ما و حادثه کربلا

این حقیقت مورد اعتراف متفكران اسلامی است كه نهضت های اصلاحی در میان شیعه بسیار بیشتر از اهل تسنن بوده است، گرچه سخن از اصلاح و طرح های اصلاح در میان اهل سنت بیشتر مطرح بوده است. برای این امر ۲ دلیل اساسی عنوان كرده اند، یك استقلال روحانیت شیعه از دولت ها و دیگر فرهنگ خاص شیعه كه علاوه بر سیره نبوی، درسیره ائمه اطهار علیهم السلام تبلور یافته و عنصر تهاجم نسبت به ظلم و بی عدالتی و امر به معروف و نهی از منكر و جهاد بر ضد غاصبان حكومت اسلامی در آن نمایان تر است.
شیعه است كه كلمات امیرالمؤمنین علی علیه السلام و حادثه كربلا و اندیشه انتظار فرج را دارد و همه این ها عناصری نهضت آفرین و حركت زاست و اگر اصل امامت و رهبری در شیعه را به این ها اضافه كنیم، آنگاه سرّ تحولات شگفت انگیز اجتماعی كه در طول تاریخ به دست شیعه رخ داده است و در روزگار ما انقلاب اسلامی ایران و پدیده حزب الله لبنان بهترین نمونه های آن هستند، آشكار می شود. بنابراین دشمن به این منابع نیرو چشم دوخته است و چون نمی تواند آنها را از فرهنگ شیعی بزداید پس دست به تحریف می زند تا آنها را از اثر بیندازد و حتی آثار منفی داشته باشند و همین عناصری كه باید محرك و نیروزا و نهضت ساز باشند، تبدیل به عناصری مخدر و رخوت آفرین و سكون آور شوند. البته این تحریف ها، گاهی علاوه بر عداوت دشمنان، ناشی از جهالت دوستان است.
در حادثه كربلا برخی تحریفات معنوی صورت گرفته است. به طور مثال گاهی این حادثه را یك حادثه استثنایی و ناشی از یك دستور محرمانه و خصوصی دانستند و گفتند، امام حسین (ع) فدای گناهان امت شد، او كشته شد تا گناهان امت بخشیده شود. این فكر یك فكر مسیحی است كه در میان ما نیز رایج شده است.
آنها می گویند مسیح فادی امت است یعنی فدای گناهان امت خود شد و یكی از علل رواج فساد و گناه در میان مردم مغرب زمین، همین تفكر است كه گناهان خود را بخشیده شده می پندارند. به تعبیر شهید آیت الله مطهری این فكر است كه امام حسین(ع) را مسخ می كند و او را به صورت سنگر گنهكاران در می آورد.
اثر دیگر این طرز فكر این است كه این واقعه تاریخی را از الگو بودن ساقط می كند و دیگر قابل پیروی نیست. زیرا می گوییم امام حسین(ع) چون امام بود و دستور خصوصی داشت در مقابل ظلم و خطر از دست رفتن اسلام قیام كرد، ما كه امام نیستیم. این اندیشه، امام را فوق انسانی می داند و او را از اسوه و نمونه بودن خارج می كند در حالی كه امام، انسان مافوق است نه مافوق انسان، زیرا اگر مافوق انسان باشد دیگر قابل پیروی نیست. برخی این جمله مولوی را كه «كار پاكان را قیاس از خود مگیر» به همین صورت تفسیر كرده اند كه البته تفسیری ناصواب است و مولوی می خواهد بگوید كارهای بزرگ پاكان را چون از عهده خودت بر نمی آید محال و نشدنی تلقی نكن، و نمی خواهد بگوید آنها مافوق انسان اند.
وقتی كه این واقعه بزرگ تاریخی را بر اساس دستورات كلی اسلامی و نه یك دستور خصوصی دانستیم، آنگاه دارای پیام برای همه زمان ها خواهد بود و باید به دنبال یزیدها و شمرها و ابن زیادها و عمر سعدهای زمان بود و باز به تعبیر شهید مطهری باید شمر امروز را شناخت، شمر ۱۴۰۰ سال پیش مرد. در غیر این صورت یزیدها و شمرهای زمان نیز ابایی از شركت در مراسم عزاداری امام حسین (ع) نخواهند داشت، همچنین كه شاه معدوم هر سال در روز عاشورا در مسجد سپهسالار حاضر می شد و در مراسم عزاداری شركت می كرد.
تحریف معنوی دیگر این است كه ماهیت این حادثه را انفجار بدانیم و برای حسابگری و محاسبه نتیجه، سهمی قائل نباشیم. گویی امام علیه السلام در اثر غلیان احساسات و عواطف و به خاطر كینه های شخصی و خانوادگی، بدون توجه به نتیجه كار خود اقدام هایی را صورت داده است! شكی نیست كه این تحلیل از حادثه كربلا ارزش این قیام و به طور طبیعی اثرگذاری آن را بشدت پایین می آورد.
