قلاب و ماهی سینما

سینمای كودك و نوجوان در ایران هر از چند گاهی مورد توجه قرار می گیرد و در مقطعی دیگر بنا به دلایل و شرایط خاص رو به فراموشی می گذارد. برگزاری جشنواره فیلم كودك و نوجوان در روزهای گذشته بهانه ای شد تا برخی از اهالی سینما و متولیان امور فرهنگی درباره ویژگی ها، كاستی ها و نقاط قوت «سینمای كودك و نوجوان» سخن به میان آورند، اما در میان مسائل مطرح شده، موضوعی كه چندان به آن توجه نشد تنوع ژانر (گونه)های سینمایی دراین حوزه بود. سینمای كودك و نوجوان با برخورداری از این طیف مخاطب، عناصر و مصالحی را می طلبد تا بتواند تماشاگر را تحت تأثیر قرار داده، او را روی صندلی سینما بنشاند. یكی از این مختصات ژانرهای متعددی است كه به كمك فیلمساز می آید.
«سینمای موزیكال» ژانری است كه همواره در سینمای كودك و نوجوان بوده است. در سینمای ایران اما وضع به شكل دیگری است. در واقع، نگاهی به فیلم های تولیدشده در سینمای ایران ما را بر این باور می رساند كه در مقاطع مختلف «سینمای موزیكال» موردتوجه سینماگران نبوده و تعداد آثار تولیدشده در تاریخ سینمای ایران تا امروز بسیار اندك است.
به تعبیر دیگر، جدا از عمده فیلم های بخش كودك و نوجوان كه با رویكرد پرداختن به مسائل جامعه و بزرگترها به واسطه حضور بچه ها در فیلم ساخته می شوند، تعداد فیلم هایی كه از عنصر موسیقی بهره برده اند، بسیار محدودند. در همین باره بررسی دقیق تری انجام داده ایم كه می خوانید.
● سینمای ایران و ۶ فیلم موزیكال
نگاهی به حدود ۱۲۰۰ فیلم ساخته شده در سال های پیش ازانقلاب اسلامی نشان می دهد كه ژانر موزیكال همچون بسیاری از ژانرهای دیگر اساساً در سینمای ایران وجود نداشته و عمده فیلم هایی كه به این سو گوشه چشمی داشتند، آثاری بودند كه با بهره گیری از موسیقی كوچه و بازاری سعی در جلب تماشاگر ساده پسند داشتند و در حقیقت در راستای ترویج ابتذال موجود در سینمای آن سال ها حركت می كردند. اما از آنجا كه وجود ساز و آواز در یك فیلم نمی تواند آن را در زمره سینمای موزیكال قرار دهد، باید گفت مشخصه این نوع ژانر حضور موسیقی، ریتم و شعر در بستر روایت داستان و ساختار اثر است. از همین رو، تنها می توان به ذكر ۲ فیلم از مرحوم علی حاتمی اشاره كرد.
اما در سال های پس از انقلاب اسلامی، گرچه ژانرهای موجود در سینمای ایران تنوع بیشتری پیدا كرد اما سینمای موزیكال به تولید چند فیلم همچون میهمان ناخوانده (كارگروهی -۶۷)، كارآگاه۲ (بهروز غریب پور - ۶۸)، سمفونی تهران (رسول صدرعاملی- ۷۳) و مكس (سامان مقدم - ۸۲) محدود می شود.
درواقع بیشتر آثاری كه با عنوان آثار موزیكال عمدتاً در حوزه كودك و نوجوان تولیدشدند، به فیلم های آهنگین یا مدل موزیكال شبیه بودند. این گروه از فیلم ها كه با بهره گیری از موسیقی شاد، آواز و البته كلیپ های تصویری ساخته شدند، از شهر موشها (مرضیه برومند - محمدعلی طالبی) در سال ۶۴ آغاز شد و به ترتیب فیلم های دیگری مثل گربه آواز خوان (كامبوزیا پرتوی۷۰)، كلاه قرمزی و پسرخاله (ایرج طهماسب -۷۳)، یكی بود یكی نبود (ایرج طهماسب - ۷۹)، مربای شیرین (مرضیه برومند ۸۰) و كلاه قرمزی و سروناز (ایرج طهماسب - ۸۱) ادامه پیدا كردند.
گرچه در سینمای مختص بزرگسالان نیز در فیلم هایی مثل دست های آلوده (سیروس الوند)، غریبانه (احمد امینی) بهشت از آن تو و هوو (علیرضا داوودنژاد) كلیپ های تصویری دیده شده اند.
