اعتقاد به توسل تنها از نظر شیعیان صحیح است؟

توسل به عزیزان درگاه الهی، میان مسلمانان جهان، اعم از شیعیان و اهل سنت، رواج کامل دارد ...
توسل به عزیزان درگاه الاهی، میان مسلمانان جهان، اعم از شیعیان و اهل سنت، رواج کامل دارد و از روزی که آیین اسلام از زبان پیامبر(ص) ابلاغ شد، مشروعیت آن نیز اعلام گردید. تنها در قرن هشتم هجری، ابن تیمیه، با آن به مخالفت برخاست و پس از دو قرن، محمد بن عبدالوهاب، راه او را پی گرفت و توسل به اولیای الاهی را نامشروع و بدعت خواند. این در حالی است که حتی برخی بزرگان وهابیت، از جمله آلوسی بغدادی، دربارهٔ توسل گفته‌اند: توسل به مقام صالحان، اعم از پیامبر و غیر پیامبر مانعی ندارد؛ به شرط آنکه بدانیم که فرد نزد خدا دارای مقامی است.[۱]
فقیهان و محدثان بزرگ، کتاب‏های پرشماری در این باره نوشته‏اند. برخی از این کتاب‏ها عبارت‌اند از:
۱. الوفاء فی فضائل المصطفی، نگارش ابن جوزی (متوفای ۵۹۷)؛ نویسنده در این کتاب، بابی ویژه به نام «توسل به پیامبر و استشفا به قبر شریفش» گشوده است.
۲. مصباح الظلام فی المستغیثین بخیر الأنام، نگارش محمد بن نعمان مالکی (متوفای ۹۷۳).
۳. البیان و الاختصار، نگارش ابن داود مالکی شاذلی؛ نویسنده، از توسل عالمان و صالحان به رسول گرامی اسلام مطالبی نقل کرده است.
۴. شفاء السقام، نگارش تقی الدین سبکی (متوفای ۷۵۶)؛ وی در این کتاب از توسل به پیامبر به شکل زیبایی دفاع کرده است.
۵. وفاء الوفاء لاخبار دار المصطفی، نگارش سید نورالدین سمهودی (متوفای ۹۱۱)؛ وی در جزء چهارم این کتاب دربارهٔ توسل بحث کرده است.
۶. المواهب اللدنیهٔ، نگارش ابوالعباس قسطلانی (متوفی ۹۳۲)؛ وی در این کتاب دربارهٔ توسل بحث کرده است.
۷. شرح المواهب اللدنیهٔ، نگارش مصری زرقانی مالکی (متوفای ۱۱۲۲)؛ بخشی از جلد هشتم این اثر دربارهٔ توسل است.
۸. صلح الاخوان، نگارش خالدی بغدادی (متوفای ۱۲۹۹)؛ وی افزون بر این کتاب، رساله‌ای ویژه در رد بر آلوسی نوشته که پس از درگذشت او در سال ۱۳۰۶ چاپ شده است.
۹. کنز المطالب، نگارش عدوی حمزاوی (متوفای ۱۳۰۳).
۱۰. فرقان القرآن، نگارش عزامی شافعی قضاعی؛ این کتاب به ضمیمهٔ اسما و صفات بیهقی در ۱۴۰ صفحه چاپ شده است.
۱۱. سبیل الرشاد من أراد السداد، نگارش شیخ جعفر کاشف الغطاء (متوفای ۱۲۲۷).
۲. کشف الارتیاب عن أتباع محمد بن عبدالوهاب، نگارش سید محسن جبل عاملی (۱۲۸۲ - ۱۳۷۳).
۳. الغدیر، نگارش علاّمه امینی (متوفای ۱۳۹۰)؛ جلد پنجم این اثر مباحث مفصلی دربارهٔ توسل است.
گفتنی است در سال‌های اخیر، مخالفان توسل با انتشار کتاب‌هایی، توسل به صالحان را نوعی اختلاف میان سنی و شیعه جلوه می‌دهند؛ در حالی که اختلاف در این موضوع، ربطی به تسنن و تشیع ندارد؛ بلکه اختلافی است میان پیروان ابن تیمیه و دیگر فرقه‌های اسلامی. و اگر ابن تیمیه و پیروان نوظهور او را به شمار نیاوریم، کلیهٔ فرقه‌های اسلامی در اصل توسل هیچ اختلافی با هم ندارند.
