شنبه, ۸ اردیبهشت, ۱۴۰۳ / 27 April, 2024
مجله ویستا
تاریخ تفسیر و طبقات مفسرین
در زمان رسول اكرم طبعا مسلمانان مشكلات خود را درباره معانی و مفاهیم آیات قرآن از آن حضرت میپرسیدند.برخی از صحابه بیش از دیگران در فهم معانی قرآن بصیرت داشتند، لهذا از همان اول به عنوان «مرجع» در تفسیر آیات قرآن شناخته شدند. عبد الله بن عباس و عبد الله بن مسعود از این افرادند.ابن عباس در این هتشهرت بیشتری دارد.آراء او در كتب تفسیر زیاد نقل میشود.ابن عباس شاگرد امیر المؤمنین علی علیه السلام بود و به این شاگردی افتخار میكرد و به خود میبالید.ابن مسعود نیز شیعه و شاگرد علی علیه السلام است.در كتب فهرست از یك كتاب تفسیر تالیف ابن عباس یاد میشود.برخی مدعی هستند كه نسخهای از این تفسیر هم اكنون در كتابخانه سلطنتی مصر موجود است .ابن عباس با همه تبحری كه در تفسیر داشت میگفت: «در مقابل علی همچون قطرهای در مقابل دریا هستم» .
جرجی زیدان مدعی است كه تا آخر قرن اول هجری، تفسیر قرآن زبان به زبان نقل میشد و نخستین كسی كه تفسیر قرآن را به صورت كتاب درآورد مجاهد بود(متوفی در ۱۰۴ هجری).سپس امثال واقدی و طبری در قرن دوم و سوم تفسیرهایی نوشتند .
ولی البته این نظر صحیح نیست.ابن عباس و حتی سعید بن جبیر پیش از مجاهد به نگارش تفسیر قیام كردهاند.این نظر جرجی زیدان تابع یك نظر كلیتری است كه مدعی است مسلمین در تمام قرن اول هیچ تالیفی نداشتهاند.نظر جرجی زیدان با دلایل قطعی مردود شناخته شده است.ما در ضمن فصول آینده به بطلان نظر او اشاره خواهیم كرد.
ایرانیان همان طور كه به فن قرائت قرآن اهتمام ورزیدند به فن تفسیر نیز اهتمام ورزیدند.
اهتمام ایرانیان به تفسیر و فقه و حدیث كه مستقیما با متن اسلام مربوط بوده است از هر مورد دیگر بیشتر بوده است.برای ما فعلا ممكن نیست همه مفسران ایرانی را از صدر اسلام تا عصر حاضر معرفی كنیم.اگر بنای چنین كاری باشد «مثنوی هفتاد من كاغذ شود» .در هر قرنی صدها و هزارها مفسر وجود داشته است و صدها تفسیر نگاشته شده است.تحقیق درباره همه آنها و جدا كردن ایرانیان از غیر ایرانیان یك عمر وقت میخواهد.ولی برای این كه نمونهای از خدمات ایرانیان در تفسیر ارائه داده شود كافی است كه نظری به تفاسیر برجسته و مفسران مشهور و معروف میان مسلمین بیندازیم، خواهیم دید اكثر این مفسران ایرانی بودهاند.
ما این افراد را از میان كسانی انتخاب میكنیم كه یا چون از مفسران اولیهاند، اسمشان و رای و نظرشان زیاد در تفاسیر ذكر میشود و یا تفسیری برجسته و قابل توجه از آنها به یادگار مانده است.
دسته اول یعنی مفسران اولیه كه آرائشان در كتب تفسیر زیاد نقل میشود، بعضی صحابی و بعضی تابعی و بعضی از شاگردان و یا شاگردان شاگردان تابعین بودهاند از قبیل ابن عباس، ابن مسعود، ابی بن كعب، سدی، مجاهد، قتاده، مقاتل، كلبی، سبیعی، اعمش، ثوری، زهری، عطاء، عكرمه، فراء و غیر اینها.
بعضی از اینها شیعهاند و بعضی غیر شیعه و همچنین بعضی ایرانیاند و بعضی غیر ایرانی.بدیهی است كه در این طبقه غلبه با غیر ایرانیان است.تنها چند نفر از اینها یعنی مقاتل و اعمش و فراء ایرانیاند و باقی غیر ایرانی.
مقاتل بن سلیمان از اهل خراسان و یا از اهل ری است.در قرن دوم میزیسته و در سال ۱۵۰ درگذشته است.مقاتل از اهل تسنن به شمار میرود.شافعی دربارهاش تعبیری مبالغه آمیز دارد، میگوید: «مردم در تفسیر، عیال مقاتل میباشند» .
سلیمان بن مهران اعمش به نقل ریحانهٔ الادب اصلا اهل دماوند است و در كوفه متولد شده و در همان جا سكنی گزیده است.سلیمان شیعه است و علمای اهل تسنن نیز او را ستودهاند.اعمش به لطیفه گویی معروف است.داستانهایی از لطایف او نقل میشود. اعمش در حدود سال ۱۵۰ هجری درگذشته است.
فراء، یحیی بن زیاد اقطع از معاریف لغویین و نحویین است.نامش در كتب ادب عربی زیاد برده میشود.فراء شاگرد كسائی و مربی فرزندان مامون بوده است.صاحب ریاض العلماء و همچنین صاحب تاسیس الشیعهٔ به تشیع وی تصریح كردهاند.فراء ایرانی است.پدرش، زیاد اقطع در وقعه معروف فخ همراه شهید فخ، حسین بن علی بن حسن بود، دستش را به مجازات بریدند و از این رو به «اقطع» معروف شد.فراء در سال۲۰۷ یا ۲۰۸ هجری درگذشت.
