جایگاه حیا در آموزه های دینی

از جمله صفات برجسته كه باعث تعالی و تكامل انسان می شود، صفت حیاء است كه در آموزه های دینی، فراوان مورد تأكید قرار گرفته است، حیاء در كتب فارسی به معنای شرم، پرهیز و خودداری از انجام و ارتكاب اموری كه ملامت و سرزنش دیگران را در پی دارد، تعریف شده است و در مفردات راغب به معنای (انقباض النفس عن القبایح)(۱) آمده است یعنی پرهیز نفس از كارهای زشت.
در كتاب «تعریفات جرجانی» آمده است: «حیاء» بر دو نوع است نفسانی و ایمانی، حیای نفسانی شرمی است كه خداوند در همه نفوس آورده است مانند شرم از كشف عورت و... و حیای ایمانی، شرمی است كه مؤمن را از ارتكاب معاصی از ترس خدا باز می دارد. در این مقاله به جایگاه حیا در آموزه های دینی اشاره شد، مطلب را از نظر می گذرانیم:
●ارزش و اهمیت حیاء
قرآن كریم در سوره قصص در یك بخش از قصه زندگی حضرت موسی (علیه السلام) به ماجرای برخورد آن حضرت و دختران حضرت شعیب اشاره نموده می فرماید: «ناگهان یكی از آن دو (دختر) به سراغ او (موسی) آمد در حالی كه با نهایت حیا، گام برمی داشت و گفت: پدرم شما را می خواند تا مزد سیراب كردن گوسفندان را بپردازد.»(۲)
در این آیه شریفه مشی و راه رفتن توأم با شرم و حیاء، مورد عنایت قرار گرفته است و این خود بیانگر این نكته است كه شرم و حیاء، در بینش اسلامی از برجسته ترین صفات و كمالات انسانی، مخصوصا برای زن ها به حساب می آید. و ظاهرا همین دختری كه قرآن او را به عنوان انسان با حیاء معرفی می كند، بعدها افتخار همسری حضرت موسی را می یابد و به عنوان شریك زندگی او، در سختی ها و مشكلات، پیامبر خدا را همراهی می كند.
قرآن كریم در آیات قبل و بعد، در واقع، ویژگی انسان های عفیف، پاكدامن و با حیاء را ذكر می نماید لذا جریان اولین برخورد حضرت موسی با آن دو دختر را این گونه به تصویر می كشد: «و هنگامی كه (موسی) به (چاه) آب مدین رسید، گروهی از مردم را در آن جا دید كه چهارپایان خودشان را آب می دهند، و در كنار آنها، دو زن را دید كه مراقب گوسفندان خود هستند (و به چاه آب، نزدیك نمی شوند) موسی به آنها گفت: كار شما چیست؟ (چرا گوسفندان را آب نمی دهید؟) گفتند ما آنها را آب نمی دهیم تا چوپان ها همگی خارج شوند، و پدر ما مرد پیر و مسنی است.»(۳)
اولین ویژگی كه قرآن كریم برای زن های باحیاء ذكر می نماید این است كه با مردهای اجنبی و نامحرم اختلاط نمی كنند، چرا كه اختلاط دو جنس مخالف، عوارض فراوان را به دنبال دارد، چیزی كه در دنیای فعلی با كمال تأسف، به عنوان علامت و نشانه پیشرفت، ترقی، تمدن و روشنفكری مطرح شده و به خورد جامعه و مردم داده می شود، ولی آموزه های دینی، خلاف آن را بیان داشته است و زنان را توصیه به حیا و عفت می كند.