تحریف سوم آن است كه مانند برخی نویسندگان معاصر عامل اصلی نهضت امام حسین را دعوت مردم كوفه معرفی كنیم، به این نحو كه مردم كوفه امام را دعوت كردند و قول همراهی دادند، اما خلف وعده كردند و امام حسین (ع) در این شرایط راه بازگشت نداشت و مجبور شد بجنگد. حتی چند بار پیشنهاد صلح داد و مقبول واقع نشد. بدیهی است كه این تحلیل از این واقعه بی بدیل تاریخی نیز ارزش این قیام و اثرگذاری آن را تنزل می دهد، زیرا جنگیدن اجباری در حالی كه راه دیگری وجود ندارد ارزش زیادی ندارد.
اما تحلیل درست این حادثه، بطلان تحریفات عنوان شده را آشكار می سازد. عوامل مختلفی در قیام امام حسین (ع) دخالت داشته است. عامل اصلی، امر به معروف و نهی از منكر بوده، عامل درجه دوم امتناع از بیعت و عامل درجه سوم دعوت مردم كوفه بوده است، به طوری كه حتی اگر عامل دعوت مردم كوفه و عامل بیعت نیز در كار نبود، امام حسین علیه السلام به خاطر شرایط خاص زمان خود كه از آن جمله است موروثی شدن خلافت اسلامی و شخصیت خاص یزید، براساس اصل امر به معروف و نهی از منكر قیام می كرد، زیرا در غیر این صورت پس از چندی اثری از اسلام باقی نمی ماند.
بنابراین نهضت حسینی نهضتی با محاسبه دقیق قبلی بوده است وامام حسین علیه السلام توجه داشته است كه پیام خون خود را هرچه بیشتر به جهانیان برساند. از این رو اهل بیت خود را نیز همراه خویش می برد تا پس از شهادت او سفیران پیام او باشند و همچنین در شب عاشورا با این كه به كشته شدن خود و یارانش در فردا یقین دارد، یكی از اصحاب خود را به سوی قبیله بنی اسد می فرستد تا كسانی داوطلبانه به او ملحق شوند و پیام شهادت او و یارانش هرچه بیشتر انعكاس یابد و بدین وسیله پایه های حكومت بنی امیه متزلزل شود.
اما علاوه بر تحریف در بیان تحلیل واقعه كربلا، تحریف ها و انحراف هایی نیز در نحوه عزاداری های ما رخ داده است كه لازم است اصلاح گردد. همه كسانی كه به اهمیت و ارزش نیروهای بسیج كننده یك ملت و سختی بسیج یك ملت در یك مسیر واقف اند، ارزش حادثه كربلا را به عنوان یك سرمایه بزرگ امت اسلام درك می كنند كه چگونه این واقعه تاریخی بدون آنكه ستادی دركار باشد، از اول محرم هرسال تا چندین روز مردم را برای مبارزه با ظالمان، حق طلبی، شجاعت، مردانگی، مروت و جوانمردی بسیج می كند.
از این رو باید مراقب باشیم كه مبارزه با انحرافاتی كه در عزاداری های ما پیداشده منجر به تضعیف اصل و اساس عزاداری كه موردتأكید ائمه اطهار علیهم السلام بوده است، نشود.
از همین روست كه امام خمینی (ره) پس از پیروزی انقلاب اسلامی فرمودند: «عزاداری ها باید به همان شكل سنتی انجام شود و ضمناً باید اصلاح شود.» همچنان كه شهید آیت الله مطهری در یك سخنرانی با عنوان «روحانیت و انقلاب اسلامی» كه حدود یك ماه پس از پیروزی انقلاب ایراد شد، می گویند: «مسجدها باید محفوظ بماند، امامت جماعت ها باید محفوظ بماند، منبرها باید محفوظ بماند، روضه ها باید محفوظ بماند، ذكر مصیبت ها باید محفوظ بماند، اما باید اصلاح شود. تحریف ها در ذكر مصیبت ها الی ماشاءالله است.
جعل، دروغ، وضع دراین قضایا الی ماشاءالله است و این هاست كه روضه ها و ذكر مصیبت ها را كم اثر كرده والا اصل روضه و ذكر مصیبت باید باقی بماندو مسأله امام حسین(ع) و اشك ریختن برای امام حسین (ع) و محرم و عاشورا و تظاهرات برای محرم و دسته بیرون آمدن، همه اینها باید محفوظ بماند، ولی البته من نمی گویم حتماً باید به آن شكل كه از زمان قاجاریه معمول شده كه بیشتر از قفقاز به این طرف آمده، انجام شود و حتماً اینها هم باید باشد. اینهاكارهای جدیدی است كه بیرون آمده، بسیاری از اینها درست نیست و باید عزاداریها را اصلاح كنیم. شیعه قسمتی از كیان خویش را با همین حنین ها و ناله ها و فریادها و شكایت كردن از ظلم ها حفظ كرده است.» (۱)
آری، اصلاح عزاداریها امری حساس است و اندكی افراط یا تفریط، اثر وارونه می بخشد. اگر مانند برخی روشنفكران در قبل از پیروزی انقلاب اسلامی با هرچه روضه و گریه و اشك برای امام حسین است مبارزه كنیم دچار خطای فاحش شده و خود را از یك منبع عظیم نیروی اجتماعی محروم كرده ایم و اگر مانند برخی عوام استفاده از هر وسیله ای برای عزاداری امام حسین (ع) را جایز بدانیم ولو از قفقاز وارد فرهنگ ما شده باشد (مانند علم و كتل ) و تنها دنبال شور و واویلا باشیم این حادثه را از اثر انداخته و به صورت یك سرگرمی و عادت در آورده ایم. باید ضمن آن كه به تحلیل این حادثه و جنبه عقلی و استدلالی آن می پردازیم از اشباع عواطف و احساسات نیز غافل نمانیم و سهم عقل و دل از این واقعه عظیم و جامع تاریخی را به عدالت بدهیم.
