راه بدون بازگشت

تحولات رخ داده در پرونده هسته ای ایران با شروع فعالیت كارخانه UCF اصفهان كه واكنش شدید آمریكا و اتحادیه اروپا را به دنبال داشت وارد مرحله تازه ای شد. در حالی كه غرب ایران را به ارجاع پرونده هسته ای اش به شورای امنیت سازمان ملل تهدید می كند، جمهوری اسلامی ایران با اتخاذ سیاست نگاه به شرق ضمن تأكید بر حقوق مسلم خود در استفاده صلح آمیز از انرژی هسته ای قصد دارد تا با بهره گیری از راه های دیپلماتیك و مذاكره در چارچوب NPT در جهت ارزیابی بهتر از موقعیت و تحولات آینده حركت كند. مسیری كه موفقیت در آن می تواند الگویی برای سایر كشورها باشد. این مطلب را پی می گیریم.
سیری بر فراز و نشیب های پرونده هسته ای ایران
در پی ادعاهای بی اساس گروهك تروریستی منافقین در دسامبر ،۲۰۰۲ تلویزیون های آمریكایی سایت های هسته ای در اراك و نطنز را نشان دادند و ادعا كردند ایران به دنبال استفاده نظامی از انرژی هسته ای است. پس از طرح این ادعا، آژانس بین المللی انرژی اتمی از ایران درخواست كرد كه ایران با ورود بازرسان و اجازه بازرسی تأسیسات اتمی خود موافقت كند. به دنبال آن جمهوری اسلامی ایران به منظور تكذیب ادعاهای بی اساس تنها با ورود بازرسان آژانس بین المللی انرژی اتمی موافقت كرد. این اقدام اولین گام های ایران به منظور شفاف سازی فعالیت هسته ای و تأیید صلح آمیز بودن فعالیت های اتمی اش به شمار می رفت. به دنبال آغاز همكاری گسترده ایران با آژانس بین المللی هسته ای، محمد البرادعی مدیر كل آژانس در سفری به تهران موضع جمهوری اسلامی را در خصوص استفاده صلح آمیز از انرژی هسته ای شفاف خواند. این در حالی بود كه واشنگتن همچنان تهران را به مخفی كاری در فعالیت های هسته ای متهم و فشار خود را بر آژانس جهت تأثیرگذاری بر روند پرونده هسته ای ایران تشدید كرده بود. در همین زمان مقامات ایران و سه كشور اروپایی در مقر اتحادیه اروپایی توافقنامه ای امضاء كردند كه به توافقنامه بروكسل موسوم شد. براساس این توافق اروپا متعهد شد پرونده ایران را از دستور شورای حكام آژانس خارج كند و بطور كامل این پرونده را ببندد.
در مارس ۲۰۰۳ شورای حكام به منظور رسیدگی به پرونده هسته ای ایران تشكیل جلسه داد و در آن جلسه قطعنامه ای با اجماع درباره ایران تصویب شد كه بانیان آن آمریكا، كانادا و استرالیا بودند. در این قطعنامه نه تنها پرونده ایران بسته نشد، بلكه تهران باز هم به همكاری ناقص با آژانس و عدم ارائه اطلاعات كامل متهم شد.در سپتامبر ۲۰۰۳ شورای حكام آژانس در نشستی تحت فشارهای آمریكا، ایران را به نقض های متعدد هسته ای متهم و اعلام كرد درباره فعالیت های نظامی یا غیرنظامی هسته ای ایران ابهام وجود دارد. آژانس همچنین برخلاف اساسنامه خود از ایران خواست همه فعالیت های هسته ای خود را معلق كند. در این نشست ضرب الاجلی ۴۰ روزه به ایران داده شد تا موضع خود را درباره درخواست های آژانس اعلام كند.در اكتبر ۲۰۰۳ وزرای امور خارجه سه كشور اروپایی برای مذاكره با مقامات ایرانی وارد تهران شدند و بدنبال این دیدار بیانیه ای موسوم به بیانیه تهران صادر شد. براساس این بیانیه ایران پذیرفت پروتكل الحاقی را امضاء كند و از سوی دیگر اروپا حق ایران را برای داشتن برنامه های صلح آمیز هسته ای پذیرفت. حقی كه براساس NPT برای ایران مسلم بود. شورای حكام در ژوئن ۲۰۰۴ در پنجمین نشست خود قطعنامه ای را صادر كرد كه بار دیگر ادعا نمود همكاری ایران كامل نبوده است. این