از این طبقه كه بگذریم میرسیم به طبقهای كه در تفسیر، كتاب تالیف كردهاند. همچنانكه قبلا اشاره شد، كتب تفسیری كه در شیعه و سنی نوشته شده است از حد احصاء خارج است.تنها به ذكر معروفترین تفاسیری كه هم اكنون در میان شیعه و سنی رایج است اكتفا مینماییم.بحثخود را از تفاسیر شیعه آغاز میكنیم.
مفسرین شیعه تقسیم میشوند به مفسرین عصر ائمه و مفسرین عصر غیبت.بسیاری از اصحاب ائمه كه بعضی از آنها ایرانی هستند تفسیر نوشتهاند از قبیل ابو حمزه ثمالی، ابو بصیر اسدی، یونس بن عبد الرحمن، حسین بن سعید اهوازی، علی بن مهزیار اهوازی، محمد بن خالد برقی قمی، فضل بن شاذان نیشابوری.
مفسرین عصر غیبت فراوانند.ما در اینجا به عنوان نمونه تنها به ذكر نام كتب تفسیر معروف میان شیعه میپردازیم.از همین نمونه معلوم میشود بیشتر تفاسیر شیعی را شیعیان ایرانی تالیف كردهاند:
۱.تفسیر علی بن ابراهیم قمی.این تفسیر از معروفترین تفاسیر شیعه است، اكنون موجود است و چاپ شده است.پدر علی بن ابراهیم از كوفه به قم منتقل شد.بعید نیست كه علی بن ابراهیم یك ایرانی عربنژاد باشد.وی از مشایخ شیخ كلینی است و تا سال سیصد و هفت در قید حیات بوده است.
۲.تفسیر عیاشی.مؤلف این تفسیر محمد بن مسعود سمرقندی است.اول مذهب اهل تسنن داشت و بعد به تشیع گرایید.معاصر شیخ كلینی است.از پدرش سیصد هزار دینار به او ارث رسید، همه را صرف نسخ و مقابله و استنساخ و جمع كتاب كرد.خانهاش به شكل یك مدرسه در آمده بود، هر كس به یك كار علمی گماشته شده بود و كار خود را انجام میداد و هزینه همه را عیاشی تامین میكرد.عیاشی علاوه بر تفسیر و حدیث و فقه، در طب و نجوم دستی داشته است.ابن الندیم در الفهرست از او یاد كرده و كتابهای فراوانی از او نام برده و مدعی شده كه كتب عیاشی در خراسان رواج زیادی دارد. عیاشی ایرانی است ولی ظاهرا عربنژاد است.ابن الندیم میگوید:گفته شده كه تمیمی الاصل است.عیاشی از علمای قرن سوم هجری محسوب میشود.
۳.تفسیر نعمانی.مؤلف این تفسیر، ابو عبد الله محمد بن ابراهیم است.احیانا به نام ابن ابی زینب خوانده میشود.شاگرد شیخ كلینی است.صاحب تاسیس الشیعهٔ میگوید: نسخهای از تفسیر نعمانی در كتابخانه ایشان هست.نعمانی معلوم نیست كه اهل عراق(حدود واسط)استیا اهل مصر.نعمانی از علمای قرن چهارم محسوب میشود.
نعمانی دخترزادهای دارد به نام ابو القاسم حسین معروف به ابن المرزبان و وزیر مغربی .این مرد به یزدجرد ساسانی نسب میبرد و نظر به اینكه چند نوبتبه وزارت رسیده استبه «وزیر مغربی» معروف است.ابن المرزبان در چهارده سالگی قرآن مجید را حفظ كرد، در نحو و لغت و حساب و جبر و هندسه و منطق و برخی فنون دیگر ماهر بود، ادیب و نویسندهای توانا بود.
ابن المرزبان كتابی دارد به نام خصائص القرآن.در سال ۴۱۸ و یا ۴۲۸ درگذشته است و طبق وصیتخودش جنازهاش را از بغداد به نجف منتقل كردند و در جوار مرقد امیر المؤمنین علی علیه السلام دفن نمودند.
۴.تفسیر تبیان.مؤلف این تفسیر شیخ الطائفه ابو جعفر محمد بن الحسن بن علی الطوسی است.در ادبیات، كلام، فقه، تفسیر، حدیث، امام و پیشوا بوده است.در سال ۳۸۵ تولد یافت و بنابر این اكنون در حدود هزار سال از تولد این ستاره درخشان اسلام میگذرد.سال گذشته به همین مناسبت كنگره هزاره وی در مشهد تاسیس شد و گروه زیادی از دانشمندان اعم از مسلمان و غیر مسلمان و اعم از شیعه و سنی در آن شركت داشتند.شیخ طوسی در سال ۴۶۰ هجری درگذشته است.این مرد بزرگ در۲۳ سالگی از خراسان به عراق آمد و از محضر شیخ مفید و سید مرتضی علم الهدی استفاده كرد و سپس خودش پیشوای تشیع در عصر خود گشت.در اعصار بعد نیز همواره در صف مقدم علمای شیعه قرار داشته است.دوازده سال آخر عمر خود را به واسطه حوادث ناگواری كه در بغداد رخ داد، از آنجا به نجف منتقل شد.حوزه علمیه نجف را این مرد بزرگوار تاسیس كرد كه هم اكنون پس از هزار سال به حیات علمی و دینی خود ادامه میدهد.
