آثار تغییر قیمت نفت خام در اقتصاد ایران

حدود یکصد سال از نقش بازی کردن نفت در ایران می‌گذرد. نفت از ابتدای پیدایش در دهه ۱۲۹۰ (ه‌.ش) نقش حاشیه‌ای در اقتصاد ایران داشت و در اوایل دهه ۱۳۳۰ نقش بسیار پررنگ سیاسی پیدا کرد.
از اواخر دهه ۱۳۳۰ و دهه ۱۳۴۰ درآمدهای نفتی به آرامی به بازیگر اصلی و نیروی محرکه اقتصاد ایران تبدیل شد. از اوایل دهه ۱۳۵۰ به بعد، قیمت نفت خام نقش‌آفرین شد و با نوسان مداوم و رو به رشد خود، منشاء تغییر و تحولات اقتصادی و اجتماعی زیادی در ایران شده ‌است. به همین سبب، در چهار دهه اخیر، نوسان قیمت نفت خام، همواره بحث‌ها و گفت‌وگوهای زیادی در بین صاحب‌نظران و محققان اقتصادی در ایران به دنبال داشته‌است. در دوران جهش قیمت نفت و به تبع آن فوران درآمدهای نفتی، گفت‌وگوها حول چگونگی و پرمنفعت‌ترین راهکار مصرف دلارهای نفتی و در دوران سقوط قیمت نفت خام، این بحث‌‌ها پیرامون چگونگی و کم‌هزینه‌ترین راهکار جبران خلاء درآمدهای نفتی، شدت گرفته‌است. اگرچه از دل این بحث‌ها و گفت‌وگوها‌، راهکارهای متفاوت قابل تاملی ارائه شده است، اما دولت‌ها همواره دو نسخه آماده را در دستور کار خود قرار داده‌اند. در دوران جهش قیمت نفت خام و فوران درآمدهای نفتی، دست به هزینه‌کردن آنها به‌خصوص در بخش واردات زده و در دوران سقوط قیمت و افول درآمدهای نفتی، رو به کسر بودجه و استقراض از بانک مرکزی آورده‌اند که نتیجه هر دو حالت، تورم لجام گسیخته و دو رقمی قیمت‌ها بوده‌است که مصرف‌کنندگان کالاهای نهایی، حقوق‌بگیران و صاحبان دارایی‌های نقدی، هزینه تصمیمات کارشناسی نشده دولت را پرداخته‌اند. عملکرد تکراری دیگری که در رفتار دولت‌ها دیده می‌شود و تابعی از نوسان قیمت نفت است، احساس قدرت کاذب اقتصادی دولت‌ها و روی آوردن به بلندپروازی‌های اقتصادی پس از فوران دلارهای نفتی و در دیگر شق آن، بی‌اهمیت اعلام کردن درآمدهای نفتی در اقتصاد ملی در دوران سقوط قیمت نفت خام است. این رفتار مختص دولت ایران نبوده و کم‌وبیش در دیگر دولت‌های نفتی نیز قابل مشاهده ‌است که از نمونه‌های اخیر آن می‌توان از دولت روسیه و ونزوئلا نام برد. ظرف چهار سال گذشته اقتصاد ایران آثار و نتایج جهش قیمت نفت خام را تجربه کرده است و حالا در آستانه بروز نتایج سقوط قیمت نفت‌خام قرار دارد. طبق همان رویه تکراری، دولتمردان پس از بلندپروازی‌های اقتصادی در سال‌های گذشته، در ماه‌های اخیر و پس از سقوط قیمت نفت خام، کرارا اعلام کرده‌اند که کاهش قیمت نفت خام اثر چندان ناخوشایندی بر اقتصاد ایران ندارد. آیا این ادعاهای تکراری درست است؟ آیا کاهش قیمت نفت و به تبع آن درآمدهای نفتی بر اقتصاد ایران و زندگی روزمره مردم بی‌‌تاثیر است. اگر چنین است، چرا تغییر یک سنت قیمت یک بشکه نفت خام (حدود ۱۳ریال در۱۰ لیتر) در صدر خبرهای اقتصادی جهان قرار می‌گیرد و بارها تکرار می‌شود. از آنجایی که بر اساس نتایج مطالعات مراکز تحقیقاتی در حوزه ذخایر نفت خام، بیش از یک قرن از عمر منابع نفتی ایران باقی مانده است و داستان فراز و فرود قیمت نفت و مسائل مرتبط با آن احتمالا بارها تکرار خواهد شد، ارائه یک شاخص مقداری ساده که عامه مردم بتوانند درک مناسبی از آثار تغییر قیمت نفت خام در اقتصاد ایران و زندگی روزمره خود داشته باشند و بتوانند آثار تغییرات قیمت نفت خام را در تصمیمات و برنامه‌های خود لحاظ کنند، مفید خواهد بود. به همین منظور در این مقاله با یک بیان ساده و با ارائه شاخص‌های کمی قابل لمس به بررسی «نقش قیمت نفت خام در اقتصاد ایران» پرداخته‌شده تا امکان تجزیه و تحلیل آثار تغییر قیمت نفت خام در اقتصاد ایران‌، بودجه دولت و زندگی روزمره مردم برای خواننده فراهم شود. توضیح آنکه: مبنای تحلیل، تغییر (افزایش- کاهش) یک دلار قیمت جهانی نفت خام یعنی تغییر (افزایش- کاهش) یک دلار قیمت نفت خام و ثبات آن به مدت یکسال و یا تغییر (افزایش- کاهش) میانگین وزنی قیمت نفت خام در یک سال برابر یک دلار است.
