دنیای آینده در آینه جهان امروز

هر روز ۲۱۶ هزار و هر سال ۸۰ میلیون نفر به جمعیت كره زمین افزوده می شود. همواره می خوانیم و می شنویم كه رقم جمعیت كره زمین سرسام آور است و رشد سریع زاد و ولد مشكلات بسیاری را برای بعضی از كشورها پدید آورده است.
مدتهای زیادی سیاستمداران این مشكلات را به طور جدی مورد توجه قرار نمی دادند، اما از آنجا كه در مبارزه با فقر باید تعداد زاد و ولد نیز مورد توجه قرار گیرد، سیاستمداران ۱۷۹ كشور در سال ۱۹۹۴ در كنفرانس جمعیت سازمان ملل متحد گرد هم آمدند. هدف از این كنفرانس جستجوی راهكارهایی برای ساماندهی سیاستی توسعه آمیز در راستای مهار جمعیت بود؛ از جمله این راهكارها تنظیم خانواده، آموزش، بهداشت و تنویر افكار عمومی است كه گامی مؤثر در مبارزه علیه فقر و ایجاد شرایط یك زندگی انسانی به شمار می رود.
پس از همین كنفرانس، تصمیم بر این شد كه یازدهم جولای (۲۰ تیر) هرسال به نام روز جهانی جمعیت نامگذاری شود. این موضوع را نیز نباید از نظر دور داشت كه گنجایش كره زمین محدود است و آیا با چنین روند رشدی مزارع، جنگلها، كشتزارهای غلات، سبزیجات و میوه ها كافی خواهد بود؟ همچنان كه ذخیره آبهای شیرین و ماهیها محدود است.
طبق آمار ارائه شده هر ساله جمعیت جهان ۸۰ میلیون نفر افزایش می یابد، به طوری كه در سال ۱۸۰۴ جمعیت كره زمین یك میلیارد نفر بود كه این رقم در سال ۲۰۰۴ به ۶ میلیارد نفر و در سال ۲۰۰۶ به بیش از ۵/۶ میلیارد نفر رسید. البته جالب است بدانیم كه جمعیت كره زمین تا مدتها ثابت بوده است و همیشه این تعداد جمعیت بر آن ساكن نبوده اند و تازه پس از سالهای ۱۸۰۴ كه جمعیت جهان از مرز یك میلیارد نفر گذشت، رشد جمعیت روندی صعودی پیدا كرد.
در حالی كه در سال ۱۹۰۰ جمعیت جهان به یك میلیارد و ۶۰۰ میلیون نفر رسید در اواسط قرن بیستم این رقم تقریباً ۴ برابر شد، به طوری كه در سال ۱۹۹۹ به ۶ میلیارد نفر رسید و در حال حاضر نیز جمعیت جهان هر ۱۴ تا ۱۵ سال یك بار حدود یك میلیارد نفر افزایش می یابد.
همه اینها بدان معنی است كه رقم جمعیت جهان در سال ۲۰۱۳ به ۷ میلیارد و در سال ۲۰۵۰ به ۹ میلیارد و ۲۰۰ میلیون نفر خواهد رسید. از این رو تصور شرایط زندگی كردن این همه انسان بر سطح كره زمین غیر ممكن به نظر می رسد.
آنچه در این میان بسیار حائز اهمیت است، اینكه رقم صعودی جمعیت در كشورهای در حال توسعه بسیار ملموس تر است، زیرا در این مناطق جمعیت بالاترین رشد خود را داراست كه یكی از پیامدهای این روند، این است كه جمعیت زاغه نشین افزایش یافته است.
بر عكس در كشورهای صنعتی مانند آلمان یا انگلیس همواره كودكان كمتری متولد می شوند و رشد جمعیت سیر نزولی داشته است، به عنوان مثال در حال حاضر در كشور آلمان ۵/۸۲ میلیون نفر زندگی می كنند كه این رقم در سال ۲۰۵۰ به ۲/۷۵ میلیون نفر كاهش خواهد یافت و علت آن، این است كه هر زن آلمانی به طور متوسط یك و سه دهم كودك به دنیا می آورد، در حالی كه رقم مورد نیاز برای ثابت نگه داشتن میزان جمعیت دو میلیون و ۱۰۰ هزار نفر است.
