عملکرد صنایع دستی در بهبود وضعیت اجتماعی

● مقدمه:
در روزگار ماشینی امروز که نشان از چیرگی تکنیک و فن بر روح و روان انسانهاست،صنعتی مورد نیاز است تا با دمیدن روح لطافت به این زندگی خشن و ماشینی به آن تازگی و طراوت بخشد،چرا که انسان تا هست و زندگی می کند،لطافت را می خواهد و صنایع دستی می تواند این نیاز را برآورده کند.
صنایع دستی، به عنوان صنعتی مستقل و بومی، شاخصترین هنر کاربردی ریشههای عمیق و استوار در فرهنگ غنی و بارور ایران اسلامی داشته است. هنر صنایع دستی در ایران که هزاران سال پیش آغاز شده در دوره های مختلف تاریخی با فراز و فرود های بسیاری همراه بوده است ولی هیچ گاه در ایران به کلی از بین نرفته و همواره سهم عمده ای در اشتغال و تولید داشته است. صنایع دستی ایران از لحاظ تنوع و گوناگونی در رأس همه کشورهای جهان قرار دارد و تنوع آن به ۱۵۰ رشته می رسد. این مقاله سعی دارد با نگرشی اجمالی به عوامل گوناگون،تاثیر صنایع دستی را در بهبود وضعیت اجتماعی مورد بررسی قرار دهد.
● تعریف صنایع دستی :
از مجموعه تعاریف ارائه شده در خصوص صنایع دستی می توان گفت: صنایع دستی به مجموعهای از"هنر - صنعت" اطلاق می شود که بیشتر با استفاده از مواد اولیه بومی و انجام قسمتی از مراحل اساسی تولید، به کمک دست و ابزار دستی موجب تهیه و ساخت محصولاتی میشود که در هر واحد آن، ذوق هنری و خلاقیت فکری صنعتگر سازنده به نحوی تجلی یافته و همین عامل وجه تمایز اصلی این گونه محصولات از مصنوعات مشابه ماشینی و کارخانهای است. پس صنایع دستی تنها یک کالا و شیئی برای مبادله وخرید و فروش نیست، بلکه خصوصیات فرهنگی و ویژگیهای اقوام و ملل مختلف از طریق این کالای با ارزش مبادله می شود و نوعی ارتباط را بین آنها ایجاد می کند.
پس صنایع دستی دارای ویژگیهایی بدین شرح است:
۱) انجام قسمتی از مراحل اساسی تولید، توسط دست و ابزار و وسایل دستی
۲) حضور مؤثر و خلاق انسان در تولید و شکل بخشیدن به محصولات ساخته شده با امکان ایجاد تنوع و پیاده کردن طرح های مختلف در مرحله ی ساخت این گونه فرآورده ها.
۳) تأمین قسمت عمده ی مواد اولیه مصرفی از منابع داخلی.
۴) داشتن بار فرهنگی(استفاده از طرح های اصیل، بومی و سنتی).
۵) عدم همانندی و تشابه فرآورده های تولیدی با یکدیگر.
۶) عدم نیاز به سرمایه گذاری زیاد در مقایسه با سایر رشته های صنعت.
۷) دارا بودن ارزش افزوده ی زیاد در مقایسه با صنایع دیگر.
۸) قابلیت ایجاد و توسعه در مناطق مختلف )شهر، روستا و حتی در جوامع عشایری).
۹) قابلیت انتقال تجربیات، رموز و فنون تولیدی به روش استاد و شاگردی.
به منظور آشنایی بیشتر با صنایع دستی به زمانی بازمیگردیم که هنر در حال شکل گیری بود.
● هنر پیش از تاریخ:
قدمت تمدن و فرهنگ در خطّهٔ فلات ایران به چند هزار سال قبل از ورود آریائیها باز میگردد. اقوام آریایی، احتمالاً از اوایل هزارهٔ اول ق.م در فلات ایران ساکن شده و نام خود را بر آن نهادند. بنابراین تاریخ هنر ایران، آثار متنوعی را از دوران ماقبل تاریخ تا سدههای اخیر در محدودهٔ این سرزمین وسیع را در بر میگیرد. یکی از ویژگیهای هنر ایرانی ماندگاری آن است که آنرا از سایر هنرهای جهان متمایز و مشخص میسازد.
در واقع اثر هنری رویدادی است پایدار؛ این اثر متعلق به هر دورهای که باشد، تا مدتهای مدید پس از روزگار خویش باقی میماند و به حیاتش ادامه میدهد. اثر هنری همزمان یک شیء و یک رویداد تاریخی به شمار میآید.