● متغیرهای درآمد نقت خام ایران
درآمدهای نفتی تابع مستقیم دو متغیر قیمت جهانی نفت خام و مقدار استخراج (صادرات) آن و حاصل برآیند تغییر توامان آنها است. مقدار متغیر قیمت برای همه تولیدکنندگان و صادرکنندگان نفت خام از جمله ایران تقریبا تابعی از عرضه و تقاضای جهانی نفت خام ‌است ولی مقدار تولید و صادرات آن در محدوده توانمندی‌ها و تصمیمات کوتاه و بلندمدت هر یک از تولیدکنندگان آن است. در مورد متغیر اول یعنی مقدار، اسناد و مدارک و سری‌های زمانی ثبت شده، حکایت از آن دارد که مقدار تولید و صادرات نفت خام ایران از شروع آن در سال ۱۲۹۱ تا سال ۱۳۸۶ پس از یک دوره طولانی فراز و چند دوره کوتاه فرود، در سال‌های اخیر به یک ثبات نسبی رسیده است. آمار و ارقام منابع مختلف نشان می‌دهد که تولید نفت خام ایران در سال۱۲۹۱ برابر ۴۳ هزار تن، در سال ۱۳۱۰ حدود ۸/۵‌میلیون تن و در سال ۱۳۲۹ به رکورد ۳۲‌میلیون تن رسیده ولی در سال ۱۳۳۲ یک افت شدید را تجربه کرده و به ۳/۱‌میلیون تن کاهش یافته‌است. پس از خاتمه تنش‌های سیاسی در سال ۱۳۳۲، تولید نفت خام ایران به سطح قبلی برگشته و روند صعودی را در پیش گرفته‌ به‌طوری‌که در سال ۱۳۴۰ از مرز ۵۷‌میلیون تن گذشته‌است. تولید روزانه نفت خام ایران در سال۱۳۴۲ از مرز ۵/۱‌میلیون بشکه عبور کرده و به حدود ۷۱‌میلیون تن در سال رسیده و با یک شتاب تند افزایشی در سال ۱۳۴۷ به حدود دو برابر یعنی ۳‌میلیون بشکه در روز و تولید سالانه ۱۴۳‌میلیون تن رسیده‌است. از این دوره به بعد، روند تولید نفت خام ایران شتاب بیشتری گرفته، به‌طوری که در سال ۱۳۵۲ تولید روزانه به مرز ۶‌میلیون بشکه در روز نزدیک شده و مقدار تولید رکورد ۲۹۶‌میلیون تن در سال را ثبت کرد. در دو سال ۱۳۵۳ و ۱۳۵۴ تولید نفت ایران روند آ‌‌‌‌‌‌رام کاهش داشته ولی در سال ۱۳۵۵ رکورد ۰۱۹/۶‌میلیون بشکه در روز ثبت اما تولید سالانه از ۲۹۲‌میلیون تن فراتر نرفت و رکورد سال ۵۲ شکسته نشد. پس از ثبت این رکورد، تولید نفت ایران روند کاهش را در پیش گرفت به‌طوری‌که در سال ۱۳۵۶ به حدود ۵‌میلیون بشکه در روز (۲۷۱‌میلیون تن در سال) و در سال ۱۳۵۷ به کمتر از ۳/۴‌میلیون بشکه در روز (۲۰۶‌میلیون تن در سال) رسیده است. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، روند تولید نفت خام، شتاب منفی گرفته به‌طوری‌که در سال ۱۳۵۹ به کمتر ۵/۱‌میلیون بشکه در روز (حدود ۷۲‌میلیون تن در سال) رسیده‌است. پس از این افت شدید، تولید نفت خام ایران رو به افزایش گذاشته و در سال ۱۳۷۲ به مرز ۶/۳‌میلیون و در سال ۱۳۸۳ به مرز ۴‌میلیون بشکه در روز نزدیک شده و در سال ۱۳۸۴ رکورد ۱/۴‌میلیون بشکه در روز را ثبت و پس از آن یک روند کاهشی ملایم را در پیش گرفته‌ و حول ۴‌میلیون بشکه در روز نوسان داشته‌است.
