه از راه خواندن كسب علم می‎كنند هماهنگی دارد. به این دلیل می‎توان چنین فرض كرد كه شكل‎های قدیمی انتشارات تا مدتها دوام خواهد یافت.اما نارضایی دانشمندان از كتاب, كه تا حدی موجه به نظر می‎رسد نشان می‎دهد كه سیستم چاپ و پخش كتاب باید بهبود یابد.چاپ كتاب متضمن كارهایی است كه انجام آنها به درازا می‎كشد, نباید فراموش كرد كه بنگاه‎های نشر كتاب و چاپخانه‎ها در آن واحد به چاپ نشریه‎های متعددی اشتغال دارند كه هر یك از آنها باید در هزاران نسخه چاپ شود. از این جا معلوم می‎شود كه چرا هر كتابی ماه‎ها زیر چاپ می‎ماند و یكی از نقائص كتاب به عنوان وسیلهٔ اشاعه اطلاعات علمی همین موضوع است.
اطلاعاتی كه در كتاب می‎آید مربوط به چندین سال قبل از انتشار آن است و از لحاظ پژوهش‎های علمی جاری فایدهٔ چندانی ندارد.به این دلیل اهمیت كتاب از سایر مدارك علمی كمتر است. با این وصف كتاب یكی از مهمترین وسایل اشاعهٔ علم به شمار می‎رود. زیرا حاوی مطالعات نظری تعمیم‎دهنده‎ای دربارهٔ مسائل علمی و فرهنگ و اقتصاد ملی است و نیز وسیله است برای تعلیم و تربیت نسل‎های تازه, دانشمندان و كارورزان انواع مختلف كتاب كه در زیر به آنها اشاره خواهد شد از لحاظ فعالیت‎های اطلاع‎رسانی اهمیت فراوان دارند. این انواع عبارتنداز: تك‎نگاری, مجموعهٔ مقالات, گزارش كنفرانس‎های علمی, راهنماها و كتاب‎های درسی و انتشارات دولتی, تك‎نگاری اثری است در زمینهٔ علوم و یا علوم مردم‎پسند كه به نحوی جامع و مانع به مسأله‎ای علمی, یا موضوع خاصی می‎پردازد. تك‎نگاری معمولاً بر اساس طرح دقیقی كه همهٔ جنبه‎های موضوع یا پدیدهٔ مورد مطالعه را در بر می‎گیرد نوشته می‎شود و ممكن است كه حاصل كار یك یا چند نویسنده باشد. تك‎نگاری نوع معمول كتاب در قرن گذشته بود و جانشین رساله كه در دوره‎های گذشته شكل غالب نشریات علمی به شمار می‎رفت شده بود.اخیراً مجموعه‎های مقالات كه شامل چند مقاله مستقل از یك یا چند نویسنده است یا حاوی اسناد و مدارك تاریخی و دولتی است از تك‎نگاری رواج بیشتری پیدا كرده است.
در سالهای بعد از جنگ مجموعه‎های مقالات علمی كه حاصل كار چند نویسنده است اهمیت خاصی كسب كرده بود. به خلاف تك‎نگاری, مقالهٔ علمی حتی اگر مطابق نقشه معینی نوشته شده باشد به تمام جنبه‎های یك مسأله نمی‎پردازد بلكه فقط به اختصار یك یا چند جنبه را مورد مطالعه قرار می‎دهد. مجموعه‎های مقالات كه گردآوری آنها از نوشتن تك‎نگاری كمتر وقت می‎گیرد رایج‎ترین نوع كتاب شده است و اطلاعاتی كه در آنها عرضه می‎شود چنان اهمیتی دارد كه هیچ متخصصی نمی‎تواند در كار خود از آنها چشم بپوشد.گزارش‎نامه‎های كنفرانس‎ها, كنگره‎ها, سمپوزیوم‎ها قاعده در پایان این‎گونه جلسات منتشر می‎شود. این گزارش‎نامه‎ها علاوه بر قطعنامه‎های مصوب, چكیده, و گاهی تمام متن گزارش‎ها و نیز خلاصهٔ مباحثات را در برمی‎گیرد. اهمیت این انتشارات از آنجا معلوم می‎شود كه بیشتر مطالب آن در انتشارات دیگر مثلاً مجله‎ها منتشر نمی‎شود.متون یا كتاب‎های مراجع در میان كتابهایی كه در تحقیق علمی مورد استفاده قرار می‎گیرند, مزیتی خاص دارد. این كتابها فقط امور و جنبه‎های اساسی هر موضوع را توصیف می‎كنند و در تدریس از آنها استفاده می‎شود, اما انواع اصیل این كتابها از آنجا كه امور شناخته شده و كلیات را به طرزی بدیع دسته‎بندی می‎كند متخصصان را هم به كار می‎آید.
