سوگ و عزاداری‌های عمومی و خصوصی ، استان یزد

عزاهای مذهبی و خصوصی یزدی‌های مسلمان مثل سایر نقاط ایران برگزار می‌شود، تنها ویژگی این مراسم، اجرای مراسم «نخل گردانی» است كه از قدیم‌الایام در منطقه مرسوم بوده است. نحوه انجام این مراسم به شرح زیر است :
«نخل»، تابوت «سیدالشهداء» شناخته می‌شود و از سنتی كهن حكایت می‌كند. چوب بستی عظیم به شكل برگ درخت است كه شباهتی به درخت خرما ندارد ولی ظاهراً به علت آن كه اصل این درخت (چوب‌بست) از جنوب غربی و بین‌النهرین است، به نام نخل معروف شده است. از چند روزی پیش از محرم، «باباها»ی میدان (خادمان) شروع به آذین بستن نخل می‌كنند كه لااقل یك هفته طول می‌كشد. بستن نخل مهارت و سلیقه‌ای لازم دارد كه دانش آن از پدر به پسر می‌رسد، (خادمی ارثی است). ابتدا بدنه آن را با پارچه سیاه سر تا پا سیاه‌پوش می‌كنند. آنگاه روی پارچه را صدها شمشیر و قمه و خنجر برهنه كه بعضی از جنس بسیار عالی هستند و نام سازنده‌شان روی آن نقر شده است، به ردیف با دقت تمام بر دو بدنه نخل می‌بندند، بدانگونه كه جلو و عقب نخل شمشیر آجین می‌شود و هیچ جای خالی باقی نمی‌ماند. آنگاه روی شمشیرها تزئین‌های دیگر جای می‌گیرد كه عبارت است از چند آیینه بزرگ، منگله‌ها، دستمال‌های ابریشمی رنگی و زری‌ها. بر تارك نخل جقه‌های فلزی از فولاد و برنج می‌‌گذارند و بر نوك جقه‌ها نیز انار می‌زنند. هیأت نخل در مجموع حالتی هو‌ل‌انگیز و در عین حال چشم‌نواز دارد. شمشیرها و قداره‌های لخت، و رنگ سیاه پارچه و طیفی رنگارنگ از لطیف‌ترین پارچه‌ها، وجود پولك‌ها و آیینه‌ها و میوه‌ها، هیكل چوبی، مانند «عروس» آراسته می‌شود و عطر بسیار بر آن می‌زنند. درون نخل، زنگ‌هایی بزرگ با طناب آویخته می‌شود كه هنگام حركت، بچه‌ها آن‌ها را به صدا در می‌آورند.
در روز شروع نخل‌بندان،‌ غوغایی بی‌نظیر به وجود می‌آید. «امام» (ع) كشته شده است و باید جنازه‌اش را بر دوش گرفت. همه‌ اهالی آشفته حال، پابرهنه، سربرهنه، شال سیاه بر گردن، به جانب نخل می‌دوند و بیش از صد مرد در چهار ردیف جلو و عقب، نخل را بر شانه می‌كشند. بچه‌ها نیز خود را از چوب بست وسط به بالا می‌رسانند و زنگ‌ها را به صدا در می‌آورند. این هیكل عظیم، «همراه با یا علی (ع) گویان» مانند كشتی‌ای به جنبش در می‌آید. در همان لحظه طناب‌ها را می‌كشند كه زنگ‌های بزرگ و پرطنین به صدا درآیند. نخل از آشیانه خود بیرون برده می‌شود. زن‌ها در غرفه‌های خود می‌ایستند و شیون می‌كنند. یكی از روضه‌خوان‌ها دستار را از سر بر می‌دارد و دور گردن می‌پیچد، سپس دست از آستین عبای سیاه بیرون می‌آورد و پابرهنه، در حالی كه صورتش به حد اعلی برافروخته شده است رو به نخل، عقب عقب قدم برمی‌دارد و ذكر مصیبت می‌كند.
نخل، آرام‌آرام شبیه به جنازه‌ای پرشكوه به حركت در می‌آید. برق آفتاب بعدازظهر، بر آینه‌ها و فلز شمشیرها و پولك‌ها می‌تابد. پارچه‌ها و دستمال‌های رنگارنگ و منگله‌هایی كه بر نخل آویخته‌اند لرزه‌ای ملایم بر می‌دارند، منظره خون گوسفندان قربانی بر شدت موضوع می‌افزاید. این گوسفندها به تعداد ده - دوازده رأس از آن كسانی است كه نذر دارند.