● صنایع دستی در بستر تاریخ ایران:
سرزمین ایران یکی از کهن ترین کشورهای آسیایی در دوران باستان است که در آن امپراتوریهای بزرگی مانند مادها، هخامنشیان، اشکانیان و سامانیان فرمانروایی می کرده اند. قدرت، سیاست، اقتصاد، دین و نظام اجتماعی آنها بخشی از تاریخ و تمدن ایران می باشد. قدیمی ترین اطلاعاتی که از سرزمین ایران در دوران باستان به ما رسیده، علاوه بر متون دینی اوستا نوشته هایی است که از هرودوت و فیثاغورث بر جای مانده است.
پیشتر گفتیم که: هنر عبارت است از واکنش معنوی انسان از دریافت زیبایی های خلقت و فضیلت های انسانی و بیزاری از زشتی و پلیدی هاست. هنر تجلی خلقت است و بس به گواه تاریخ، ایران یکی از کهن ترین سرزمین ها است، که خلافت انسان را بر زمین پذیرفته و آغاز تمدن روستایی و سپس شهری را بنیان گذارده است. اگر دستاوردها و ابداعها و آفرینش های هنر انسان را برای بهبود زندگی و کیفیت خوب زیستن هنر بدانیم، ایران یکی از کهن ترین مهدهای هنر است.
به طور خلاصه در قرن هفتم و هشتم و اواخر قرن سیزدهم و چهاردهم هنر صنایع دستی در اوج و تکامل و شکوفایی خود بوده است. پس از ورود اسلام به ایران و ارج نهادن به هنرهای سنتی و دستی و بناهای اوایل دوره اسلامی و زمان سامانیان، غزنویان و سلجوقیان به عنوان بخشی از شاهکارهای فنی و هنر معماری ایران به شمار می رود. نظر کلی به تاریخ نشان می دهد که اصالت ایرانی در پرتو درخشندگی فرهنگ خاص خود هر بار به صورتی جوانتر و شکیل تر و با نیروی بیشتر راه خود را به جانب حیاتی نو آغاز کرده است
● چرا صنایع دستی؟
صنایعدستی کیسه ای فرو بسته است، اما لبریز از کلمات! امروز تمامی دولتمردان، با تأکید بر نقش و اهمیت صنایعدستی و هنرهای سنتی در ارتقاء اقتصاد کشور، خوب میدانند:که این هنر- صنعت آبستن تحولات شگرفی است. چه، تنها در قالب واژه تأثیرگذار صنایعدستی است که میتوان زنجیر گسسته معنویت و ارتباط با گذشتگان را دوباره به هم اتصال داد و به طرزی شایسته در تمامی رشتههایش سرمایهگذاری کرد تا به عنوان موتور محرک اقتصاد خودنمایی کند.
اینکه گفته می شود، در زمانه ای که تکنولوژیهای مدرن روز به روز پیچیده تر می شود چرا ما از صنایع دستی سخن به میان می آوریم؟ قبل از هر چیز باید از به صرفه بودن سرمایه گذاری در اینگونه صنایع اشاره کرد.
موضوع دیگری که درباره سؤال بالا مطرح می شود این است که، صنعت توریسم، در آینده ای نه چندان دور، به عنوان یکی از مهمترین صنایع درآمدزای کشورها به شمار خواهد رفت.
در پاسخ به این پرسش که ببینیم صنعت توریسم چه ارتباطی با صنایع دستی پیدا می کند؟ باید گفت که: هنرهای سنتی ایران که شامل بخشهای مختلفی چون هنرهای صناعی، کتابت و نگارگری، موسیقی سنتی و مقامی، نمایشهای سنتی و آیینی و همچنین هنرهای وابسته به معماری است هر یک به تنهایی مؤلفه های بسیاری را برای جلب و جذب گردشگران داراست.گستردگی هنرهای سنتی ایران فراتر از آن چیزی است که ما از آن یاد می کنیم و همین تنوع و گستردگی یکی ازمزایای ویژه به کارگیری هنرهای سنتی و صنایع دستی در توسعه گردشگری فرهنگی است.
واضح است که هنرهای سنتی و صنایع دستی هر یک با مفهوم خاص خودشان یکی از مهمترین وجوهات فرهنگی و اقتصادی گردشگری کشورمان محسوب می شوند و آثار هنری و صنایع دستی ایران، سفیران فرهنگی ما در کشورهای مختلف هستند، به همین دلیل است که بر مدیریت صحیح این هنرو توان بالقوه آن تأکید می شود.