بار نیز بانیان قطعنامه علیه ایران سه كشور اروپایی بودند. مذاكرات ایران و اروپا پس از طی فراز و نشیب هایی با شركت دو طرف مذاكره كننده در پاریس وارد مرحله تازه ای شد. «بارون پل فرایوفون مالتزان» ، «فرانسوا نیكولو» و نیز «جان ریچارد دالتون» در كاخ سعدآباد با حسن روحانی دیدار كردند. این نشست كه پس از گفت و گوهای فشرده و طولانی به توافقنامه پاریس انجامید، سرفصلی در پرونده هسته ای كشورمان شد كه گفت و گوهای بعد در آن چارچوب ادامه یافت. بسیاری بر این باورند كه توافقنامه پاریس از ابتدا به نفع اروپایی ها تنظیم شده بود. امضای این توافقنامه از سوی ایران با چالش هایی روبرو بود ولی نهایتاً برای اثبات حسن نیت و اعتمادسازی به امضای مقامات ایران رسید. در این توافقنامه ایران تعلیق غنی سازی را صرفا بعنوان یك اقدام داوطلبانه اعتمادساز و نه یك الزام حقوقی پذیرفت. دو طرف همچنین بر ارائه ضمانت های عینی در همكاری های هسته ای تكنولوژیكی واقتصادی و امنیتی متعهد شدند. اروپا همچنین متعهد شد كه از آغاز مذاكرات پیوستن ایران به سازمان تجارت جهانی به طور فعال حمایت خواهد كرد. علاوه بر آن اتحادیه اروپا متعهد شد تضمین های محكم امنیتی به ایران بدهد و پرونده ایران را از دستور كار آژانس بین المللی انرژی اتمی خارج كند و همچنین از فعالیت های گروهك تروریستی منافقین جلوگیری كند. این تعهدات ازجمله مواردی است كه تاكنون توسط اروپا اجرا نشده است. در این توافقنامه بحث تعلیق حتی به فعالیت های تحقیقاتی هم سرایت كرد و ایران بیش از گذشته در از سرگیری فعالیت های هسته ای صلح آمیزش تحت فشار قرار گرفت. به دنبال افزایش فشارها ایران اعلام نمود تبدیل اورانیوم در سایت اصفهان را از سر می گیرد. اروپا در واكنش به تصمیم تهران هشدار داد كه هرگونه فعالیت در سایت اصفهان منجر به خاتمه مذاكرات میان سه كشور اروپایی و تهران می شود، اما مقامات ایران اعلام كردند كه این تصمیم غیرقابل برگشت است و رسما آغاز به كار سایت UCF اصفهان را به اطلاع آژانس رساندند. تصمیم به از سرگیری فعالیت های هسته ای بازتاب های فراوانی به دنبال داشت. بلافاصله پس از اقدام تهران، سه كشور اروپایی در آخرین پیشنهاد خود خواستار تعطیلی فعالیت های هسته ای ایران، تعهد تهران به عدم خروج از پیمان منع گسترش سلاح های هسته ای (NPT) و تأمین سوخت هسته ایران از روسیه شدند. ایران این پیشنهادات را نقض صریح توافقنامه های ایران و اروپا خواند و آن را غیرقابل قبول دانست و اعلام نمود كه تحت هر شرایطی فعالیت كارخانه UCF اصفهان را از سر خواهد گرفت. پس از آغاز بكار سایت اصفهان بوش در مصاحبه با تلویزیون رژیم صهیونیستی استفاده از زور علیه فعالیت های هسته ای ایران را آخرین سلاح خود در مواجهه با كشورمان دانست. این تصمیم واكنش صریح و مخالفت برخی كشورهای اروپایی را به دنبال داشت. كشورهای آلمان و روسیه با موضع گیری آمریكا مخالفت كرده و آن را خطرناك دانستند. با وجودی كه استفاده از زور علیه ایران مورد مخالفت كشورهای اروپایی قرار گرفت اما سه كشور اروپایی همچنان ایران را به ارجاع پرونده هسته ای اش به شورای امنیت سازمان ملل و اعمال تحریم علیه جمهوری اسلامی تهدید كردند. مدیركل آژانس در آخرین گزارش خود به اعضای شورای حكام بر منشأ خارجی قطعات آلوده دستگاه های ایران تأكید كرد. بدین ترتیب با تأیید گفته های ایران از سوی آژانس كارغرب را در ارجاع پرونده هسته ای ایران به شورای امنیت دشوار ساخت.
