اعجاز خلقت در «گرمارود» الموت

نام الموت از دیربازبا «گرمارود»، پیوند ناگسستنی داشته و این پیوند از جنبه های مختلف قابل بررسی است. گاهی از آن به عنوان «پل ارتباطی» و گاهی نیز به عنوان منشأ اقتصادی یاد می شود. جدا از این پیوند ناگسستنی،رمز و راز گرمارود را باید در «شاهكار بزرگ خلقت» آن جست وجو كرد؛ شاهكاری كه سالیان سال، اذهان بسیاری را به خود جلب كرده است. از قلعه مهم آن به عنوان «آشیانه عقاب دیگر» یاد می شود و با این اوصاف، می توان به تاریخچه دیدنی ها و شنیدنی های گرمارود پرداخت.
● تاریخچه گرمارود
گرمارود یا «گرماب رود»، تقریباً نقطه پایان الموت(۱) است كه از شمال به قلعه «نویذر»، منطقه «زرسك» و «گچ لات»(۲) و از جنوب به گردنه های «اوانك»، از شرق به گردنه «نرم» و كوه های «اواتر» و ازغرب به قریه «كلان» محدود می شود. بزرگان محل، بر این باورند كه از ایام گذشته نام روستا برگرفته از رود گرمارود (شاهرود) بوده است. عده ای نیز وجود آب های معدنی گرم و سرد دامنه كوه ها و پیوستن آن به رود گرمارود را علل نام روستا می دانند.
بافت قدیمی روستا، همچنان در پای صخره های تند و تیز قرار گرفته و ساكنان آن تقریباً از نسلهای گذشته اند، اما در دهه اخیر همچنان شاهد ساخت و سازهایی در حاشیه رودخانه و فضای سبز منطقه هستیم. زلزله اخیر در منطقه الموت موجب شد بیش از ۵۰ درصد از بافت قدیمی گرمارود، بازسازی و مقاوم سازی شود.
در حال حاضر بیش از سیصد و پنجاه خانوار در این روستا زندگی می كنند كه شكل زندگی بیشتر آنان به صورت ییلاق - قشلاقی است. به طوری كه مهمترین مركز تجمع گرمارودیها، شهرستان كرج است و عده ای نیز به شهرستان های قزوین، هشتگرد، آبیك، تهران و تنكابن كوچ كرده اند و این سنت قدیمی را همچنان حفظ می كنند.
● ارتفاعات گرمارود
▪ كوه «زردگله» یا (زرد قله): در نخستین بارش های پائیزی، این كوه پوشیده از برف شده و تا اوایل تیر ماه این پوشش برفی باقی می ماند. قدیمی ها، دیدن كوزه های زردرنگ رادر این كوه كه به «گله» معروف است و همچنین زردی خاك آن را از دلایل شهرت این كوه می دانند. این كوه، گرمارود و روستای «اوانك» را در احاطه خوددارد.
▪ ارتفاعات «دربند»(۳) و «ویرانه»: این مناطق از دامنه های البرز و از نواحی مرتفع «رودر» به شمار می رود.
▪ كوه «پیله سره»: این كوه وسعت زیادی دارد و در قدیم پوشیده از درختان تنومند و كهنسال بود كه با از بین رفتن جنگل، اهالی در آن به كشت گندم نیز پرداختند. امروز این ناحیه مرتفع فقط برای چرای دام ها به كار می رود و به جز چند دره مرطوب، بقیه نقاط آن خشك و عاری از هرگونه بوته و درخت است.
▪ كوه «گچ لات»: در ادامه بخش شمالی روستای گرمارود، كوه معروف «گچ لات» مشاهده می شود كه نمونه دیگری از زیبایی های منطقه به شمار می رود. پوشش گچ در این منطقه از فرسنگ ها دور دیده می شود و از دیرباز، اهالی گرمارود و آبادی های مجاور، در اندود حمام ها از گچ این منطقه استفاده می كرده اند و این امر تا دو دهه اخیر نیز تداوم داشت.
▪ دوقلوهای كله قندی: «دوقلوهای كله قندی» كه در اصطلاح محلی به آنها «لوله كمر» نیز می گویند، دو ستون سنگی هر كدام با بیش از ۱۵ متر ارتفاع است كه در شرق و غرب بالای روستای گرمارود قرار داشته، ازقدمت زیادی نیز برخوردارند. امروزه این دوقلوها، همچنان نماد یا شاخص اصلی تاریخ گرمارود محسوب می شوند. از آنجا كه این دوقلوها، ظاهری به شكل «كله قند» دارند، از قدیم نزد اهالی به نام «كله قندی» شهرت داشتند.