همچنین بخشی از فیلم های حوزه كودك و نوجوان یا حتی باقی فیلم های سینمایی با بهره گیری از فضای داستان كه به موسیقی و خوانندگان یا آهنگسازان می پرداختند از شعر و موسیقی و ضرباهنگ استفاده كردند، اما به طور قطع این آثار در گروه فیلم های موزیكال قرار نمی گیرند، بلكه فیلم هایی درباره موسیقی اند؛ فیلم هایی مانند ای ایران (ناصر تقوایی-۶۹)، دلشدگان (علی حاتمی - ۷۰)، روزهای خوب زندگی (مهدی صباغ زاده- ۷۴) خواهران غریب (كیومرث پوراحمد - ۷۴)، آواز خوان (كاظم معصومی-۸۰)، پر پرواز (خسرو معصومی - ۸۰)، قطعه ناتمام (مازیار میری - ۸۰)، هفت ترانه (بهمن زرین پور-۸۲)، سرود تولد (علی قوی تن - ۸۳)، گل یخ (كیومرث پوراحمد- ۸۳)، سنتوری (داریوش مهرجویی- ۸۵) و...
به این ترتیب، ۲ فیلم قبل ازانقلاب و ۴ فیلم پس از انقلاب اسلامی كه در ژانر موزیكال ساخته شده اند، جدای از آن كه تعداد بسیار كمی به شمار می آیند، با استانداردهای این ژانر نیز فاصله دارند، بنابراین می توان این ژانر را ژانری گم شده تلقی كرد.
● در سینمای جهان
سینمای موزیكال در جهان تاریخی همپای سینمای ناطق دارد. در واقع پس از پیدایش صدا در سینما موسیقی به كمك جذابیت سینما آمد و فیلم هایی با این سبك وسیاق تولیدشد، چنان كه در سینمای ایران نیز نخستین فیلم ناطق اثری با عنوان «فیلم موزیكال دختر لر» بود.
همان گونه كه گفته شد موزیكال ها در جهان همواره متكی بر ریتم و موسیقی و حركت بوده اند و روایت یا داستان در آنها نقش دوم را ایفا كرده است. این نوع سینما پس ازجنگ جهانی دوم برای تبلیغ اهداف فرهنگی هنری، اقتصادی، اجتماعی و گاه سیاسی به كار گرفته شد. داستان وست ساید، آوای موسیقی، آواز در باران، جادوگر آز و... نمونه های شاخص این ژانر در سینمای جهان شناخته می شوند.
● ۴ فیلم موزیكال برای كودكان
در میان ۶ فیلم سینمای ایران ۴ فیلم در حوزه آثار كودك و نوجوان قرار می گیرد. درواقع سینمای كودك و نوجوان بنا به ماهیت خود كه مخاطبان كودك و نوجوان را تحت پوشش قرار می دهد بستر مناسبی برای ساخت این نوع آثار است.
كارشناسان سینما معتقدند جدا از آنكه همه آثار مربوط به این گروه سنی باید مواردی مانند سادگی در بیان، بهره گیری از تخیل و فانتزی، توجه به شادی و نشاط و... را لحاظ كنند، اما در ژانرموزیكال به دلیل استفاده از موسیقی بستر مناسبی برای رسیدن به قالب مناسب فیلم كودكان و نوجوانان است. درواقع در سینمای موزیكال موسیقی به عنوان عنصری جهان شمول و با روح و جسم كودكان و نوجوانان ارتباط برقرار می كند و ریتم به كمك سازنده می آید تا مفاهیم موردنظر خود را در قالبی جذاب به خورد كودكان و نوجوانان بدهد.
خوشبختانه فرهنگ كهن ما سرشار از عناصر موسیقایی و روایات جذاب برای كودكان و نوجوانان است. اگر نگاهی به آئین ها و نمایش های فولكلور ایرانی همچون تئاتر روحوضی، خیمه شب بازی، بقال بازی و... بیندازیم و متون ادبی و ادبیات شفاهی جامعه ایرانی را مورد بررسی قرار دهیم خواهیم دید كه این آئین ها و ادبیات ساختاری ریتمیك و موسیقایی دارند كه ممكن است در سینمای موزیكال به كار تولیدكنندگان بیاید.
نگاهی به فیلم های تولیدشده در سال های پس ازانقلاب اسلامی نشان می دهد كه تا امروز حدود ۲۰۰ فیلم در حوزه سینمای كودك و نوجوان تولید شده است كه مجموعاً ۱۵ فیلم با بهره گیری از عناصر موسیقایی ساخته شده اند، ۲۰ فیلم عروسكی بوده، كمتر از ۱۰ فیلم افسانه ای و تخیلی بوده و مابقی به موضوعات واقعی و مسائل روزمره پرداخته اند.
رسول صدرعاملی كارگردان سینما، درباره نساختن فیلم دیگری با شكل و شمایل «سمفونی تهران» به ما می گوید، «این فیلم در جشنواره كودك و نوجوان سال ۷۳ شركت كرد، اما مورد استقبال دبیر و هیأت داوران قرار نگرفت.
درنهایت هم به انبار رفت و نمایش داده نشد.»
او تأكید می كند: «البته فیلم مشكلی نداشت و گرچه مورد استقبال تماشاگران كودك و نوجوان جشنواره قرار گرفته بود و بعدها هم در جشنواره های داخلی به نمایش درآمد. به هرحال این برخوردها و اما و اگرهای موجود موجب می شود فیلمسازان وارد این حوزه نشوند.»