پرونده هسته ای ایران سیاسی یا حقوقی؟
از ابتدای شكل گیری پرونده هسته ای ایران و طرح آن در آژانس بین المللی انرژی اتمی، آمریكا با هدف سیاسی كردن آن و به كارگیری دیپلماسی فشار بر آژانس كوشیده است تا پرونده اتمی ایران را از حالت حقوقی و فنی خارج و آن را سیاسی كند. تلاش آمریكا برای وارد كردن شورای امنیت سازمان ملل در مناقشه هسته ای ایران و تأثیر گذاری بر گزارش های ارایه شده از سوی آژانس با هدف مواجهه با ایران راهبرد اصلی آمریكا برای سیاسی كردن پرونده هسته ای ایران است. كاخ سفید كه پس از حوادث ۱۱ سپتامبر سیاست یكجانبه گرایانه خود را تحت عنوان «مبارزه با تروریسم» با هدف ایجاد دنیای تك قطبی به رهبری آمریكا اقدام نظامی علیه افغانستان و عراق را آغاز كرد، در صدد است تا استراتژی جدید خود را این بار در مقابله با تهران بیازماید. تمركز واشنگتن بر فعالیت های صلح آمیز هسته ای جمهوری اسلامی و طرح آن در مجامع بین المللی خارج از مسایل فنی و حقوقی و صرفاً با طرح ادعاهای بی اساس در همین راستا صورت می گیرد. در واقع ایالات متحده با استفاده از تبلیغات و جنجال آفرینی در فضای بین المللی سعی دارد تا با ابهام هسته ای، ابزار اعمال فشار سیاسی و تبلیغاتی علیه جمهوری اسلامی ایران را همچنان برای خود حفظ كند. براین اساس واشنگتن با این شیوه خصمانه هر از گاهی پرونده اتمی را در كانون توجه جهانی قرار می دهد و موجبات انحراف افكار عمومی و رسانه ها را از شكست سیاست های كاخ سفید در عراق و اعتراضات گسترده مردمی در آمریكا به كشته شدن سربازان آمریكایی و كشتار بی رحمانه مردم عراق فراهم می سازد. اتهام زنی آمریكا به ایران به دلیل فعالیت های صلح آمیز هسته ای اش در حالی صورت می گیرد كه زرادخانه های رژیم صهیونیستی منطقه خاورمیانه را به شدت تهدید می كند و این رژیم بدون پایبندی به موافقتنامه ها و قواعد بین المللی به گسترش زرادخانه های هسته ای خود می پردازد.به لحاظ اقتصادی نیز غرب درصدد است تا با «انحصار انرژی» به عنوان مهمترین و زیربنایی ترین عنصر پیشرفت، نبض اقتصادی و نظامی دنیا را در اختیار داشته و زمینه همه جانبه برای سلطه بر سایر كشورها را فراهم آورد. در راستای این استراتژی سه كشور اروپایی با چراغ سبز آمریكا بندی را در موافقتنامه پاریس گنجاندند كه براساس آن در صورت تعلیق كامل غنی سازی از سوی ایران، اروپا سوخت نیروگاه های ایران را تأمین می كند. در واقع این بند از توافقنامه كه نقض آشكار NPT به شمار می رفت عملاً استقلال و امنیت ما را به چالش می كشید و كشورمان را در مناسبات دیپلماتیك در عرصه بین المللی كه عمده ترین هدف آن حفظ منافع ملی است، سخت آسیب پذیر می ساخت. بنابراین تحمیل خواست ها و الزاماتی فراتر از چارچوب NPT استراتژی دیگر آمریكاست كه با سیاسی كردن پرونده اتمی ایران آن را دنبال می كند.