● چالشهای پیش روی توسعه صنایع دستی:
در حالی که در جهان امروز، صنایع دستی علاوه بر حفظ جایگاه خود در عرصه هنر، زیبایی شناختی و هویت بخشی ملی و منطقه ای به یک منبع مهم ارزش افزوده و بهره وری اقتصادی تبدیل شده است در ایران به دلیل برخی موانع و مشکلات، این صنعت از جایگاه واقعی خود فاصله گرفته و از نقش آفرینی در عرصه اقتصادی نیز دور مانده است مجموع این عوامل سبب شده که تاثیر و نقش صنایع دستی در افزایش اشتغال و درآمد زایی به مرور کم رنگ شود به طوری که از سویی امکان عرضه در بازارهای داخلی را از دست میدهد و از سوی دیگر رویای رقابت با بازارهای خارجی را ناممکن میسازد.
واردات بیرویه صنایع دستی، فقدان حمایت مادی و معنوی از این گونه صنایع در داخل کشور و همچنین عدم انتقال دانش و تجربه این قبیل مهارتها از پدران و استادان این فنون و هنرهای مذکور به نسل حاضر از عمدهترین چالشهای پیش روی این هنر- صنعت به شمار میرود.
صنایع دستی ، باوجود داشتن مزایایی چون دسترسی آسان و ارزان به مواد اولیه، بینیازی به سرمایه گذاری زیاد، برخورداری از ابزار کار ساده و تأثیرگذاری در صنعت گردشگری به دلیل فقدان بازار فروش و عرضه محصولات تولیدی و همچنین عدم حمایت کافی دیگر قادر نیست که جوانان و نواندیشان را به خود جلب کند.
● صنایع دستی، آمیزهای از هنر و صنعت:
امروزه تلفیق هنر و صنعت به وضوح در همه جای زندگی بشر دیده میشود، به معماری ساختمانها دقت کنید، مبلمان و دکوراسیون خانهها و... همگی آمیزهای از هنر و صنعت هستند، آمیزهای از دو مفهوم که در ظاهر معانی مختلفی دارند. صنایع دستی نیز محصول تلفیق هنر و صنعت است.
با بررسی صنایع دستی در هر کشور یا منطقه میتوان با فرهنگ و صنعت مردم، استعدادها، مهارتها و خلاقیت افراد آشنا شد، این هنر بهعنوان نماد فرهنگی و تاریخی هرکشور نیز شناخته میشود و از این لحاظ دارای اهمیت است.
● رشد و توسعه صنایع دستی:
امروزه تولید صنایع دستی که مزین به نقش آثار تاریخی ، باستانی و یادمانهای ویژه هر کشور است در دستور کار صنعتگران جهان قرار دارد و تلاش می شود که حتی بخشی از این گونه آثار که از سنگ ، چوب ، فلز و یا بر روی سرامیک و پارچه پدید می آید با قیمتهای ارزان در اختیار توریست ها قرار گیرد .
نقش و اهمیت صنایع دستی بعنوان هنری مقدس ، صنعتی مستقل ، بومی و اصیل با جنبه های قوی کاربردی از جهات هنری ، فرهنگی ، اقتصادی ، اجتماعی و حتی سیاسی بر همگان آشکار است . امروزه تمامی ممالک جهان ، اعتقاد به تأثیر متقابل صنایع دستی و صنعت گردشگری دارند . چرا که در عمل و تجربه در یافته اند که هنرهای صناعی یکی از عوامل بسیار مؤثر در جلب و جذب گردشگر در تمامی گرایش های ملی ، منطقه ای و داخلی است و متقابلاً به این نتیجه هم رسیده اند که صنعت گردشگری می تواند به رشد ، توسعه و گسترش صنایع دستی و بهبود کیفیت آن کمک کند.
پس شایسته است که ما توسعه هنرهای صناعی را به طریق اولی در زادگاه آن ، یعنی روستا جستجو کنیم ، روستا مادر شهرهاست و به تعبیری شهر ، زائیده روستا است . این فرزند قدر نشناس و یاغی چون به حرف والده ی خویش گوش نداده ، مورد آق والدین قرار گرفته و امروز شهر دچار آنچنان در هم تنیدگی و گره خوردگی شده که مهاجرت معکوس و یا پناه آوردن مجدد به آغوش زادگاه اولیه یعنی روستا را برگزیده است . بنابراین بعنوان اولین راهکار می توان گفت: بستر توسعه صنایع دستی ، باهدف ایجاد فرصت های اشتغال مولد برای جمعیت مازاد و سرریز روستائی ، توزیع برابر و عادلانه فرصت ها و امکانات ، آمایش سرزمین و یا پراکندگی متوازن جمعیت و ثروت در پهنه جغرافیائی کشور ، اجتناب از ایجاد قطب های جمعیتی در مترو پلیس ها و کلان شهرها و نتیجتاً کاهش جرم و جنایت و بزه اجتماعی در سطح شهرهای بزرگ و بسیاری دلائل دیگر در خود روستا قرار گیرد.