▪ كوه سنگی (دیوار سنگی): این كوه، حدود دو كیلومتر مسافت دارد و در طول «لوله كمر» و ضلع شرقی گرمارود قرار گرفته است. ریزش سنگ های این كوه، تهدیدی جدی برای ساكنان بخش شرقی روستا است كه متأسفانه با توجه به زلزله اخیر منطقه و ریزش سنگ ها ساكنان این بخش دوباره به بازسازی خانه ها پرداختند.
▪ ارتفاعات «نرم»: این ارتفاعات ، بهار و تابستان سرسبزی دارد و پوشش جنگل و درختان تنومند «حورس» آن از قدیم، گواه این مطلب است. منطقه دارای خاك نرم و علف مرغوبی است كه از چیدن علف ها برای ذخیره دام ها در زمستان بهره برداری می شود.
● قلعه های گرمارود
▪ «قلعه نویذر» یا آشیانه عقاب دیگر: «قلعه نویذر» در یك ارتفاع بسیار بالا كه با صخره های سخت گره خورده است، مشاهده می شود. ارتفاع این قلعه از سطح رودخانه شاهرود حدود ۲ هزار متر است و از نظر موقعیت جغرافیایی، دژ نویذر را باید مهمترین دژ الموت دانست. این قلعه با این كه دره الموت(۴) را در چشم انداز خود دارد، بر ارتفاعات البرزچال، زیورچال، خشچال، زردگله و بلندی های اواتر و ازاتر و گردنه های نرم لات و اوانك نیز ناظر است. این قلعه، به لحاظ این كه تقریباً درآخرین خطه الموت بنا شده، حائز اهمیت بوده است؛ زیرا دیده بانان از این طریق بخشی از ارتفاعات شمال كشور و دره الموت را زیر كنترل خود داشتند.
در بعضی از كتاب ها و سفرنامه های تاریخی از قلعه نویذر به نام «میمون دژ» یاد می كنند، اما آنچه از بزرگان محله گرمارود می توان نقل كرداین است كه قلعه نویذر را «قلعه نوذرشاه یا نویذر شاه» نیز می نامند. روایت های محلی، حكایت از آن دارد كه آخرین حاكم این قلعه، یعنی نوذرشاه، ازحاكمانی بود كه احتمالاً در لشكركشی های مغول به قتل رسید.
این قلعه دارای برج ها، آب انبار و مكان هایی به نام «اسب طویله» است كه بخش اعظم آنها از بین رفته است.
امروزه فرسایش زمین، آمد و شد به قلعه را دشوار كرده است، به طوری كه بازدید از قلعه بدون امكانات صخره نوردی و بلدچی های محلی امكانپذیر نیست.
نكته قابل توجه درباره این دژ، گورستان آن است كه جدا از قلعه و در مكانی به نام «خاك كافران» یا به اصطلاح محلی، «كافرانی خاكی سر» واقع است.
اكنون این گورستان نیز به خرابه تبدیل شده است. از ویژگی های این قلعه، قرار گرفتن آن در بالای روستای گرمارود است و شاید قلعه نشینان نیازهای اقتصادی خود را از مردمان محله گرمارود تأمین می كردند. هم اكنون كارشناسان محلی در یك اقدام جدی، درصدد بازشناسی این دژ و تحقیق در آن هستند.
▪ قلعه «پس»: این قلعه نیز در شمال گرمارود و در پشت محل قرار دارد و حاشیه های آن نیز از سنگ است.
▪ تپه «گرد گول»: این تپه در گردنه گرمارود - اوانك، واقع شده و تعیین كننده مرزاین دو روستاست.
رودهای گرمارود
▪ «گرماب رود» یا «گرما رود»: منشأ این رود، كوه های بلند «اواتر»، «ازاتر» و «دینه رود» است كه همچنان از عوامل رونق كشاورزی و سرچشمه اقتصاد گرمارود به حساب می آید. غیر از شالیزارها و باغ های كشاورزی كه در حاشیه این رودخانه وجود دارد، در آن ماهی نیز پرورش می دهند. شهرك «مصطفی ده» در حال حاضر مركز پرورش ماهی قزل آلا به شمار می رود و بخشی از گوشت مصرفی مردم را تأمین می كند.
▪ خرد رود(خردلو): این رود از دامنه های «زنگلان» جاری شده و در نزدیكی محل، بین دو دهنه صخره سخت، تشكیل آبشار داده كه امروز به «آبشار گرمارود»، معروف است و پس از عبور از منطقه «گرمدره» به رود گرمارود می پیوندد.