البته خود این مسأله نیز مشكلاتی به همراه دارد از جمله اینكه در مناطق روستایی بویژه در ایالتهای جدید همیشه تعداد كمتری زندگی می كنند، در نتیجه در این مناطق مغازه ها، مؤسسه های عمومی مانند مدارس، كتابخانه ها و یا استخرها تعطیل می شوند و برای كسانی كه در این مناطق سكونت دارند شرایط زندگی همواره سخت تر می گردد. از دیگر سو به دلیل شرایط خوب پزشكی، مردم كشور آلمان همواره پیرتر می شوند كه این امر در ارتباط با كاهش رقم جمعیت بدان معناست كه همواره جوانان كم جمعیت مجبورند درآمد و هزینه پرستاری لازم را برای پیران پر جمعیت فراهم كنند.
به گفته كارشناسان در سال ۲۰۳۵ یك سوم آلمانیها بالای ۶۵ سال خواهند بود، در حالی كه در كشورهای در حال توسعه پرجمعیت ترین نسل جوان همه دوره ها در حال رشد است. در كشورهای صنعتی بندرت كودكی به چشم می خورد.
به منظور ارائه تصویری روشن از روند جمعیت جهان، كارشناسان، جهان را به مثابه روستایی دانسته اند كه ۱۰۰ نفر سكنه را در خود جای داده است، از این ۱۰۰ نفر ۶۱ نفر آسیایی، ۱۴ نفر آفریقایی، ۱۱ نفر اروپایی، ۹ نفر اهل آمریكای جنوبی و ۵ نفر از مردم آمریكای شمالی است. ۲۹ نفر از ساكنان این روستا را كودكان زیر ۱۵ سال تشكیل می دهند و فقط ۷ نفر از سكنه بالای ۶۵ سال می باشند. ۵۳ نفر از ساكنان با درآمدی كمتر از ۲ یورو در روز زندگی می كنند و ۱۲ نفر مشكل كمبود آب دارند.
با سیر كنونی رشد جمعیت، در سال ۲۰۵۰ حدود ۱۴۱ انسان در این روستا زندگی خواهند كرد كه از این تعداد ۸۱ نفر آسیایی، ۳۱ نفر آفریقایی، ۱۳ نفر آمریكای جنوبی، ۱۰ نفر اروپایی و ۷ نفر آمریكای شمالی خواهد بود.
گفتنی است، از موضوعات محوری مورد بحث روز جهانی جمعیت مسأله مفاسد اجتماعی است. در بسیاری از كشورهای كره زمین افراد یا به ابزارهای جلوگیری از بارداری دسترسی ندارند و یا دسترسی آنها به این ابزار ناكافی است، به طوری كه حتی در برخی كشورها وجود این ابزار و كاركرد آن حتی یك بار نیز به طور روشن برای افراد توضیح داده نشده است. بنابراین ساكنان این مناطق اصلاً نمی دانند كه چگونه از بارداریهای ناخواسته و یا بیماریهای مرتبط با آن جلوگیری كنند.
طبق آمار از هر ۱۰ دختر آفریقایی یكی در سنین ۱۵ تا ۱۹ سال باردار می شود. آن هم به این دلیل كه آنها یا زود ازدواج می كنند و یا نمی دانند كه چگونه از بارداری جلوگیری كنند كه نتیجه این امر اغلب با بروز پیچیدگیهای دشواری در بارداری و تولد همراه است؛ زیرا جسم آنها از رشد كافی برای بچه دار شدن برخوردار نیست.