۵.مجمع البیان.مؤلف این تفسیر فضل بن حسن طبرسی است.اصلا اهل تفرش است.در ذی القعده۵۳۶ از تالیف این تفسیر فراغتیافته است.مجمع البیان از نظر ادبی و حسن تالیف بهترین تفسیر است.شیعه و سنی برای این تفسیر اهمیت فراوان قائلند. مكرر در ایران و مصر و بیروت چاپ شده است.طبرسی تفسیر مختصری دارد به نام جوامع الجامع.طبرسی پس از فراغ از مجمع البیان به تفسیر كشاف كه توسط معاصر نامدارش جار الله زمخشری تالیف یافته بود وقوف یافت و پسندید و در آن نكاتی از جنبههای ادبی یافت كه از خودش در مجمع البیان فوت شده بود.تفسیر جوامع الجامع را با توجه به لطایف كشاف نگاشت.
البته اهل فن تفسیر میدانند هر چند برخی نكات خصوصا از جنبه فن بلاغت در كشاف هست كه در مجمع البیان نیست، نكات زیاد ادبی و تفسیری در مجمع البیان یافت میشود كه در كشاف وجود ندارد.
۶.روض الجنان، معروف به تفسیر ابو الفتوح رازی.این تفسیر به زبان فارسی است و از معروفترین و غنیترین تفاسیر شیعه است.فخرالدین رازی و-به ادعای بعضی-طبرسی نیز از این تفسیر زیاد استفاده كردهاند.این تفسیر در چهل سال اخیر مكرر در ایران چاپ شده است.ابو الفتوح نیشابوری الاصل است ولی در ری میزیسته است.ابو الفتوح از ایرانیان عربنژاد است.نسبش به جناب عبد الله بن بدیل بن ورقاء میرسد كه از صحابه امیر المؤمنین علی علیه السلام بود و در صفین افتخار حضور ركاب آن حضرت را داشت.ابو الفتوح معاصر طبرسی و زمخشری است و نزد شاگردان شیخ طوسی تحصیل كرده است. تاریخ دقیق وفاتش در دست نیست.قدر مسلم این است كه در اواسط قرن ششم هجری میزیسته است.قبرش هم اكنون در شهر ری معروف است.
۷.تفسیر صافی.مؤلف این تفسیر حكیم و عارف و محدث و مفسر معروف ملا محسن فیض كاشانی است.از مشاهیر علمای شیعه است و در قرن یازدهم هجری میزیسته است.این مرد بزرگ عمر پر بركتی داشته و به كثرت وجودت تالیف معروف است.
مرحوم فیض در آغاز عمر در قم اقامت داشت.مدرسه فیضیه به نام او معروف شد.از قم به شیراز مسافرت كرد و علم حدیث را نزد سید ماجد بحرانی، و فلسفه و عرفان را نزد حكیم و عارف بلند قدر صدر المتالهین آموخت و دختر صدرا را به زنی گرفت.وفات فیض در سال ۱۰۹۱ در كاشان واقع شده است.
۸.تفسیر ملا صدرا.صدر المتالهین یا ملا صدرا شهرتش به فلسفه و عرفان است و خود در این رشته صاحب مكتب است، ولی در تفسیر و شرح احادیث هم تبحری بسزا داشته است.اصول كافی را شرح كرده است و سوره بقره را تا آیه ۶۵: و لقد علمتم الذین اعتدوا منكم فی السبت... و همچنین سورههای الم سجده، یس، واقعه، حدید، جمعه، طارق، اعلی، اذا زلزلت، و آیههای آیهٔ الكرسی، آیه نور و آیه و تری الجبال تحسبها جامدهٔ... را تفسیر كرده است.تفسیر ملا صدرا هر چند تمام نیست ولی مفصل است و تقریبا به اندازه تفسیر صافی است.چندین بار در ایران چاپ شده است.وفات ملا صدرا در بصره در سال ۱۰۵۰ در هفتمین سفر وی به حج كه همواره پیاده میرفته است اتفاق افتاد.
هوای كعبه چنان میكشاندم به نشاط كه خارهای مغیلان حریر بنماید .
۹.منهج الصادقین.این تفسیر به زبان فارسی است و در سه جلد بزرگ در تبریز
به چاپ سنگی چاپ شده است.تا سی چهل سال اخیر یگانه تفسیر فارسی متداول بود.مؤلف این تفسیر مرحوم ملا فتح الله بن شكرالله كاشانی است كه در قرن دهم هجری میزیسته است.غالب تالیفات این مرد به زبان فارسی است، از جمله آنهاستشرح نهج البلاغه كه البته ترجمهای است فارسی با شرحی مختصر.
۱۰.تفسیر شبر.مؤلف این تفسیر سید عبد الله شبر است.این مرد شریف معاصر كاشف الغطاء و میرزای قمی بوده است.مردی بسیار متتبع و متبحر و متعبد بوده است. تالیفات زیادی در فقه و اصول و كلام و حدیث و رجال و تفسیر داشته است.وی در سال ۱۲۴۲ هجری وفات یافت و در جوار كاظمین علیهما السلام دفن شد.