در ادامه قرآن كریم می فرماید: «یكی از آن دو دختر گفت: ای پدر! این جوان را استخدام كن چرا كه بهترین كسی كه می توانی استخدام كنی همین فرد است كه قوی و امین می باشد.»(۴)
در تفسیر قمی در ذیل آیه آمده است كه: «شعیب به دخترش گفت: نیروی آن جوان را به خاطر این كه دلو بزرگ را به تنهایی از چاه كشید به من شناساندی، امانتش را از كجا شناخته ای، دخترش گفت: از آن جا كه موسی (علیه السلام) به من گفت: از پشت سرم بیا، و راه را بر من بنما، زیرا من از قومی هستم كه به پشت سر زنان نگاه نمی كنند، دانستم او از كسانی است كه از پشت سر به زنان نگاه نمی كند و همین، دلیل بر امین بودنش است.»(۵)
اگر اصولی كه در این داستان آمده است، رعایت شود، یعنی اگر روزی فرارسد كه زن ها در راه رفتن، صحبت كردن و معاشرت خود، شرم و حیا را رعایت كنند و در طرف مقابل، مردها از نگاه های آلوده و شهوت انگیز به زنان نامحرم خودداری كنند، یقینا بخش عمده ای از مشكلات و ناامنی های جامعه اسلامی و انسانی مرتفع و مفاسد اجتماعی كاهش خواهد یافت.
ولی با كمال تأسف در شرایط فعلی، مد شدن و رایج شدن بی شرمی زن ها از یك طرف، نگاه های آلوده و شهوت انگیز مردها از سوی دیگر، باعث ترویج فساد، بی بند و باری و رذایل اخلاقی شده، مشكلات فراوانی را برای خانواده ها و جامعه به وجود آورده است.
در جای دیگر، قرآن كریم، افراد و انسان های بی شرم را مورد نكوهش قرار داده می فرماید: «اعمال زشت خود را از مردم پنهان می دارند اما از خدا پنهان نمی دارند.»(۶)
از آن جایی كه خداوند متعال بر اعمال ظاهر و باطن انسان آگاهی دارد، اخفاء و پنهان سازی از او مقدور و ممكن نیست. لذا استخفاء در آیه مورد نظر می تواند كنایه از استحیاء و شرم كردن باشد.(۷) بنابراین كسانی كه از مردم شرم می كنند و اعمال زشت شان را از آنان پنهان می كنند ولی از خداوند شرم و حیاء نمی كنند و در محضر حق تعالی مرتكب اعمال خلاف می شوند در آیه یاد شده مورد نكوهش و سرزنش قرار گرفته اند.
در احادیث ائمه (علیهم السلام) نیز تعابیر زیبا و تكان دهنده ای وارد شده است:كه می فرمایند: «الاسلام عریان فلباسه الحیاء»(۸) انسان بدون شرم و حیا، طبق مفهوم حدیث شریف، مثل انسان های برهنه و عریان هستند كه عیب و نقص آنان، آشكار است، شرم و حیا، حكم پوشش و لباسی را دارد كه ضعف ها و عیوب را می پوشاند و از نمایش زشتی ها جلوگیری می كند. در حدیث نورانی دیگر، برای فضایل اخلاقی، ده جزء ذكر شده است و در بین این ده جزء، شرم و حیاء از اجزاء رئیسه و حكم سر را دارد(۹) كه خود ارزش و اهمیت آن را می رساند. در طرف مقابل بی شرمی و بی حیایی در آموزه های دینی، مقدمه هلاكت و نابودی انسان ها معرفی شده است. و همچنین فرمودند: «هنگامی كه خداوند هلاكت و نابودی بنده ای را بخواهد شرم و حیا را از او می گیرد.»(۱۰)
●اقسام حیاء
شرم و حیاء، اقسامی دارد و برخی از اقسام آن، مثبت و ارزنده و برخی از آن، مذموم و مورد نكوهش است. پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) می فرماید: «حیاء بر دو نوع است؛ یك نوع
آن ضعف و زبونی و نوع دیگرش، قوت و ایمان است.» (۱۱) و در جمله دیگری حیاء را به حیای عاقلانه و جاهلانه تقسیم فرموده اند. (۱۲) در این نوشته به سه مورد از موارد حیای مثبت، اشاره می كنیم.
۱- حیاء از خداوند
در آیه ۱۰۸ سوره نساء «یستخفون من الناس و لایستخفون من الله...»، كسانی را كه از خداوند شرم و حیاء نمی كنند مورد سرزنش و ملامت قرار می دهد و می گوید:«اعمال زشت خود را... از خدا پنهان نمی دارند «و لایستخفون من الله...»، بنابراین اولین مصداق از مصادیق حیای مثبت، شرم و حیا از خدای متعال است و شرم از خداوند هم به این است كه انسان اوامر او را انجام دهد و از اموری كه منع شده است دوری نماید.