●آیا توسل اقسام و گونه‌هایی دارد؟
دستیابی به درجات معنوی، نیازمند هدایت پروردگار است. همو که انسان را امر به توسل فرموده، راه‏های آن را نیز پیش روی او نهاده است. از این روی بایستی برای شناخت این راه‏ها به کتاب و سنت تمسک جوییم تا مبادا گرفتار بدعت شویم.
۱. توسل به اسماء و صفات خدا؛ یکی از گونه‌های توسل، خواندن خداوند به اسما و صفات اوست. این گونه توسل در روایات، به ویژه در دعاهای اهل بیت(ع)، بسیار بارز و چشمگیر است. در این باره به دو حدیث بسنده می‏کنیم:
نقل است که پیامبر گرامی(ص) از مردی شنید که چنین می‏گوید:
اللّهمّ انّی أسألک بانّی أشهد أنّک أنت اللَّه لا إله إلاّ أنت، الأحد، الصمد، الذی لم یلد و لم یولد، و لم یکن له کفواً أحد؛خدایا تو را می‏خوانم به گواهی‏ام بر اینکه جز تو خدایی نیست، تو یگانه و صمد هستی که نه کس را زاده و نه زاییده از کس، و او را هیچ همتایی نباشد.
پیامبر(ص) فرمود: تو خدا را به اسم اعظم او خواندی، که اگر او به آن اسم خوانده شود، اجابت می‏کند و اگر از او چیزی خواسته شود، عطا می‏کند.[۲]
در دعایی از امام باقر و امام صادق(ع) چنین وارد شده است:
اللّهمّ انّی أسألک باسمک العظیم الأعظم، الأعزّ الأجلّ الأکرم الذی إذا دُعیتَ به علی مغالق أبواب السماء للفتح بالرحمهٔ انفتحت، و إذا دُعیتَ به علی مضایق أبواب الأرض للفرج انفرجت، و إذا دعیت به علی العسر للیسر تیسّرت؛[۳]
خدایا تو را می‏خوانم به نام بزرگ و بزرگ‏تر، گرامی‏تر و برترت، نامی که اگر به آن نام بر درهای بستهٔ آسمان برای باز شدن، خوانده شدی، باز می‏شود، و اگر به آن نام برگشایش درهای زمین خوانده شوی، گشوده می‏گردد، و اگر به آن نام برای آسانی خوانده شوی آسان گردد.دعای جوشن کبیر نمونه‏ای بارز از این نوع توسل است که همگان در شبهای قدر می‏خوانیم.
۲. توسل به قرآن کریم‏؛ یکی از راه‏های توسل این است که انسان قرآن بخواند و به وسیلهٔ آن، حاجت خویش را از خداوند بخواهد. در حقیقت، این گونه توسل، توسل به فعل خداست؛ زیرا قرآن، کلام خداست که بر قلب رسول اکرم(ص) نازل شده است. از پیامبر(ص) نقل است که فرمود:
اقرأوا القرآن و اسألوا اللَّه تبارک و تعالی به قبل أن یجیی‏ء قوم یسئولن به الناس؛[۴]
قرآن بخوانید و از خدا به وسیلهٔ آن درخواست کنید، پیش از آنکه گروهی بیایند و به وسیلهٔ آن از مردم درخواست کنند.دقت در این حدیث، نکته‏ای را روشن می‏سازد، و آن اینکه: توسل به هر موجودی که نزد خدا منزلت و کرامت داشته باشد، جایز است؛ از این روی در شب‏های قدر مستحب است انسان قرآن را باز کند و این دعا را بخواند:اللّهمّ انّی أسألک بکتابک المنزل و ما فیه، و فیه اسمک الأکبر و أسماؤک الحسنی‏...؛[۵]
پروردگارا، من تو را به وسیلهٔ این کتابی که فرو فرستاده‏ای، و آنچه در آن است می‏خوانم. پروردگارا، نام بزرگت و اسمای زیبایت در این کتاب هست... .