۱۱.تفسیر برهان.مؤلف این تفسیر مرحوم سید هاشم بحرینی است كه از محدثین و متتبعین معروف شیعه به شمار میرود.این تفسیر طبق مذاق اخباریین است كه قرآن را تنها با حدیث قابل تفسیر میدانند بدون هیچ توضیح دیگری و حتی بدون این كه كوچكترین توضیحی درباره همان احادیث و كیفیت تفسیری آن احادیث داده شود، بلكه صرفا به این صورت كه احادیث مربوطه نقل گردد و به همان نقل اكتفا شود.سید هاشم بحرینی در سال۱۱۰۷ یا۱۱۰۹ در گذشته است.
۱۲.نور الثقلین.نویسنده این تفسیر یكی از علمای حویزی است كه در شیراز مسكن داشته است.معاصر مرحوم مجلسی و شیخ حر عاملی است.در این تفسیر نیز عنایتبه نقل اخبار و احادیث است.نام مؤلف شیخ عبد العلی ابن جمعه است.تاریخ دقیق وفاتش معلوم نیست.
تفاسیری كه نام برده شد معروفترین و مشهورترین تفاسیر شیعه تا قرن۱۳ هجری است كه چاپ شده و تقریبا در دست همه كسانی كه به تفاسیر شیعی علاقهمندند موجود است و اگر افراد غیر شیعی بخواهند به تفاسیر شیعه مراجعه كنند، به این تفاسیر مراجعه میكنند.در قرن چهاردهم نیز تفاسیر زیاد و پر ارجی تالیف یافته است و یا در حال تالیف است، ما از ذكر آنها خودداری كردیم.
اگر كسی بخواهد آماری تا حدود امكان از تفاسیر شیعی به دست آورد، باید به كتاب بسیار پر ارج الذریعهٔ الی تصانیف الشیعهٔ تالیف علامه جلیل مرحوم حاج شیخ آقا بزرگ تهرانی(اعلی الله مقامه)مراجعه كند.
از نمونهای كه به دست دادیم معلوم شد تقریبا همه تفاسیر معروف امروز شیعه یا از ایرانیان ایرانی نژاد است و یا از عرب نژادانی كه ایرانی شده بودند و یا از شیعیان ساكن سواحل خلیج فارس كه در ایران میزیستهاند.
●تفاسیر اهل تسنن
۱.جامع البیان فی تفسیر القرآن، معروف به تفسیر طبری.مؤلف این تفسیر طبری مورخ و محدث و فقیه معروف است.طبری از علمای طراز اول اهل تسنن به شمار میرود. در بسیاری از علوم زمان خود امام و پیشوا شمرده میشود.طبری در ابتدا از نظر روش فقهی تابع شافعی بود اما بعدها خود مكتب فقهی مستقلی تاسیس كرد و از هیچیك از پیشوایان فقه اهل تسنن پیروی نكرد.مذهب فقهی طبری تا مدتی پیرو داشت و تدریجا از بین رفت.ابن الندیم در الفهرست عدهای از فقها را نام میبرد كه پیرو مذهب فقهی طبری بودهاند.
طبری اهل آمل مازندران است.در سال ۲۲۴ هجری در آمل متولد شد و در سال ۳۱۰ در بغداد درگذشت.تفسیر طبری در قاهره چاپ شده است و در زمان نوح بن منصور سامانی به امر او به وسیله وزیر عرب نژادش معروف به وزیر بلعمی به فارسی ترجمه شد.ترجمه تفسیر طبری اخیرا در تهران چاپ شده است.
۲.كشاف.این كتاب معروفترین و متقنترین تفاسیر اهل تسنن است.از نظر نكات ادبی، بالخصوص نكات بلاغتی در میان همه تفاسیر ممتاز است.مؤلف این تفسیر ابو القاسم محمود بن عمر زمخشری خوارزمی ملقب به جار الله است.زمخشری از اكابر علمای اسلام به شمار میرود.كتابهای زیاد در ادب، حدیث و موعظه تالیف كرده است. با اینكه این مرد از بلاد شمالی ایران و سرزمینهای سردسیر بود، سالها در مكه معظمه مجاور شد و گرمای طاقت فرسای هوای آنجا را تحمل كرد، زیرا معتقد بود مجاورت بیت الله آثار معنوی فراوانی دارد.چون سالها مجاور بیت الله بود به «جار الله» معروف گشت و ظاهرا در همان وقت تفسیر كشاف را نوشت.
زمخشری در جلد سوم كشاف، ذیل تفسیر آیه۵۶ از سوره عنكبوت كه میفرماید: یا عبادی الذین امنوا ان ارضی واسعهٔ فایای فاعبدون (ای بندگان مؤمن من، زمین من فراخ است، پس تنها مرا پرستش كنید)، پس از آنكه تشریح میكند كه مؤمن باید مناسبترین سرزمینها را از نظر حفظ دین و عبادت پروردگار برای سكونت انتخاب كند، میگوید:
«به جان خودم سوگند كه سرزمینها از این نظر تفاوت فراوان دارند.ما آزمایش كردیم، پیشینیان ما نیز آزمایش كردهاند:سرزمین حرم خدا و مجاورت بیت الله الحرام تاثیر فراوانی دارد بر روح و دل از نظر مقهور ساختن نفس اماره و تمركز فكر و خیال و پیدایش روح قناعت و...»
زمخشری در یكی از مسافرتهای علمی زمستانی خود در خوارزم یك پای خود را از دست داد.پس از این واقعه از پای چوبی كمك میگرفت.با همان حال مسافرتهای طولانی كرد و چند سال مجاور بیت الله بود.تولد زمخشری در سال۴۶۷ هجری و وفاتش در سال ۵۳۸ واقع شده است.