طبق آمار در سراسر جهان ۵۳ درصد از زنان متأهل، شكل مدرنی از تنظیم خانواده را به كار می گیرند. در حالی كه در كشورهای آفریقایی میزان استفاده از ابزارهای جلوگیری از بارداری در سطح بسیار پایینی قرار دارد؛ مثلاً در كشور اوگاندا تنها ۱۸ درصد از زنان از ابزارهای جلوگیری از بارداری استفاده می كنند كه با این روند رشد، تا سال ۲۰۵۰ جمعیت اوگاندا از رقم كنونی ۷/۲۷ به ۱۳۰ میلیون انسان؛ یعنی بیش از ۴ برابر خواهد رسید و این در حالی است كه ۹۷ درصد جمعیت كنونی اوگاندا زیر خط فقر زندگی می كنند.
به گفته صاحب نظران، یكی از مشكلات جدی و اساسی چنین رویه رشد جمعیتی بروز بیماری نام آشنای ایدز است هر ساله در جهان ۴ تا ۵ میلیون انسان به این بیماری ناعلاج مبتلا می شوند. در اوگاندا در حال حاضر ۱/۷ درصد ساكنان مبتلا به ایدز هستند. از این رو یكی از اهداف پیش روی «روز جهانی جمعیت» آموزش و اطلاع رسانی صحیح جوانان و بزرگسالان جوان درباره بهداشت و تنظیم خانواده است.
بر این اساس در كشورهای در حال توسعه علاوه بر آموزش بهداشت در مدارس، كار تربیت مشاوران جوانی نیز به منظور یاری همسالان خود آغاز شده است كه از نخستین نشانه های موفقیت این اقدامات در كشور اوگاندا این است كه در سال ۱۹۹۲ از هر سه زن باردار یكی مبتلا به «اچ آی وی» مثبت بود، اما در سال ۲۰۰۰ فقط ۱۰ درصد زنان باردار مبتلا به این بیماری بودند.
بنابر گزارش جمعیت جهانی در سال ۲۰۰۷ كه توسط مؤسسه آلمانی جمعیت جهانی كه به همراه جمعیت سازمان ملل متحد و وزارت اقتصاد هایده ماری در برلین به مناسبت روز جهانی جمعیت ارائه شده است، رشد جمعیت به كشورهای در حال توسعه اختصاص دارد و برای نخستین بار در تاریخ بشریت نیمی از جمعیت جهان در مناطق شهری زندگی می كنند - رقمی معادل ۳/۳ میلیارد نفر- این رشد به گفته كارشناسان چالشهای بسیاری به همراه دارد. از این رو مبازره با فقر در كنار بهبود شرایط زندگی، حمایت از زنان، آموزش و بهداشت در شهرها از اهداف مهم و پیش روی این نهادها محسوب می شود. در كشورهای در حال توسعه رشد جمعیت از سرعتی بی نظیر برخوردار است، به طوری كه در محدوده یك نسل، تعداد جمعیت شهری دو برابر می شود. بویژه در قاره آفریقا تعداد ساكنان شهری بسرعت رو به افزایش است.
در حال حاضر حدود ۳۰۰ میلیون آفریقایی در مناطق شهری ساكنند كه تا سال ۲۰۳۰ این تعداد به ۷۴۲ میلیون نفر خواهد رسید. بر این اساس، شهرهای آفریقایی در حال حاضر بشدت تحت فشار بوده و بسیاری از ساكنان این شهرها شغل و شرایط زندگی مناسبی ندارند.
به گفته قائم مقام مؤسسه جمعیت جهانی آلمان، در اتیوپی و اوگاندا ۳۰ درصد مردم زاغه نشین هستند و تلاش برای مهار مهاجرت به شهرها امری كاملاً اشتباه است؛ زیرا میزان رشد جمعیت شهری بسیار بیشتر از میزان مهاجرت به شهرهاست و این واقعیتی است كه سیاستمداران باید آن را بفهمند و بپذیرند.
از سوی دیگر، رشد فقر نیز در شهرها بیشتر و سریعتر از روستاهاست و آثار سوء رشد شهرها به میزان زیادی متوجه مردم فقیر می شود.
به گفته نماینده مؤسسه جمعیت جهانی آلمان، یكی از اقشار بشدت آسیب پذیر چنین روند رشد جمعیتی، زنان هستند؛ زیرا بسیاری از زنان ساكن شهرها نسبت به مردم فقیر روستا نشین شرایط بسیار بدتری دارند.