در حدیثی كه از ابوذر نقل شده است، پیامبر (صلی الله علیه وآله) به من فرمود: ای اباذر دوست داری داخل بهشت شوی؟ گفتم: بلی یا رسول الله فرمود: پس آمال و آرزوهایت را كم و كوتاه كن همیشه به یاد مرگ و مردن باش و از خداوند حیا، كن. گفتم: یا رسول الله من از خداوند حیا دارم... فرمود: حیا از خداوند به این است كه قبر و گرفتاری آن را به یاد داشته باشی، شكم را از خوراكی ها و آشامیدنی های حرام، حفظ كنی، چشم و گوش و زبانت را از امور ممنوعه باز بداری، زیرا كسی كه كرامت آخرت را می خواهد، زینت های «حرام» دنیا را باید فراموش كند.» (۱۳)
۲- حیاء از مردم
نوع دوم از حیای معقول، این است كه انسان، برخی اعمال زشت و ناپسند را به خاطر این كه در بین جامعه و مردم، بدنام نشود ترك می كند، چنانچه قرآن می فرماید:«یستخفون من الناس»(۱۴)، اعمال زشت خود را از مردم پنهان می دارند» شرم و حیا از افكار عمومی، و ترس از ملامت و سرزنش مردم، یكی از عمده ترین عوامل حسن اجرای قانون و سلامت جامعه در جهان امروز به حساب می آید. كم نیستند زنان و مردان شهوت پرست كه در دل، تمایلات غیر مشروع می پرورانند و مایل هستند كه به هواهای نفسانی خود جامه عمل بپوشانند و شهوت خویش را بدون قید و بندی اعمال نمایند ولی از سیل اعتراض و تنفر مردم، وحشت دارند ناچار از خواسته های نامشروع خود، چشم پوشی می كنند و عملاً از قوانین رایج جامعه، تبعیت می نمایند تا از ملامت و سرزنش مردم، مصون و در امان بمانند.
حضرت علی (علیه السلام) می فرماید:«شرم و حیا، انسان را از كارهای ناپسند باز می دارد.» (۱۵) از امام حسن عسكری (علیه السلام) نیز نقل شده است كه:«آن كس كه از روی مردم، خجالت نمی كشد از خداوند نیز شرم نخواهد داشت» (۱۶) بنابراین شرم و حیا از مردم، اكثراً ضامن اجرای قوانین در جوامع بشری می شود و مردم را از تعدی و تجاوز به جان، مال، ناموس و حقوق یكدیگر باز می دارد.
۳- حیاء از خود
نوع سوم از انواع شرم و حیای پسندیده این است كه انسان از خود و وجدان خویش، شرم و حیاء داشته باشد و از ارتكاب اعمال خلاف شرع و قانون در جاهای خلوت، خودداری نماید.
حضرت علی (علیه السلام) این نوع از حیاء را از بهترین ها معرفی می كند و می فرماید: «بهترین شرم و حیاء آن است كه تو خود از نفس خویش حیاء كنی و قدمی به ناروا برنداری.»(۱۷) بعضی از حكماء گفته اند: «شرم و حیای تو از نفست باید بیشتر از شرم و حیای تو از دیگران باشد.» (۱۸) زیرا كسی كه در خفا و پنهانی عملی را مرتكب شود كه از انجام آن، در حضور دیگران شرم و حیاء دارد، چنین انسانی برای خود و نفس خویش به اندازه دیگران ارزش قائل نیست و در حقیقت، خود و نفس خویش را خوار و ذلیل كرده است.
بنابراین، كسانی كه از نفس خود و از شرف انسانی و فضیلت معنوی خود، شرم و حیاء می كنند و حتی در جاهای خلوت و دور از انظار مردم، باز هم مرتكب اعمال خلاف نمی شوند و مرزهای حلال و حرام الهی را رعایت می كنند از جمله باحیاترین و وظیفه شناس ترین افراد اجتماع به حساب می آیند.

محمد آصف عطایی

منبع : روزنامه کیهان