۳.مفاتیح الغیب یا تفسیر كبیر، تالیف محمد بن عمر بن حسین بن حسن بن علی معروف به امام فخر رازی.
فخر رازی نیز از مشاهیر علمای اسلام است.خودش و تفسیرش و برخی افكار و آرائش در فلسفه و كلام در میان شیعه و سنی معروف است.تالیفات فراوان در رشتههای مختلف دارد.فخر رازی در مازندران متولد شد و در ری سكنی گزید و به هرات و خوارزم مسافرت كرد و در زمان خود به كمال شهرت و اعتبار نایل گردید.فخر رازی در سال۵۴۳ متولد و در سال۶۰۶ در هرات درگذشت.
۴.غرائب القرآن، معروف به تفسیر نیشابوری.این تفسیر نیز در ردیف تفاسیر درجه اول اهل تسنن به شمار میرود.مؤلف این تفسیر حسن بن محمد بن حسین معروف به نظام نیشابوری یا نظام اعرج است.نظام اهل قم و ساكن نیشابور بوده است.وی مردی جامع بوده است.در ریاضیات و ادبیات تالیفاتی داشته است.وفات او در حدود سال ۷۳۰ واقع شده است.
۵.كشف الاسرار.این تفسیر به فارسی است و ده جلد است.چند سال پیش در تهران چاپ شد. این تفسیر تالیف ابوالفضل رشید الدین میبدی یزدی است كه در اواخر قرن پنجم و اوایل قرن ششم میزیسته است.كشف الاسرار اخیرا چاپ شده است و كم و بیش جای خود را میان اهل فضل باز كرده است.
۶.انوار التنزیل و اسرار التاویل معروف به تفسیر بیضاوی.مؤلف این تفسیر عبد الله بن عمر بن احمد معروف به قاضی بیضاوی است.اهل بیضای فارس است.تفسیرش خلاصه و زبدهای است از كشاف و مفاتیح الغیب.این تفسیر مورد استفاده مرحوم فیض كاشانی در تفسیر صافی بوده و شیخ بهایی بر آن حاشیه نوشته است.بیضاوی معاصر محقق طوسی و علامه حلی است و در اواخر قرن هفتم درگذشته است.
۷.تفسیر ابن كثیر.مؤلف این تفسیر همان ابن كثیر معروف مورخ است كه بیشتر به كتاب تاریخش به نام البدایهٔ و النهایهٔ معروف است.كنیهاش ابو الفداء است. ابن كثیر اصلا قرشی است.ساكن شام و شاگرد ابن تیمیه بوده است.تفسیرش در قاهره چاپ شده و خودش در سال ۷۷۴ در گذشته است.
۸.الدرالمنثور تالیف جلال الدین سیوطی كه از متبحرترین و پر تالیفترین علمای اسلام است.برخی تالیفات او از قبیل الاتقان فی علوم القرآن از كتب نفیس شمرده میشود.درالمنثور تفسیر به ماثور است، یعنی آیات را با اخبار و روایاتی كه در احادیث آمده تفسیر كرده است و از این جهت كه جامع احادیث تفسیری اهل تسنن استبی نظیر است.درالمنثور در تفاسیر اهل تسنن از نظر گردآوری احادیث مربوطه در ذیل آیات كریمه نظیر تفسیر برهان است در شیعه.
سیوطی اهل مصر است.گویند در هفتسالگی قرآن را حفظ كرد .در ریحانهٔ الادب هفتاد و نه تالیف از او نام میبرد.وفات سیوطی در ۹۱۰ یا ۹۱۱ واقع شده است.
۹.تفسیر جلالین.این تفسیر تالیف دو نفر است:از حمد تا سوره كهف را كه در حدود نصف قرآن است، جلال الدین محمد بن احمد بن ابراهیم محلی كه اصلا اهل یمن است و از اكابر علمای شافعیه است تالیف نمود.جلال الدین محلی در سال ۸۶۴ درگذشت و موفق به اتمام آن نشد.از سوره كهف تا آخر قرآن را جلال الدین سیوطی سابق الذكر به همان سبك جلال الدین محلی تكمیل كرد و از همین رو به «تفسیر جلالین» معروف شد.
تفسیر جلالین بنا به نقل ریحانهٔ الادب بارها در ایران و مصر و هند چاپ شده است.
۱۰.تفسیر قرطبی.مؤلف این تفسیر ابو بكر صائن الدین یحیی بن سعدون اندلسی است كه گویند در حدیث و نحو و لغت و تجوید و قرائت و تفسیر از اكابر وقت و مرجع استفاضه مشایخ عصر خود بوده است.
قرطبی اهل قرطبه اندلس(اسپانیا)است.در سال۵۶۷ در گذشته است.
۱۱.ارشاد العقل السلیم الی مزایا القرآن الكریم، معروف به تفسیر ابو السعود. ابو السعود مؤلف این تفسیر از اكابر علمای عثمانی در قرن دهم است.سلطان با یزید دوم از او به واسطه تالیف این تفسیر قدردانی و تجلیل فراوان كرد.پس از اشتغال به مقام قضا و جلوس به مسند قاضی القضاتی در سال ۹۵۲ مفتی و شیخ الاسلام بلاد عثمانی شد.تفسیر ابو السعود مكرر در قاهره چاپ شده است.من این تفسیر را ندیدهام ولی بعضی از محققین و اساتید درجه اول تفسیر عصر ما برای این تفسیر ارزش فراوانی قائلند.ابو السعود در سال ۹۸۲ در گذشته است.