به علاوه كتاب‎های درسی كه دربارهٔ علوم همیشه نوشته شده است و به متخصص فرصت می‎دهد تا با مسائلی كه در زمینه‎ای وجود دارد اما فعلاً در محدود كار او نیست آشنا شود. كمك دیگر این گونه كتابها تثبیت اصطلاحات علمی است.انتشارات دولتی كه از طرف سازمانها و مؤسسات منتشر می‎شود, حاوی اطلاعی است كه مستقیماً به فعالیت‎های مؤسسه مسئول مربوط می‎شود. بسیاری از این انتشارات هیچ ارزش علمی ندارد. اما بعضی از آنها حاوی اطلاع علمی مهمی است مانند: گزارشها, برنامه‎ها, بررسی‎ها فعالیت‎های علمی مؤسسات دیگر, قطعنامه‎ها, تصمیم‎ها, مقررات یا روای‎ها ارتباط با دیگر بنگاه‎ها (بعضی از انتشارات نوع اخیر را انتشارات فنی نوع خاصی محسوب می‎كنند) تعلیمات صنفی و مهندسی اطلاعات مرجع, مدارك آماری و روش شناختن مواد و برنامه‎های درسی.چنانكه قبلاً گفتیم, ضرورت ندارد كه همهٔ این گونه كتابها در یك جلد باشد, ممكن است هر یك چند جلد را شامل شود یا آن كه بخشی از یك سلسله باشد. انتشارات چند جلدی مجموعه‎ای از آثار چاپی است كه از دو یا چند جلد كتاب یا چند تجسس یا چند شماره تشكیل شده و بر روی هم واحد مجزایی محسوب می‎شود. هر سلسله از چند نشریه مستقل تشكیل شده كه همهٔ آنها از لحاظ محتوا با یكدیگر پیوند یافته است و ناشری خاص همه آنها را زیر عنوان سلسله‎ی مشتركی انتشار داده است.
به خلاف مجموعه‎های چند جلدی, بخش‎های یك سلسله ممكن است بدون شماره باشد.در چند دههٔ گذشته دگرگونی‎های مهمی در نشر كتاب رخ داد كه بر قلمرو كتاب‎های علمی هم تأثیر گذاشته است. كتابهای جلد كاغذی یعنی كتابهای جیبی ارزان قیمت كه در میلیونها نسخه انتشار می‎یابد, كتابهای علمی, علوم مردم‎پسند و كتابهای درسی را هم شامل می‎شود. و این امر سبب شده است كه كتابشناسان از انقلاب در صنعت كتاب سخن به گویند.بدون اشاره به تعداد كتابهای علمی این بحث ناقص خواهد ماند. متأسفانه از تعداد كتابهایی كه از آغاز اختراع چاپ كتاب تاكنون منتشر شده است اطلاع دقیقی در دست نیست اما می‎توان به تخمین گفت كه تا به حال ۳۰ میلیون عنوان كتاب به چاپ رسیده است. اما آمار انتشار سالانه كتاب در جهان در سالهای اخیر دقیق‎تر است. بر طبق آمارهای یونسكو در سال ۱۹۵۲, ۰۰۰/۲۵۰ در سال ۱۹۶۲, ۰۰۰/۳۸۵ در سال ۱۹۶۳, ۰۰۰/۴۰۰ در سال ۱۹۶۴, ۰۰۰/۴۱۵ و در سال ۱۹۶۷, ۰۰۰/۴۵۰ عنوان منتشر شده است.
فراموش نكنیم كه كتاب‎های چاپی فروختنی فقط نصف تعداد كتابهای چاپی است. بنابراین می‎توان حدس زد كه آمار واقعی دو برابر ارقامی است كه ذكر شده هر چند خود این ارقام نیز شگفت‎انگیز است. ۰۰۰/۴۵۰ عنوان در سال یعنی ۱۲۰۰ عنوان در روز و ۵۰ عنوان در ساعت, به عبارت دیگر در هر دقیقه یك عنوان كتاب به چاپ می‎رسد.بر طبق بعضی از آمارهای ملی, كتابهای علمی یك چهارم تا یك پنجم كل كتابهای چاپ شده است, بنابراین می‎توان گفت كه تعداد كتابهای علمی به ۰۰۰/۱۰۰ عنوان در سال افزایش یافته است و لااقل نصف این تعداد ویرایش‎های تازه هستند. بعضی نه ترجمه شده‎اند و نه برای دومین بار به چاپ می‎رسند. اما در گوش كردن به شكوه از فراوانی كتاب احتیاط را نباید از دست داد زیرا این كار نگرانی دانشمندان است كه از قانون رشدنمایی در علوم بی‎خبرند.

نویسنده: ا.ای. میخائیلوف و آر. اس. گیلیاروسكی
ترجمه: پرویز مهاجر

منبع : فصلنامه علوم اطلاع‌رسانی