به تازگی انحرافی در دسته های عزاداری و هیأت های مذهبی ما پدید آمده و آن استفاده از تصاویر و شمایل ائمه اطهار علیه السلام است. قطع نظر از این كه تصاویر موجود هیچ اصالتی ندارد و معلوم نیست چه مقدار شباهت وجود داشته باشد، این امر می تواند به حریم توحید آسیب برساند، زیرا به تدریج مردم با این تصاویر انس می گیرند و خود این ها موضوعیت پیدا می كند. روی آنها دست می كشند و حاجات خود را از آنها می خواهند و این یعنی شرك در عبادت و نوعی بت پرستی. آنگاه شیعه از سوی فرقه منحرف وهابیه مورد اعتراض قرار می گیرد كه این ها امامان خود را در جایگاه خدا می نشانند و شرك می ورزند، و سپس آمریكا و انگلیس و اسرائیل برای تفرقه میان شیعه و سنی بهره برداری می كنند.
به تعبیر شهید آیت الله مطهری «اسلام شعار تصویری ندارد، همچنان كه شعار عددی هم ندارد». حتی هلال احمر شعار اسلامی نیست، تنها مسلمانان برای آن كه در مقابل صلیب سرخ شعار مستقلی داشته باشند، آن را ابداع كردند. همه این ها برای آن است كه حریم توحید محفوظ بماند. چرا بزرگان ما مانند مرحوم آیت الله بروجردی تأكید می كردند كه هنگام زیارت عتبات مقدسه پیشانی بر ضریح نگذارید و حالت سجده به خود نگیرید؟ برای آن كه شائبه شرك پدید نیاید و حریم توحید محفوظ بماند.
خوشبختانه امسال دولت جمهوری اسلامی عزم مبارزه با تحریف ها در عزاداری ها كرده است. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی چاپ تصاویر ائمه را ممنوع اعلام كرد و نیروی انتظامی نیز اعلام كرد كه اگر هیأت های عزاداری این تصاویر را نصب كنند یا در دسته های خود قرار دهند برخورد قانونی خواهد شد. امیدواریم كه این قوانین جدی گرفته شود.
چه مانعی دارد كه دسته هایی برای عزاداری تشكیل شود كه فقط از پرچم هایی با شعارهای اسلامی مانند الله اكبر و لااله الا الله و از پارچه نوشته هایی حاوی سخنان امام حسین (ع) یا سخنان بزرگان درباره حادثه كربلا استفاده كنند و از حمل علم و كتل كه ریشه آنها معلوم نیست، بپرهیزند و به سینه زنی و زنجیرزنی بپردازند و البته از نوحه های حیات بخش و نه مخدر بهره گیرند كه علاوه بر جنبه مظلومیت و اندوهگین این حادثه به جنبه حماسی و شورآفرینی و حركت بخشی آن نیز نظر داشته باشد، آنگاه خواهیم دید كه این واقعه بزرگ كه یاد و بزرگداشت آن سال به سال تجدید می شود، اثری اعجاب انگیز در تهذیب نفس جامعه و در ایجاد نهضت ها و حركت های عدالت خواهانه و ضدظلم خواهد داشت. البته شخصیت های موجه روحانی و دانشگاهی باید در راه اندازی این گونه دسته های عزاداری پیشقدم شوند.
انحراف دیگری كه در عزاداری های ما پدید آمده، این است كه در این ایام كمتر به تحلیل این حادثه بزرگ و درس آموز پرداخته می شود و گاهی فقط به عزاداری می پردازیم و از این فرصت طلایی كه همه قشرهای جامعه به مساجد روی می آورند، استفاده درست نمی كنیم. روحانیت باید برای این ایام سخنرانان زیادی را در سطح كشور بسیج كند تا كار به دست افراد كم سواد یا بی سواد نیفتد. با همتی كه در سطوح مختلف جامعه از مراجع عظام گرفته تا هیأت های مذهبی برای زدودن تحریفات و انحراف ها از عزاداری های حسینی ملاحظه می شود، امید زیادی به اصلاح عزاداری ها در دل مؤمنان پدید آمده است.

۱- آینده انقلاب اسلامی ایران ، ص ۱۹۸.
دكتر علی مطهری

منبع : روزنامه ایران