۱۲.روح البیان.این تفسیر به فارسی و عربی مخلوط است.اشعار فارسی عرفانی زیادی در آن گنجانیده شده است.مؤلف این تفسیر شیخ اسماعیل حقی از علمای عثمانی است.در استانبول به وعظ و ارشاد مشغول بود و بعد به شهر بروسه از شهرهای تركیه رفت.این مرد صوفی منش است، تفسیرش نیز ذوقی و عرفانی است.به واسطه عقاید صوفی مآبانه مورد آزار معاصرینش واقع شد.شیخ اسماعیل حقی در سال۱۱۲۷ درگذشته است.
۱۳.روح المعانی.این تفسیر تالیف سید محمود بن عبد الله بغدادی حسنی حسینی معروف به آلوسی است.آلوسی شافعی مذهب بوده اما در بسیاری مسائل از فقه حنفی پیروی میكرده است.آلوسی قصیده عینیه معروف عبد الباقی موصلی عمری در مدح امیر المؤمنین علی علیه السلام را شرح كرده است.این قصیده همان است كه سید كاظم رشتی معروف نیز آن را شرح كرده و كتابش به شرح القصیده معروف است.آلوسی اهل عراق است. گویند طایفهای هستند در عراق به این نام كه مشهورند و آلوس نام نقطهای است در ساحل فرات .آلوسی در سال ۱۲۷۰ در گذشته است.
۱۴.فتح القدیر.این تفسیر تالیف محمد بن علی بن محمد بن عبد الله شوكانی یمنی است.شوكانی در شهر صنعای یمن بزرگ شد و در همان جا به مقام تدریس و افتاء رسید. شوكانی كتابی دارد به نام نیل الاوطار من اسرار منتقی الاخبار.بیشتر شهرت شوكانی به واسطه این كتاب است.شوكانی در سال ۱۲۵۰ در گذشته است.
چهارده تفسیری كه نام بردیم، ظاهرا معروفترین و مشهورترین و رایجترین تفاسیر اهل تسنن تا قرن سیزدهم است.در قرن چهاردهم در میان اهل تسنن نیز تفاسیر مهمی در مصر و سایر بلاد اسلامی نگارش یافته كه ما از ذكر آنها خودداری كردیم. از چهارده مفسر نامبرده، شش نفر-چنانكه دیدیم-ایرانی میباشند.بعضی از تفاسیری كه ایرانیان نوشتهاند در درجه اول قرار دارد و غالب آنها قبل از قرن هفتم نوشته شده است.دو نفر از چهارده نفر، یمنی، دو نفر از بلاد عثمانی، یك نفر اندلسی(اسپانیایی) ، یك نفر شامی، یك نفر مصری و یك نفر عراقی است.تفسیر و بیان الفاظ و عبارات قرآن مجید از عصر نزول شروع شده و شخص پیغمبر اكرم (ص) بتعلیم قرآن و بیان معانی و مقاصد آیات كریمه آن میپرداخته است چنانكه خدای متعال میفرماید: «و انزلنا الیك الذكر لتبین للناس ما نزل الیهم» ترجمه:و نازل كردیم بر تو كتاب را تا برای مردم آنچه را برایشان فرو فرستاده شده بیان نمائی) .
و میفرماید: «هو الذی بعث فی الامیین رسولا منهم یتلوا علیهم آیاته و یزكیهم و یعلمهم الكتاب و الحكمهٔ» اوست-خدا است-كه در امیها پیغمبری از خودشان برانگیخت كه آیات او را برایشان میخواند و ایشان را تزكیه میكند و كتاب و حكمت را به ایشان یاد میدهد و تعلیم میكند) .
و در زمان آنحضرت بامر وی جمعی بقرائت و ضبط و حفظ قرآن اشتغال داشتند كه قراء نامیده میشدند.و پس از رحلت صحابه آنحضرت و پس از ایشان سایر مسلمانان بتفسیر قرآن اشتغال داشتند و تاكنون دارند.
●یو- علم تفسیر و طبقات مفسرین
پس از رحلت پیغمبر اكرم (ص) جمعی از صحابه مانند ابی بن كعب و عبد الله بن مسعود و جابر بن عبد الله و ابو سعید خدری و عبد الله بن زبیر و عبد الله بن عمر و انس و ابو هریره و ابو موسی و از همه معروفتر عبد الله بن عباس بتفسیر اشتغال داشتند.
و روششان در تفسیر این بود كه گاهی آنچه از پیغمبر اكرم (ص) در معانی آیات قرآنی شنیده بودند در شكل روایت مسند نقل میكردند. این احادیث از اول تا آخر قرآن جمعا دویست و چهل و چند حدیثند كه سند بسیاری از آنها ضعیف و متن برخی از آنها منكر است و گاهی تفسیر آیات را در صورت اظهار نظر بیاینكه به پیغمبر اكرم (ص) اسناد دهند القاء میكردند.
متاخرین اهل تفسیر از اهل سنت این قسم را نیز جزء روایات نبوی در تفسیر میشمارند، زیرا صحابه علم قرآن را از مقام رسالت آموختهاند و مستبعد است كه خودشان از خود چیزی گفته باشند.