۳. توسل به عمل صالح‏: انسان می‏تواند به پاسِ عمل صالح خود، از خداوند بخواهد که مشکل او را برطرف سازد. ابراهیم(ع) هنگام بنای خانه توحید، که عملی صالح است، از خدا خواست او و فرزندش را تسلیم فرمان خویش قرار دهد:
وَإِذْ یرْفَعُ إِبْرَاهِیمُ الْقَوَاعِدَ مِنَ الْبَیتِ وَإِسْمَاعِیلُ رَبَّنَا تَقَبَّلْ مِنَّا إِنَّکَ أَنْتَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ . رَبَّنَا وَاجْعَلْنَا مُسْلِمَینِ لَکَ وَمِن ذُرِّیتِنَا أُمَّهًٔ مُسْلِمَهًٔ لَکَ وَأَرِنَا مَنَاسِکَنَا وَتُبْ عَلَینَا إِنَّکَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ؛[۶]
و هنگامی که ابراهیم و اسماعیل پایه‏های خانه ]کعبه[ را بالا می‏بردند، ]می‏گفتند[: ای پروردگار ما، از ما بپذیر که در حقیقت، تو شنوای دانایی، پروردگارا، ما را تسلیم ]فرمان[ خود قرار ده؛ و از نسل ما، امتی فرمانبردار خود ]پدید آر[، و آداب دینی را به ما نشان ده، و بر ما ببخشای که تویی توبه‏پذیر مهربان.
در آیهٔ دیگر از قرآن، به این گونه توسل اشاره شده است:
الَّذِینَ یقُولُونَ رَبَّنَا إِنَّنَا آمَنَّا فَاغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ؛[۷]همان کسانی که می‌گویند: پروردگارا، ما ایمان آورده‌ایم، پس گناهان ما را بر ما ببخش، و ما را از عذاب آتش نگاه‌دار.
مطابق این آیه، مؤمنان، با توسل به عمل صالح خویش، که ایمان به خداست، از خداوند آمرزش می‏خواهند.
در روایات نیز، توسل به عمل صالح، به روشنی مطرح شده است. در منابع شیعه و سنی نقل است که: سه مؤمن در بیابان گرفتار باران و طوفان شدند و به غاری پناه بردند. بر اثر ریزش باران، سنگ بسیار بزرگی از بالای کوه کنده شد و در غار را پوشاند؛ به گونه‏ای که دیگر امکان خروج آنان از غار نبود. یکی از آنان گفت: راستگویی مایهٔ نجات ماست؛ بیایید هر کدام از ما کار نیکی را که انجام داده‏ایم بازگو کنیم و از خداوند به حرمت و برکت آن کار، درخواست یاری کنیم. یکی از آنان گفت: خدایا تو می‏دانی به زن زیبایی مبلغی پرداختم، او نیز آمادهٔ کام‏گیری شد، امّا من به یاد آتش دوزخ افتادم و آن مجلس را ترک کردم. در این هنگام سنگ کمی عقب رفت.
دیگری گفت: من گروهی را برای کار اجیر کرده بودم و قرار بود که به هر یک نیم درهم مزد دهم. پس از پایان کار، یکی از آنان از من یک درهم تمام خواست و دلیل می‏آورد که کار دو نفر را انجام داده‏ام. من به گفتار او توجهی نکردم و او چیزی نگرفت و بیرون رفت. من با پول او کشاورزی کردم و سود فراوان بردم. وقتی از این موضوع آگاه شد، سراغ من آمد. من به او ده هزار درهم پرداختم و این کار را برای رضای تو انجام دادم. در این هنگام، سنگ باز هم کمی عقب رفت.
سومی گفت: من برای پدر و مادرم ظرف شیری آوردم. هر دو در خواب بودند. با خود اندیشیدم اگر ظرف را بر زمین نهاده و خانه را ترک کنم، ممکن است حشره یا جانوری در آن وارد شود. از طرفی هم دوست نداشتم آنها را از خواب بیدار کنم. از این رو به همین حالت ایستادم تا اینکه آنان بیدار شدند و شیر را میل کردند. در این هنگام سنگ از در غار کنار رفت و راه باز شد.[۸] این سرگذشت را محدثان شیعه و سنی با اختلافاتی نقل کرده‏اند.با توجه به روایات و متون دینی، دیگر موارد توسل عبارت‏اند از: توسل به دعای پیامبر؛ توسل به دعای برادر مؤمن؛ توسل به دعای رسول خدا پس از رحلت؛ توسل به انسان‏های پاک و والا.
[۱] . روح المعانی، ج ۶، ص ۱۲۸.
[۲] . سنن ترمذی، ج ۵، ص ۵۱۵، شماره ۳۴۷۵.
[۳] . مصباح المتهجد، ص ۳۷۴.
[۴] . مسند احمد بن حنبل، ج ۴، ص ۴۴۵.
[۵] . اقبال الأعمال، ص ۴۱.
[۶] . سورهٔ بقره، آیهٔ ۱۲۷ - ۱۲۸.
[۷] . سوره آل عمران، آیه ۱۶.
[۸] . صحیح بخاری، ج ۴، ص ۱۷۳، بحارالانوار، ج ۶۷، ص ۲۴۴
آیت الله سبحانی