بعد دیگر اهمیت سیاسی كردن پرونده هسته ای ایران برای آمریكا نشان دادن شكست مذاكرات اتحادیه اروپا با جمهوری اسلامی ایران است.آمریكا با اتخاذ دیپلماسی دلار و اعمال فشار بر مجامع بین المللی درصدد اثبات این فرضیه است كه نمی توان آمریكا را به عنوان ابرقدرتی تأثیرگذار از معادلات سیاسی جهانی حذف كرد و اتحادیه اروپا به تنهایی و بدون حمایت های واشنگتن قادر به حل بن بست های سیاسی و دیپلماتیكی نیست. در واقع كشاندن پرونده هسته ای ایران به شورای امنیت سازمان ملل شكست حیثیتی اتحادیه اروپا نیز به شمار می رود كه آمریكا علاوه بر تحریم ایران، آن را نیز دنبال می كند. چرا كه اتحادیه اروپا با اجتناب از به كارگیری زور و خشونت ناشی از تجربه عراق طی دو سال و نیم گذشته راه دیپلماتیك را با ایران پیش گرفت تا از یكسو مخالفت خود را با یكجانبه گرایی كاخ سفید نشان دهد و از سوی دیگر تأثیرگذاری این اتحادیه را بر تحولات منطقه ای و جهانی به اثبات برساند. اما ناتوانی اروپا در حل مناقشه هسته ای ایران و تأثیرپذیری این اتحادیه از آمریكا، این وزنه مهم معادلات دیپلماتیك را ناگزیر ساخت تا در میانه راه تن به مكانیسمی بدهد كه آمریكا از مدتی پیش آن را طراحی كرده است.به هر روی ایالات متحده پرونده اتمی ایران را سیاسی می كند تا علاوه بر تحقق اهداف فوق از ظهور ایرانی قدرتمند با توانمندیهای علمی بالا در عرصه جهانی جلوگیری كند چرا كه این مساله یكی از اهداف كلیدی و سیاست های راهبردی ایالات متحده است.
سیاست تازه ایران برای حل مناقشه هسته ای
با آغاز به كار دولت جدید رویكرد جدیدی از سوی دستگاه های ذی ربط در سیاست خارجی اتخاذ شده است. گرچه اعلام شد سیاست های هسته ای با تغییر دولت تغییر نمی كند و دولت جدید همان سیاست های دولت خاتمی را ادامه می دهد اما استراتژی دولتمردان جدید كه با نگاه به شرق آغاز شد نشان داد كه گرچه به سیاست های پیش دولت گذشته پایبند است لیكن قصد دارد با به كارگیری بازیگران دیگر نظیر چین، روسیه و هند راه حل های تازه برای حل مناقشه هسته ای كه اخیراً وارد مرحله تازه ای شده است بیابد. علی لاریجانی دبیر شورای عالی امنیت ملی كه جانشین حسن روحانی شد در نخستین سفر خود به وین مقر آژانس بین المللی انرژی اتمی رفت تا با ابتكار تازه تحرك جدیدی را در دیپلماسی هسته ای ایجاد كند. او همچنین با سفر به هند و پاكستان و دیدار با مقامات این كشورها برآن است تا حمایت دهلی و اسلام آباد را از برنامه های صلح آمیز هسته ای كشورمان جلب و موضع مخالفان ارجاع پرونده هسته ای كشورمان به شورای امنیت را تقویت كند. جمهوری اسلامی ایران تلاش می كند تا با رایزنی های دیپلماتیكی و تأكید بر مفاهمه و گفت وگو چشم اندازی مثبت از تحولات هسته ای ایران را در اجلاس آتی شورای حكام ترسیم كند. ایران سیاست تازه گفت وگو با چین، روسیه و اعضای غیرمتعهدها را به دنبال بن بست در مذاكره با سه كشور اروپایی