وی می گوید: زنان اغلب در بخشهای غیر رسمی كار می كنند، درآمد اندكی دارند و اغلب قربانی زور می شوند. علاوه بر آن، آنها به میزان بسیار زیادی در معرض خطر بارداریهای ناخواسته و بیماریهای جنسی نظیر «اچ آی وی» هستند، از این رو تأمین بهداشت در شهرها بسیار حائز اهمیت است كه البته زنان فقیر بندرت به آن دسترسی دارند. این زنان به طور متوسط دو برابر شهرنشینان مرفه بچه دار می شوند و طبق آمار تنها ۱۰ تا ۲۰ درصد متولدان در مناطق زاغه نشین كنیا و اوگاندا تحت مراقبتهای پزشكی هستند و در دیگر مناطق نیز ۷۰ تا ۸۶ درصد زنان باردار مراقبتهای مناسب پزشكی ندارند.
امروزه در سراسر جهان از هر سه شهرنشین یكی در مناطق زاغه نشین زندگی می كند و در مجموع تعداد زاغه نشینان جهان یك میلیارد نفر است كه بیش از ۹۰ درصد این زاغه نشینان در كشورهای در حال توسعه ساكنند.
در سالهای ۱۹۹۰ تا ۲۰۰۵ جمعیت زاغه نشین در جنوب آفریقا با حدود ۲۰۰ میلیون نفر افزایش تقریباً دو برابر شده است.
به گفته نماینده مؤسسه جمعیت جهانی، شهرها در مبارزه با فقر از امتیازات قابل توجهی برخوردارند كه البته تا به امروز كمتر مورد استفاده قرار گرفته است. به گفته وی مبارزه با فقر تنها زمانی می تواند موفقیت آمیز باشد كه رشد جمعیت كندتر شود و نخستین گام برای ادامه كاهش زاد و ولد این است كه در فقیرترین كشورها هم امكان دسترسی به تنظیم خانواده بهبود یابد. از آنجا كه داشتن یك نشانی ثابت به معنای دسترسی به آب، بهداشت و آموزش است، بارزترین و مهمترین بعد فقر در شهرها نداشتن مكان زندگی است، داشتن سقفی بالای سر و به اصطلاح داشتن یك نشانی ثابت از اساسی ترین و ضروری ترین امور انسانهای فقیر ساكن در شهرهاست، تأمین این نیاز دسترسی آنها را به سایر خدمات روزمره زندگی همچون آب و فاضلاب، برق، بهداشت و آموزش ممكن می سازد.
امروزه وضعیت تأمین آب در شهرها همواره وخیم تر و بحرانی تر می شود، از این رو غیرعادی نیست كه در كشورهای جنوبی آفریقا هر ۲۵۰ خانوار سه دستشویی و یك حمام داشته باشند و زمان انتظار در صفهای دریافت آب در شرق آفریقا افزایش یابد. برای كاهش رشد طبیعی جمعیت و به دنبال آن كاهش رشد شهرها، شهرداریهای كشورهای در حال توسعه باید در پی بهبود هر چه بیشتر شرایط اجتماعی مردم فقیر باشند، از جمله حمایت از تقسیم عادلانه خدمات بهداشتی در میان همگان.
به گفته قائم مقام مؤسسه جمعیت جهانی با افزایش حقوق زنان بویژه در زمینه تنظیم خانواده، رشد شهری به طور موفقیت آمیزی محدود خواهد شد كه البته این امر مستلزم اقدامات سریع مسؤولان است. به گفته وی حكومتها نمی توانند روند شهری شدن را متوقف كنند، این امر اجتناب ناپذیر است، اما با یك برنامه ریزی آینده نگرانه آنها می توانند امتیازات شهری شدن را شكوفا كرده، با فقر مبارزه كنند و به توسعه ای پایدار دست یابند؛ زیرا «شهرها آینده جهان» هستند.

زهرا صابری

منبع : روزنامه قدس