ولی دلیلی قاطع بر این سخن نیست، علاوه باینكه مقدار زیادی ازین قسم روایاتی است كه در اسباب نزول آیات و قصص تاریخی آنها وارد شده و همچنین در میان این روایات صحابی بسیاری از سخنان علماء یهود كه مسلمان شده بودند مانند كعب الاحبار و غیره بدون اسناد یافت میشود.
و همچنین ابن عباس بیشتر اوقات در معنی آیات بشعر تمثل میكرد چنانكه در روایتی كه از ابن عباس در سؤالات نافع بن ازرق نقل شده در جواب دویست و اندی سؤال باشعار عرب متمثل میشود، و سیوطی در كتاب اتقان صد و نود سؤال از آنجمله را روایت میكند و با اینحال روایاتی را كه از مفسرین صحابه رسیده نمیتوان روایات نبوی شمرد و اعمال نظر را از صحابه نفی كرد.و مفسرین صحابه را اهل طبقه اول گرفتهاند.
طبقه دوم جماعت تابعین هستند كه شاگردان مفسرین صحابهمیباشند مانند مجاهد و سعید بن جبیر و عكرمه و ضحاك و ازین طبقه استحسن بصری و عطاء بن ابی رباح و عطاء بن ابی مسلم و ابو العالیه و محمد بن كعب قرظی و قتاده و عطیه و زید بن اسلم و طاوس یمانی.طبقه سوم شاگردان طبقه دوم میباشند مانند ربیع بن انس و عبد الرحمن بن زید بن اسلم و ابو صالح كلبی و نظراء ایشان، و طریقه تابعین در تفسیر این بود كه تفسیر آیات را گاهی در شكل روایت از پیغمبر اكرم (ص) یا صحابه نقل میكردند و گاهی معنی آیه را بیاینكه بكسی اسناد دهند، در صورت اظهار نظر ایراد میكردند، و متاخرین مفسرین با این اقوال نیز معامله روایات نبوی نموده آنها را روایات موقوفه میشمارند و قدماء مفسرین باین دو طبقه اطلاق میشود.
طبقه چهارم طبقه اولین مؤلفین تفسیر است مانند سفیان بن عیینه و وكیع بن جراح و شعبهٔ بن حجاج و عبد بن حمید و غیر ایشان و از این طبقه است ابن جریر طبری صاحب تفسیر معروف.
طریقه این طبقه نیز اینگونه بود كه اقوال صحابه و تابعین را در صورت روایتهای معنعن در تالیفات تفسیری خود وارد میكردند و از نظراستقلالی خودداری مینمودند، جز اینكه ابن جریر طبری در تفسیر خود گاهی در ترجیح میان اقوال اظهار نظر میكند و طبقات متاخرین ازین طائفه شروع میشود.
طبقه پنجم كسانی هستند كه روایات را با حذف اسناد در تالیفات خود درج كردند و بمجرد نقل اقوال قناعت نمودند.
بعضی از علماء گفتهاند كه اختلال نظم تفسیر از همین جا شروع گردیده و اقوال زیادی درین تفاسیر بدون مراعات صحت و اعتبار نقل و تشخیص سند بصحابه و تابعین نسبت داده شده و در اثر این هرج و مرج دخیل بسیاری بوجود آمده و اعتبار اقوال متزلزل شده است.
ولی كسیكه با دقت در روایات معنعن تفسیر تدبر نماید تردید نخواهد داشت كه درس و وضع در میان آنها نیز فراوان است، اقوال متدافع و متناقض تنها بیك صحابی یا تابعی بسیار نسبت داده شده قصص و حكایاتی كه قطعی الكذب است در میان این روایات بسیار دیده میشود اسباب نزول و ناسخ و منسوخی كه با سیاق آیات وفق نمیدهد یكی دو تا نیست كه قابل اغماض باشد و از اینجا است كه امام احمد بن حنبل (كه خود قبل از پیدایش این طبقه بود) گفته است:سه چیز اصل ندارند:مغازی و ملاحم و روایات تفسیر، و از امام شافعی نقل شده كه از ابن عباس نزدیك بصد حدیث فقط ثابتشده است.
طبقه ششم مفسرینی هستند كه پس از پیدایش علوم مختلفه و نضج آنها در اسلام بوجود آمدند و متخصصین هر علم از راه فن مخصوص خود بتفسیر پرداختند:نحوی از راه نحو زجاج و واحدی و ابی حیان كهاز راه اعراب آیات بحث نمودهاند.بیانی از راه بلاغت و فصاحت مانند زمخشری در كشاف.متكلم از راه كلام مانند فخر رازی در تفسیر كبیر، عارف از راه عرفان مانند ابن عربی و عبد الرزاق كاشی در تفاسیر خودشان.و اخباری از راه نقل اخبار مانند:ثعلبی در تفسیر خود.و فقیه از راه فقه مانند قرطبی در تفسیر خود و جمعی نیز تفاسیری مختلط از علوم متفرقه نوشتند مانند تفسیر روح البیان و تفسیر روح المعانی و تفسیر نیشابوری .
خدمت این طبقه بعالم تفسیر این شد كه فن تفسیر را از حالت جمودو ركودی كه در طبقات پنجگانه قبلی داشتبیرون آورده وارد مرحله بحث و نظر نمودند اگر چه كسیكه با نظر انصاف نگاه كند خواهد دید كه در اغلب بحثهای تفسیری این طبقه نظریات علمی بقرآن تحمیل شده و خود آیات قرآنی از مضامین خودشان استنطاق نشدهاند.