کارشناسان معتقدند ، رمز ماندگاری و حیات آینده کشورها در روند جهانی شدن ، در گرو نگاه کیفی و برنامه ای به صنایع دستی است. مولود فرآیند جهانی شدن حرکت به سمت یکپارچگی زندگی بشری است و آنچه که در این فضا می تواند اصالت و قومیت ها را زنده و پویا نگهدارد ، عمق دادن به هنر و فرهنگ محلی و منطقه ای با رویکرد زمان خود است .فضای جهانی شدن ، روح حاکم زمان ماست و با انزوا ، بی تفاوتی و یا پیروی کورکورانه نمی توان پیروز این میدان رقابت بود.
● صنایع دستی؛ جاذبه ای برای گردشگران
صنایع دستی ایران جلوه ای از هنر، فرهنگ و تمدن کهن این سرزمین شرقی است که روح هر بیننده ای را در نقوش و ظرافت خود غرق می سازد.
تمدن غنی چندین هزار ساله ایران در برابر تمدن های نه چندان دور اروپایی و آمریکایی هر گردشگری را متحیر می سازد و او را ترغیب می کند تا تکه ای از این سرزمین کهن را به عنوان خلاصه ای از تاریخ ایران زمین، به سوغات ببرد و این تکه ارزشمند برای گردشگران، همان صنایع دستی است که روح و عشق انسان شرقی در آن پیوند خورده و این اعجاب سرزمین ایران است که گردشگران را متمایل می سازد تا از هر گوشه ای سوغاتی ارزشمند به ارمغان ببرند. جهانیان با وجود تنوع و تکثر صنایع دستی ایران تنها با تعداد محدودی از این صنایع آشنا هستند ولی معرفی صنایع دستی ایران می تواند در صنعت گردشگری و اقتصاد کشور تأثیرگذار باشد صنایع دستی، اهمیت ویژهای نیز در نظام اقتصادی دارد. البته رونق هنر مذکور در چگونگی بازاریابی آن است و باید روشهای سنتی معرفی صنایع دستی را فراموش کرد و از شیوههای امروزی در بازاریابی استفاده کرد. جهانگردان برای شناخت تاریخ و فرهنگ هر کشور و منطقه به شناخت صنایع دستی آن منطقه میپردازند، البته بیشتر سعی میکنند هنرهای سنتی یک کشور را بررسی کنند و از این طریق به تمدن گذشته مردم کشورهای مختلف پی ببرند و تاریخ باستانی آنها را مطالعه کنند،همچنین از این طریق می توانند از علایق و گرایشهای مردم سرزمینهای مختلف نیز آگاه شوند و از این موضوع در تجارت خود بهره ببرند. این موضوع هم به سود مردم آن کشور است و هم توریستها و نتیجه آن پیشرفت اقتصادی هر دو گروه است.
● توسعه صنایع دستی راهکاری برای ایجاد اشتغال پویا:
اشتغال زایی یکی از مشکلات فراروی هر جامعه است و از آنجا که بی کاری معضلات عظیم اقتصادی و اجتماعی به همراه دارد، لذا توجه به رفع این مشکل در راس برنامه های اقتصادی دولتها قراردارد. آنچه در این راستا مهم است اولویت بخشیدن برنامه های حمایتی دولت ها برای جهت دهی به آن دسته از فعالیت های اقتصادی و اجتماعی است که نیل به این هدف را در کوتاهترین زمان و کمترین هزینه میسر سازد.
برنامه ریزان اقتصادی کشور معتقدند برای اینکه در کشور ما اهداف کار آفرینی یا اشتغالزایی در برنامه چهارم تا حد ممکن محقق شود و نرخ بیکاری به ۴/۸درصد کاهش یابد باید از ظرفیت های بالقوه تمامی بخشها اعم از کشاورزی،صنعت، حمل و نقل،انرژی، تجارت خارجی ،گردشگری و نیز صنایع دستی برای کار آفرینی و اشتغال بهره گرفت مطابق اطلاعات موجود، نرخ رسمی بیکاری در برخی شهرهای کشور بیش از ۲۵درصد است که تامل برانگیز است. ازسوی دیگر ایجاد هر شغل به طور متوسط بین ۳۰۰تا ۴۰۰میلیون ریال هزینه در بردارد. ایجاد اشتغال در مناطق مختلف نیز باید با توجه به مزیتها و ظرفیت های موجود در هر منطقه صورت گیرد، بنابر این هزینه اشتغال زایی در هر ناحیه متفاوت خواهد بود.