بدین‌‌گونه، نخل سه دور، گرد میدان می‌چرخد و آن‌گاه آرام - آرام به درون آشیانه خود باز می‌گردد و به این ترتیب، مراسم و یادبود شهادت و كشته شدن امام حسین پایان می‌یابد.
در دهه‌های قبل، این مراسم واقعاً باشكوه و جلال تمام برگزار می‌شد، ولی امروزه از شكوه و عظمت آن كاسته شده است.
انجام مراسم مذهبی بین زردشتیان نیز مرسوم است و به شكل سوگ‌های همگانی و جمعی و همچنین خصوصی انجام می‌گیرد. برخی از مراسم مذهبی زردشتیان از اول تا پنجم تیرماه در زیارتگاه بونوپرس، هیجدهم فروردین در زیارتگاه هریشت و در روز سوم تا دهم تیرماه در زیارتگاه چكچكو انجام می‌شود.
برگزاری آداب عزاهای شخصی و خانوادگی بین زردشتیان آئین‌های ویژه‌ای دارد.
به محض این كه یك فرد زردشتی جان به جان آفرین تسلیم كند، پلك چشم‌های او را می‌بندند، دست‌های او را روی سینه می‌گذارند و پاهایش را از زانو تا می‌كنند. سپس او را در گوشه‌ای از منزل كه شسته و رفته و آب و جارو شده باشد روی تختخواب آهنی یا روی زمین سنگفرش شده می‌خوابانند و با روپوشی نظیف و شسته سر تا پای او را می‌پوشانند.
مرد‌ه‌كش‌ها كه زردشتیان آن‌ها را پیش‌گاهنان می‌نامند و تعدادشان همیشه زوج است (یعنی دو، چهار یا شش نفر) پس از غسل كردن و پوشیدن لباس سفید، میت را در تابوتی كه زردشتیان آن را گهن یا كاهان می‌‌نامند می‌گذارند و به آرامگاه می‌برند. بستگان و خویشاوندان و دوستان میت كه در خانه جمع شده‌اند به احترام شخص مرحوم چند قدم پیاده او را مشایعت می‌كنند و بعد با وسایل نقلیه پشت سر متوفی به آرامگاه می‌روند.
بردن مرده به آرامگاه باید هنگام روز باشد، به طوری كه مراسم دفن پیش از غروب آفتاب تمام شود. در آیین زردشتی سپردن مرده به خاك در شب جایز نیست و در عین حال دفن میت باید قبل از سپری شدن بیست و چهار ساعت از زمان درگذشت انجام گیرد.
موقع دفن میت، هفت شمع در نمازخانه روشن است و موبدان (قانوناً باید دو نفر باشند) در حالی كه روبروی میت می‌ایستند به سرودن گات‌ها می‌پردازند و وقتی به نقطه معین رسیدند با اشاره دست آن‌ها، پاكشویان میت را به سوی محل گور می‌برند و آن را با تخت آهنی در گور كنده شده می‌‌گذارند. روی قبر با سنگ‌های سیمانی پوشیده و درزهای آن با سیمان گرفته می‌شود و بعد روی آن را با خاك می‌پوشانند. پس از چند ماه روی گور سنگ انداخته می‌شود و نام شخص در گذشته روی لوحه حك می‌شود.
در روز سوم درگذشت، آیینی به نام سوم (روز سِومون) برگزار می‌شود و نیز مجلس ترحیمی كه زردشتیان آن را پَرسه می‌گویند به یاد شخص درگذشته برپا می‌شود كه در آن آشنایان و دوستان خانواده از زردشتی و غیرزردشتی حضور می‌یابند. در بامداد روز چهارم مراسمی به نام چهارم و بعدازظهر روز دهم مراسم دهه و در روز سی‌ام مراسم سی روزه به نام شخص درگذشته به جا آورده می‌شود. روز سی و یكم یعنی درست یك ماه پس از درگذشت، مراسمی مذهبی به نام روزه به یاد شخص مرحوم برگزار می‌شود و این مراسم هر ماه تا یازده ماه متوالی ادامه دارد. در ماه دوازدهم كه درست یك سال از فوت شخص مرحوم می‌گذرد، مراسم سال انجام می‌شود. زردشتیان معمولاً آیین سالگرد درگذشت را تا سی سال به جا می‌آورند.