▪ «زرسك رود»: این رود از بلندی ها و دامنه های «زرسك» سرچشمه گرفته و همچنان در امر كشاورزی نیز از آن استفاده می شود. از پیامدهای این رود، تعیین مرز روستای گرمارود با قریه «كلان» است. مجموع این رودها و پیوستن دیگر رودها در پایین الموت، تشكیل یك «شاهرود» می دهد كه در نهایت به سد «منجیل» می پیوندد.
▪ «شور آب دره» معروف به دره «شلودره»: این دره بین ضلع غربی گردنه «اوانك» و ضلع شرقی «پیله سره» واقع شده است و به عبارت شور بودن آب این دره و مشاهده سفیدی نمك در حاشیه ها، این دره به «شورآب دره» معروف شده است.
▪ ناحیه مرتفع «زرسك»: سالیان سال، محصولات كشاورزی این ناحیه، مورد توجه اهالی بوده و بیشتر آنان به شكل «شراكتی» در برداشت محصولات منطقه سهیم هستند. «گردو»، مهم ترین محصول این ناحیه به شمار می رود.
▪ شهرك «مصطفی ده»: این منطقه به بركت دو رود حاشیه آن، به عنوان «كمربند سبز منطقه» مطرح است. حبوبات، سیب و گردو مهم ترین محصولات این منطقه به شمار می رود. آنچه امروزه اهمیت این منطقه را دوچندان می كند، ساخت شیلات و پرورش ماهی در حاشیه دو رود این منطقه است.
▪ منطقه سرسبز «رودر»: این منطقه نیز از مناطق كشاورزی گرمارود محسوب می شود. مرغوب ترین محصولات كشاورزی آن، گردو، سیب و یونجه است. وجود درختان كهنسال و تنومند گردو، به عنوان «سایبان» باعث شده تا این منطقه به عنوان تفریح گاهی دایمی، از نسل های گذشته مورد توجه اهالی قرار گیرد.
▪ منطقه «زیور»: دشت سرسبز «زیور»، نقطه عطف كشاورزی گرمارود به شمار می رود كه اهالی از مدتها پیش در اندیشه آباد كردن آن بودند. محصولات این منطقه، یونجه و گردو است.
▪ منطقه «پشت آسیاب»: قدیمی های محل از سكونت داشتن اجداد خود در این منطقه خبر می دهند. همچنین گفته می شود اهالی گرمارود برای آسیاب كردن گندم به این منطقه رجوع می كردند، از همین رو از قدیم این منطقه به نام «پشت آسیاب» شهرت یافته و امروزه به عنوان منطقه ای كشاورزی با محصولات سیب و گردو مطرح است.
▪ حاشیه های شرقی و غربی گرمارود: حاشیه شرقی رود گرمارود، معروف به «پسی لات» است كه در آن باغ های كشاورزی نیز وجود دارد. « آسیاب آبی» محل نیز در این منطقه قرار داشته كه امروزه خرابه های این اثر تاریخی همچنان آشكار است.
حاشیه غربی رود گرمارود، معروف به «سنگ لات» و «قلعه لات» (۵) است كه محصولات كشاورزی آن حبوبات، سیب، آلبالو، گیلاس، زردآلو و گلابی است.
▪ منطقه «سرخرمن» و سنگ لات:از دیرباز محدوده های این منطقه مركز كشت گندم و جو بود و اهالی برای خرمن كردن جای مناسبی را انتخاب كردند كه امروزه لفظ «سرخرمن» یا (خرمنی سر) به عنوان منطقه ای كشاورزی همچنان در اذهان گرمارودی ها باقی است. عمده ترین محصول این منطقه «حبوبات» است.
▪ مناطق «زیجارگ»،«لوسرگ»، «لزور»: این نواحی، از محدوده های شرقی گرمارود به شمار می رود كه عمده ترین محصولات كشاورزی آن یونجه، گردو و انواع علف های صحرایی و غیرصحرایی است. «سیب ترش» منطقه «لزور» در نزد گرمارودی ها، شهرت زیادی دارد و همچنین وجود امامزاده در منطقه «لوسرگ»، اهمیت این منطقه را دوچندان كرده است.
▪ منطقه «لیسانك»: محدوده های جنوب شرقی گرمارود كه در بدنه كوه نیز قرارگرفته، مشهور به «لیسانك» است. این منطقه همچنان به عنوان منطقه ای كشاورزی مطرح است و عمده ترین محصولات آن یونجه، قیصی، آلبالو و گردو است.
▪ مناطق «زیورو» و «زرسك رود»: این مناطق در غرب گرمارود قراردارد و مهم ترین محصولات كشاورزی آن سیب، گیلاس، آلبالو، گلابی و زردآلو است.
▪ منطقه «گرمدره»: این منطقه شمالی، همچنان پای قله های سخت گذر قرارگرفته و به بركت رود «خردلو» همچنان به عنوان منطقه ای كشاورزی مطرح است.