در پیش گرفت؛ مذاكراتی كه به نتایج ملموس منتهی نشد و عنصر اعتماد كه اصلی ترین هدف مذاكرات دو طرف در مناقشه هسته ای به شمار می رفت عملاً به دست نیامد و اساساً طرفین مذاكره كننده با در پیش گرفتن سیاستی تازه هر كدام استراتژی متفاوتی را برگزیدند. در حالی كه جمهوری اسلامی با اتخاذ دیپلماسی فعال رویكرد تازه ای را در مواجهه با پرونده هسته ای اتخاذ كرده و علیرغم تهدیدات مكرر اروپاییان و ایالات متحده همچنان بر سر تصمیم خود برای دستیابی به فن آوری صلح آمیز هسته ای پای می فشارد، اتحادیه اروپا مواضع خود را به واشنگتن نزدیك تر كرده است و اگر چه بن بست مذاكرات و شكست گفت وگوهای ایران و اتحادیه اروپا را آشكارا اعلام نمی كند، لیكن از ارجاع پرونده هسته ای ایران به شورای امنیت حمایت می كند. این در حالیست كه برخی مقامات اروپایی رسماً اعلام كردند كه مخالف حمله نظامی به ایران هستند و هنوز به راه حل های دیپلماتیك برای حل مسئله هسته ای ایران امیدوارند. ایران با از سرگیری فعالیت كارخانه UCF اصفهان با وجود تهدیدات غرب نشان داد كه مصمم است از تكنولوژی هسته ای همگام با جهان برخوردار شود و به جهانیان اعلام كرد كه فعالیت خود را در چارچوب NPT انجام می دهد و نظارت IAEA را می پذیرد.پرونده هسته ای ایران در حالی به روزهای سرنوشت نزدیك شده كه به باور بسیاری از كارشناسان ارجاع این پرونده به شورای امنیت سازمان ملل غرب را به هدف خود نمی رساند و تغییر عمده ای در تصمیم ایران ایجاد نمی كند. آمریكا طی روزهای اخیر به دلیل ناتوانی در مدیریت بحران در ایالت های جنوبی خود كه به دلیل طوفان كاترینا به شدت آسیب دید و همچنین ناكامی بوش در حل بحران عراق و شكست فاحش كاخ سفید در مبارزه با تروریسم، آماج شدیدترین انتقادها قرار گرفته است. از این رو بوش از موقعیت مناسبی برای گشودن جبهه تازه و منازعه ای كه بخت پیروزی در آن بسیار اندك است، برخوردار نیست. چرا كه استفاده از گزینه نظامی علیه ایران می تواند هزینه سنگینی را برای ایالات متحده داشته باشد. این در حالی است كه بوش برخلاف جنگ عراق برای حمله به ایران از حمایت همه جانبه متحدین خود نیز برخوردار نمی باشد. پس از افزایش فشارهای آمریكا علیه ایران، آلمان اعلام كرد از اقدام نظامی برضد ایران حمایت نخواهد كرد و انگلیس نیز موضعی مشابه گرفت. روسیه نیز مخالفت خود را با ارجاع پرونده هسته ای ایران به شورای امنیت سازمان ملل اعلام نمود. علاوه بر موانع متعدد بر سر ایالات متحده در مواجهه نظامی با ایران، افزایش توان نظامی و تسلط ایران بر شریان نفتی در تنگه هرمز و نفوذ و تأثیر ایران در برقراری صلح و آرامش در عراق از جمله ملاحظاتی است كه واشنگتن را وامی دارد تا همچنان به راه های دیپلماتیك برای دستیابی به نتیجه قابل قبولی برای طرفین مذاكره بیندیشد و قدرت ایران برای پاسخگویی به تجاوز احتمالی و همچنین