توسعه و سرمایه گذاری روی صنایع دستی همواره به عنوان یکی از راههای ارزان و مناسب برای اشتغال زایی مطرح است. بخصوص اینکه وجود ۵/۲ میلیون بیکار در روستاهای کشور زمینه مهاجرت به شهرهای بزرگ و روی آوردن به مشاغل کاذب و تبعات بعدی آن را بدنبال دارد.
این درحالی است که میتوان ضمن حمایت هرچه بیشتر از فعالان بخش کشاورزی و نیز توسعه صنایع تبدیلی و بسته بندی ضمن سودآور کردن و افزایش ارزش افزوده بخش کشاورزی، از طریق توسعه و حمایت از صنایع دستی، زمینه را برای مهاجرت معکوس و اشتغال زایی فراهم ساخت.
بخش کشاورزی و دامپروری به دلیل فصلی بودن،اوقات فراغتی را بوجود میآورد که اشتغال به صنایع دستی برای ایام بیکاری خانواده های روستایی در آن زمان مفید است و میتواند سبب رونق، پایداری و ثبات کشاورزی و دامپروری شود، که ضمن افزایش توان اقتصادی و رفاه خانوار ها، کاهش فاصله طبقاتی را به دنبال خواهد داشت.
با توجه به مطالب مطرح شده می توان گفت تکیه بر حمایت از صنایع دستی برای اشتغال زایی حائز اهمیت است به ویژه آن که سرمایه گذاری در این بخش از ویژگی های زیر برخوردار است:
۱) نیاز به سرمایه گذاری اندک برای ایجاد اشتغال
۲) وجود مواداولیه در دسترس
۳) حفظ سنت های محلی توسط بومیان هر منطقه .
۴) عجین بودن صنایع دستی با هنر و درنهایت فراهم شدن محیط کاری پر نشاط
۵) پیشگیری از مهاجرت که پیامد آن ایجاد مشاغل کاذب در شهرها ی بزرک است.
● راهکارها و پیشنهادات :
راهکارهای مختلفی در زمینه تقویت و ایجاد بازارهایی برای ترویج و بسط و توسعه صنایع دستی و در کنار آن فروش محصولات صنایع دستی وجود دارد که این راهکارها میتواند به تقویت، توسعه، بازاریابی و تبلیغ صنایع دستی بیانجامد که از آن جمله می توان به :
۱) بسته بندی مناسب آثار صنایع دستی و فراهم آوردن امکانات صادرات صنایع دستی.
۲) ایجاد و تقویت تعاونیهای صادرکنندگان صنایع دستی و آموزش و بکارگیری نیروهای جوان
۳) شرکت در نمایشگاههای صنایع دستی داخلی و بینالمللی
۴) تاسیس و راه اندازی بازارچههای صنایع دستی.
۵) ایجاد مراکز و مناطقی که در آنها بتوان مراحل ساخت و تولید صنایع دستی را برای گردشگران به نمایش گذارد
۶) راه اندازی بانک اطلاعات جامع صنایع دستی و ترویج تجارت الکترونیک
۷) تهیه و تدوین استاندارد مواد اولیه مورد مصرف با حفظ اصالت های بومی ، ملی و فرهنگی
۸) افزایش پوشش بیمه ای برای نیروهای کار و تولیدات صنایع دستی.
۹) افزایش میزان تنوع و بالا بردن کیفیت و افزایش میزان دوام هنرهای صناعی
۱۰) تولیدصنایع دستی با الهام از نگاره های تاریخی و باستانی
۱۱) قائل شدن تسهیلات لازم و ارزان قیمت حتی رایگان برای ارسال صنایع دستی به صورت پستی و فراهم آوردن امکانات و ارائه خدمات مناسب در زمینه بیمه ، حمل و نقل و تحویل سالم و بموقع آثار در مقصد مورد نظر گردشگران
۱۲) کنترل و نظارت مستمر نهاد های ذیربط در زمینه کیفیت و قیمت آثار صنایع دستی.
۱۳) مشارکت فعال صدا و سیما در امر تبلیغ روی صنایع دستی با هدف ایجاد موقعیت مناسب برای عرضه کالا

ابوالفضل اسفندیاری