▪ منطقه «جیرسرا» (۶) : این منطقه در ضلع غربی روستای گرمارود واقع شده و امروزه منطقه ای مسكونی - كشاورزی، به شمار می رود.
▪ منطقه «گل چال»(۷) : از دیگر مناطق جنوبی گرمارود، می توان به «گل چال» نیز اشاره كرد. این منطقه از ایام گذشته به دلیل داشتن خاك مرغوب برای اندودخانه ها، موردتوجه اهالی بود و امروزه چاله های به جامانده، نشاندهنده عملكرد نسل های گذشته است.
▪ منطقه «فال دمجار»: محدوده های شمالی«زیورو» معروف به «فال دمجار» است كه عاری از هرگونه كشت و درخت است. در قدیم این محدوده ها محل كشت گندم و جو بود، اما اكنون تپه های آن به دلیل وجود «گون»(۸) و بعضی از بوته های ریز و درشت، منطقه مناسب برای چرای دام هاست.
«مرزباغ رود»، «تمی جارگ»، «جولك»، «خورتوسر»، «خشچال»، «زیورچال»، «چل نو»، «لات آسیاب» و «دوران» از دیگر مناطق گرمارود به شمار می رود.
● آب معدنی های گرمارود
«گرآب» (گرآو) (۹)، آب معدنی معروف الموت است كه در چند كیلومتری محله گرمارود قرارگرفته و از شهرت خاصی نیز برخوردار است.
● همسایگان گرمارود
گرمارود، از شمال شرقی با «پیج بن» از شرق با «اواتر»، «نرم لات» و «دینه رود» از جنوب با «اوانك» از جنوب غربی با «ورك»، «ویكان» و «حسن آباد» و از غرب با «كلان» همسایه است.
● آبشار گرمارود
از دیدنی های گرمارود، آبشار آن است. ارتفاع آبشار را از سطح زمین حدود ۱۵۰ متر تخمین می زنند كه پرش آب آن در فصل بهار دیدنی است. بخشی از آبشار، «پله گونه» است كه خود آبشارهای دیگری را تشكیل می دهد. این آبشار بین دو دهنه از صخره های سخت قرارگرفته و از نقاط متعدد دیده می شود. این آبشار، محله گرمارود را به دو بخش، «این دست محله» و «آن دست محله» تقسیم كرده است.
«گرمارود»، این خطه پایانی الموت اگر بخوبی به تصویر كشیده شود، عظمت و ثروت آن آشكارتر خواهدشد.
با این كه گرمارود پل ارتباطی الموت و شمال كشور به شمار می رود، اما متأسفانه ساخت جاده آن به شمال كشور مشمول زمان شده است.
بازسازی نكردن قلعه نویذر، بی توجهی به زیباسازی حاشیه های آبشارگرمارود، غفلت از بازسازی و مرمت زیارتگاه ها، بی اعتنایی به ثروت طبیعی «گچ» در منطقه گچ لات، نبودن تسهیلات بهداشتی و درمانی، مكان های ورزشی و كتابخانه ازجمله مواردی است كه یاری مسئولان استان و دولتمردان را می طلبد.

محمدحسن معتمدراد
زیرنویس
۱- الموت (alamout) در قدیم به «آله+اموت» نیز شهرت داشت. «آله» به زبان دیلمی به معنای عقاب و «اموت» نیز به معنای آشیان است.
۲- اصطلاح «لات» به حاشیه های پایانی كوه كه توأم با سنگ ریزه و نهرآب است، اطلاق می شود.
۳- دربند، دامنه ای را گویند كه هرساله برف های زمستانی آن روی هم انباشته شده و در دهه های اخیر اهالی از برف این منطقه در قالب یخ در مراسم سنتی و مذهبی خود استفاده می كنند.
۴- از محدوده های پایانی ارتفاعات اواتر و ازاتر در الموت بالا تا حاشیه های بخش رودبار شهرستان كه همه به رودخانه شاهرود منتهی می شود، دره الموت شكل می گیرد.
۵- قلع، نوعی از گیاه است كه برگ پهنش، شاخص اصلی آن است.
۶- جیر به اصطلاح محلی به معنای پایین است و سرا به معنای محل سكونت
۷- چال به معنای گودال یا به اصطلاح محلی چاله گویند كه براثر كندن گل ها به وجود می آید.
۸- گون، نوعی گیاه صحرایی (بوته ای شكل) است كه تیغ های تیزی دارد و از آن برای سوخت استفاده می كردند.
۹- واژه «گر» در تركیب «گرآب» نوعی ماده معدنی است.

منبع : روزنامه ایران