پیامدهای مخرب آن بر وضعیت آمریكا در عراق و افغانستان و بازار جهانی نفت را فراموش نكند. مسلماً تحركات جدید دیپلماتیك ایران، سفر رئیس جمهور به نیویورك و شركت در اجلاس سالیانه مجمع عمومی سازمان ملل و ارائه پیشنهادهای تازه برای حل مسئله هسته ای ایران كه پیش تر مقامات جمهوری اسلامی وعده آن را داده بودند، نقطه عطفی در پرونده هسته ای به شمار می رود. جمهوری اسلامی ایران تلاش دارد تا پیش از اجلاس بعدی شورای حكام زمینه را برای مختومه شدن پرونده خود فراهم سازد. چنانچه ایران بتواند با كشاندن بازیگران دیگری از اعضای غیرمتعهدها، چین و روسیه به حل پرونده اتمی خود در چارچوب آژانس و تداوم و تعامل با سه كشور اروپایی اقدام كند، در واقع توانسته است ضمن تأكید بر مواضع خود مبنی بر دستیابی به فن آوری صلح آمیز هسته ای دیپلماسی هوشمندانه خود را با رعایت قواعد بازی در عرصه بین المللی به نمایش بگذارد. تأكید ایران بر ادامه مذاكرات و به كارگیری راه حل های دیپلماتیك با سه كشور اروپایی نشان می دهد كه تهران با اتخاذ استراتژی نگاه به شرق پیش از آنكه هدف تقابل با غرب داشته باشد، در پی افزایش قدرت چانه زنی برای كسب امتیاز است. امتیازی كه نه در دادوستد با سه كشور اروپایی كه در پتانسیل سایر بازیگران عرصه بین المللی نهفته است. آنچه مسلم است جمهوری اسلامی ایران، با از سرگیری فعالیت كارخانه UCF اصفهان و كوتاه نیامدن از حق خود با وجود مخالفت ها و تهدیدات آمریكا و اتحادیه اروپا نشان داد كه مصمم است به دانش و فنون پیشرفته از جمله تكنولوژی هسته ای همگام با جهان برخوردار شود و به جهانیان اعلام كرد كه با شفافیت و صداقت فعالیت خود را در چارچوب NPT انجام می دهد و نظارت IAEA را می پذیرد.
چنین استراتژی ایران را واداشت تا یك هفته پس از ارائه گزارش البرادعی آن را صریحاً رد كند. تهران اعلام كرد كه درخواست ها و رویكردهای غیرحقوقی گزارش را نخواهد پذیرفت و خواهان تصحیح آن و رعایت جایگاه آژانس اتمی است. طی روزهای آینده آژانس بار دیگر تشكیل جلسه می دهد تا موضوع پرونده هسته ای ایران را با ۳۵ عضو شورای حكام به بحث بگذارد تا با توجه به آخرین گزارش البرادعی نسبت به آن تصمیم گیری كند. ایران نیز تا كنون اعلام كرده است كماكان بر مواضع خود مبنی بر استفاده صلح آمیز از انرژی هسته ای اصرار دارد و حاضر است تحت نظارت های قانونی آژانس در چارچوب پروتكل الحاقی به فعالیت های خود ادامه دهد.روزهای آینده برای فرجام پرونده هسته ای ایران اهمیت جدی دارد. ایران با انتخاب راه بی بازگشت خود در صورتی كه بتواند با تهدیدات اروپایی ها مقابله كرده و به خواسته خود مبنی بر استفاده صلح آمیز از فناوری هسته ای برسد به نتایج روشن و موفقی می رسد كه می تواند الگوی سایر كشورهای جهان در استفاده از فناوری صلح آمیز هسته ای شود.

فریبا مسعودپورشیرازی

منبع : روزنامه همشهری