●یز-روش مفسرین شیعه و طبقاتشان
طبقاتی كه ذكر شد طبقات مفسرین اهل سنت و جماعتبود و منشا آن روش خاصی است كه از روز نخست در تفسیر گرفته شده و آن معامله روایت نبوی استبا اقوال صحابه و تابعین كه اعمال نظر در برابر آن از قبیل اجتهاد در مقابل نص شمرده میشد، تا اختلال وضع این روایات و آفتابی شدن تضاد و تناقض و دس و وضع در میان آنها اجازه اعمال نظر بطبقه ششم مفسرین داد.
ولی روشی كه شیعه در تفسیر قرآن اتخاذ نموده است غیر این روش میباشد و در نتیجه اختلاف روش طبقه بندی مفسرین نیز سیمای دیگری بخود میگیرد.
شیعه بنص قرآن مجید قول پیغمبر اكرم (ص) را در تفسیر آیات قرآنی حجت میداند و برای اقوال صحابه و تابعین مانند سایر مسلمین هیچگونه حجیتی قائل نیست مگر از راه روایت از پیغمبر اكرم (ص) جز اینكه بنص خبر متواتر ثقلین قول عترت و اهل بیت را تالی قول پیغمبر اكرم (ص) و مانند آن حجت میدانند و ازین روی در نقل و اخذ روایات تفسیری تنها بروایاتی كه از پیغمبر اكرم (ص) و ائمه اهل بیت علیهم السلام نقل شده اكتفا كردهاند و طبقات خود را بترتیب زیرین بوجود آوردهاند.
طبقه اول كسانی كه روایات تفسیر را از پیغمبر اكرم (ص) و ائمه اهل بیت فرا گرفتهاند و در اصول خود بطور غیر مرتب ثبت كرده و بروایتآنها پرداختهاند مانند زراره و محمد بن مسلم و معروف و جریر و امثال ایشان.
طبقه دوم اهل تالیفات اولی تفسیر مانند فرات ابن ابراهیم و ابو حمزه ثمالی و عیاشی و علی بن ابراهیم قمی و نعمانی صاحب تفسیر.
شیوه این طبقه مانند طبقه چهارم از مفسرین اهل سنت این بود كه روایات ماثوره را كه از طبقه اول اخذ كرده بودند با اسناد در تالیفات خودشان درج میكردند و از هر گونه اعمال نظر خودداری مینمودند.
و نظر باینكه زمان دست رسی بائمه اهل بیت (ع) طولانی بود و تقریبا سیصد سال ادامه داشت طبعا این دو طبقه ترتب زمانی نداشته متداخل بودند و همچنین كسانی كه روایت را با حذف اسناد درج كنند بسیار كم بودند و درین باب بعنوان نمونه تفسیر عیاشی موجود را باید نام برد كه یكی از شاگردان عیاشی از تالیف عیاشی اسناد روایات را اختصارا حذف نموده و نسخه او بجای نسخه عیاشی دائر گشته است.
طبقه سوم طبقه ارباب علوم متفرقه است مانند سید رضی در تفسیرادبی خود و شیخ طوسی در تفسیر كلامی خود كه تفسیر تبیان است و صدر المتالهین شیرازی در تفاسیر فلسفی خود و میبدی گونابادی در تفسیر عرفانی خود و شیخ عبد علی حویزی و سید هاشم بحرانی و فیض كاشانی در تفسیر نور الثقلین و برهان و صافی و كسانی میان عدهای از علوم در تفاسیرشان جمع كردهاند مانند شیخ طبرسی در تفسیر مجمع البیان كه از راههای مختلف لغت و نحو و قرائت و كلام و حدیثبحث میكند.
استاد شهید مرتضی مطهری
استاد علامه طباطبایی (رض)
استاد علامه طباطبایی (رض)
منبع : حوزه
همچنین مشاهده کنید
نمایندگی زیمنس ایران فروش PLC S71200/300/400/1500 | درایو …
دریافت خدمات پرستاری در منزل
pameranian.com
پیچ و مهره پارس سهند
خرید میز و صندلی اداری
خرید بلیط هواپیما
گیت کنترل تردد
ایران مجلس شورای اسلامی حجاب مجلس دولت دولت سیزدهم رئیسی رئیس جمهور گشت ارشاد سیدابراهیم رئیسی جمهوری اسلامی ایران پاکستان
تهران شهرداری تهران قتل هواشناسی سیل پلیس کنکور وزارت بهداشت سلامت زنان سازمان سنجش پایتخت
قیمت دلار خودرو قیمت خودرو بازار خودرو دلار بانک مرکزی قیمت طلا سایپا مسکن ارز ایران خودرو تورم
سینمای ایران سریال سینما تلویزیون سریال پایتخت کیومرث پوراحمد موسیقی رهبر انقلاب قرآن کریم فیلم ترانه علیدوستی کتاب
کنکور ۱۴۰۳ اینترنت عبدالرسول پورعباس
اسرائیل رژیم صهیونیستی آمریکا فلسطین غزه جنگ غزه روسیه چین حماس اوکراین ترکیه ایالات متحده آمریکا
پرسپولیس فوتبال استقلال جام حذفی آلومینیوم اراک تیم ملی فوتسال ایران بازی فوتسال تراکتور باشگاه پرسپولیس بارسلونا لیورپول
هوش مصنوعی گوگل نخبگان سامسونگ مدیران خودرو اپل فناوری آیفون ناسا بنیاد ملی نخبگان ربات دانش بنیان
کاهش وزن روانشناسی بارداری مالاریا افسردگی آلزایمر