صدرعاملی اضافه می كند: «موزیكال، ژانر بسیار مهمی بخصوص در سینمای كودك و نوجوان است، چرا كه با استفاده از جذابیت ها و فضای شاد می توان تماشاگر را به شوق آورد و در مرحله بعد مفاهیم و پیام ها را به تأثیرگذارترین شكل به او ارائه كرد. »
عادل بزدوده عروسك گردان سینما و تئاتر كودك نیز معتقداست: «با گذشت ۴۵ سال از عمر سینمای كودك و نوجوان نمی توان به چند نمونه محدود در این باره بسنده كرد، اما از آنجا كه تولید آثار موزیكال به اركستراسیون قوی، كلام فاخر و بازیگران قدرتمند نیاز دارد، ساخت چنین آثاری با هزینه زیاد همراه است و به همین دلیل تهیه كنندگان به سراغ این ژانر نمی روند.»
به نظر می رسد جدا از سینمای كودك و نوجوان جرقه هایی در ژانر موزیكال زده شده اما به مرحله تولید نرسیده اند.
پرویز شهبازی كارگردان و فیلمنامه نویس سینما ازجمله سینماگرانی است كه به موزیكال علاقه نشان داده است، او قرار بود «مالاریا» را در همین فضا بسازد كه این پروژه منتفی شد. خودش در همین باره می گوید: « وارد شدن به این محدوده با ریسك فراوان همراه است و ممكن است فیلم تولیدشده با علایق و سلایق جامعه هماهنگی نداشته باشد.
بنابراین وقت و هزینه و انرژی فیلمساز و تهیه كننده به هدر می رود، اما مشكل تنها این نیست، بلكه مسأله این است كه ما برای ساخت فیلم موزیكال به بازیگران توانا نیاز داریم، آن هم بازیگرانی كه بتوانند از فیزیك و بیان مناسب این نوع فیلم ها برخوردار باشند.»شهبازی تأكید می كند : « از سوی دیگر برای تولید یك فیلم مناسب به فیلمنامه دقیق، ساختار قوی و امكانات فراوان نیاز داریم.»
از این فیلمنامه نویس می پرسیم، آیا ادبیات شعری و داستان های كهن ما می تواند در تولید آثار موزیكال متناسب با شرایط اجتماعی و شرعی به كمك ما بیاید؟ كه پاسخ می دهد: «البته فیلم هایی كه مناسب با شرایط عرفی و اجتماعی جامعه ما باشند می توان تولیدكرد، همچنان كه چند فیلم در سال های گذشته تولید و به نمایش درآمده اند، اما سنت شعری ما خیلی در سینمای موزیكال نمی تواند مورداستفاده قرارگیرد، بلكه سنت قصه و مثل گویی بیشتر به كار این موضوع می آید.
ما نمی توانیم بگوییم چون حافظ و سعدی و فردوسی داریم پس در سینمای موزیكال می توانیم از آنها بهره ببریم، این ها گرچه ادبیات با ارزشی هستند اما ادبیات حكیمانه در فیلم موزیكال استفاده ای ندارد. مثل این كه ما بگوییم چون تاریخ چند هزار ساله داریم پس سینمای تاریخی ما موفق بوده است!»
سید غلامرضا موسوی تهیه كننده با سابقه سینما نیز درباره كم توجهی در تولید فیلم های ژانر موزیكال به ما می گوید: « در حوزه سینمای موزیكال پیش ازاین گام هایی برداشته شده، اما تهیه كنندگان ترجیح می دهند بیشتر در حوزه سینمای كودك و نوجوان به آن نزدیك شوند. ما پیش از این بیشتر سینمای شبه موزیكال داشتیم نه سینمای موزیكال، اما اگر با فیلمنامه دقیق كه همه موارد به طور مشخص با جزئیات ترسیم شده باشند می توان فیلم هایی متناسب با مقررات جامعه تولید كرد.»
او اضافه می كند: «در صورتی كه فیلم های مناسب و با كیفیت تولید شود می توان مخاطب كودك و نوجوان را به سینماها جذب كرد و پیام های انسانی، اخلاقی و اجتماعی را به سادگی و ظرافت به آنها انتقال داد.»
از موسوی می پرسیم، آیا هزینه های زیاد تهیه كنندگان را از این حوزه فراری داده است، می گوید : «گرچه این نوع فیلم ها هزینه و انرژی زیادی را طلب می كند، اما در صورت موفقیت می تواند تماشاگران زیادی را جذب كند و بازگشت سرمایه داشته باشد و اما مشكل این جاست كه ما هنرمندان با تجربه، متخصص و فیلمنامه نویسان موفق دراختیار نداریم، درواقع افرادی كه هم سینما را بشناسند و هم با ویژگی های روحی و جسمی كودكان و نوجوانان آشنا باشند كم داریم.»

بهمن عبداللهی

منبع : روزنامه ایران