پس از متغیر تولید، حجم صادرات نفت خام، نقش تعیین‌کننده‌ای در درآمدهای نفتی ایران دارد. حجم صادرات نفت خام ایران تابع مستقیم مقدار تولید است که خوراک پالایشگاه‌های داخلی از آن کسر شود. صادرات مواد نفتی ایران از ابتدا بیشتر به‌صورت فرآورده شروع شد. پس از فوران نفت از اولین چاه‌های ایران در مسجد سلیمان، کلنگ پالایشگاه آبادان به زمین زده شد و در سال ۱۲۹۲ (ه.‌ش) با ظرفیت ۱۲۰هزار تن در سال شروع به کار کرد و بیش از ۸۰ درصد تولید نفت خام ایران را به فرآورده‌های قابل صادرات تبدیل می‌کرد. همگام با توسعه اکتشاف و استخراج نفت خام، ظرفیت پالایشگاه آبادان با شتاب بیشتری از ظرفیت تولید نفت خام، افزایش یافت؛ به‌طوری که در سال ۱۳۲۴ خوراک پالایشگاه آبادان به حدود ۱۷‌میلیون تن در سال تقریبا برابر تولید نفت خام ایران رسید. اما از سال ۱۳۲۵ به دلیل شتاب بیشتر افزایش ظرفیت تولید، صادرات نفت خام یک روند افزایشی در پیش گرفت و به‌رغم آنکه تا سال ۱۳۲۹ خوراک پالایشگاه آبادن به رکورد ۲۴‌میلیون تن در سال رسید، تولید نفت خام ایران به رکورد ۳۲‌میلیون تن و صادرات نفت خام از مرز ۸‌میلیون تن در سال عبور کرد. از سال ۱۳۳۰ تولید نفت ایران رو به افول گذاشت و در سال ۱۳۳۲ به ۳/۱‌میلیون تن و صادرات آن به حدود صفر کاهش یافت. پس از این رکود، از سال ۱۳۳۴تولید نفت خام ایران یک مسیر صعودی در پیش گرفت و با متوقف شدن توسعه و کاهش فعالیت پالایشگاه آبادن تحت تاثیر وقایع سال‌های ۱۳۳۰ تا ۱۳۳۲، صادرات نفت خام بیشتر جای فرآورده را گرفت و در سال ۱۳۳۴ به مرز ۱۰‌میلیون تن نزدیک شد. این روند صعودی در دهه بعد همچنان ادامه یافت؛ به‌طوری که در سال ۱۳۴۶ از مرز ۱۰۷‌میلیون تن (متوسط ۲/۲‌میلیون بشکه در روز) گذشت. از سال ۱۳۴۷ تا سال ۱۳۵۲ سالانه حدود ۳۰‌میلیون تن صادرات نفت ایران افزایش یافته و در سال ۱۳۵۲ رکورد ۲۶۵‌میلیون تن (متوسط روزانه ۳/۵‌میلیون بشکه) را ثبت کرد که به نظر نمی‌رسد در سال‌های آتی تکرار شود. صادرات نفت خام ایران در سال ۱۳۵۳ با روند کاهشی به ۲۶۳ و در سال ۱۳۵۴ به ۲۳۰ و در سال ۱۳۵۵ با افزایش مجدد به ۲۶۲‌میلیون تن (متوسط روزانه ۲/۵‌میلیون بشکه) رسید ولی در سال ۱۳۵۶ بار دیگر به ۲۳۴‌میلیون تن (متوسط روزانه ۸/۴‌میلیون بشکه) کاهش یافت. از سال ۱۳۵۷ صادرات نفت ایران با ۱۶۸‌میلیون تن، روند نزولی در پیش گرفت و در سال ۱۳۵۹ به مقدار ۳۷‌میلیون تن (متوسط روزانه ۷۷۱ هزار بشکه) کاهش یافت. پس از این سقوط، مجددا صادرات نفت خام ایران روند افزایشی در پیش گرفته و در سال ۱۳۶۹ از مرز ۲‌میلیون بشکه در روز (حدود ۱۰۰میلیون تن در سال) گذشته ‌است. این روند افزایش تولید در سال‌های بعد ادامه یافت و در سال ۱۳۸۴ رکورد بعد از انقلاب؛ یعنی ۶/۲‌میلیون بشکه در روز (حدود ۱۳۰میلیون تن در سال) را ثبت کرده ‌است. پس از ثبت این رکورد، صادرات نفت ایران یک روند ملایم کاهش را نشان می‌دهد و در حدود ۵/۲‌میلیون بشکه در روز، ثبات نسبی یافته‌است. از سال۱۳۸۶ از کل مقدار تولید روزانه (۱/۴‌میلیون بشکه) حدود ۶/۱‌میلیون بشکه آن در داخل کشور تصفیه و مابقی (حدود ۵/۲‌میلیون بشکه در روز) صادر می‌شود. تحت این شرایط، اثر نوسان در تولید نفت خام ایران در صادرات آن ظاهر می‌شود.
در سال‌های اخیر توان تولید نفت خام ایران به‌رغم کشف ذخایر جدید، کاهش یافته است. گزارش‌های ماهنامه اوپک در سال ۲۰۰۸ میلادی خبر از کاهش تولید نفت خام ایران دارد و نشان دهنده این مساله است که تولید نفت خام ایران کمتر از سهمیه آن در سازمان اوپک است. ایران از جمله کشورهای در حال توسعه‌است و اقتصاد ایران برای طی مراحل توسعه خود به درآمدهای ارزی نفت نیازمند است و دولت ایران تلاش‌های گسترده‌ای را برای توسعه صنعت نفت (کشف، حفاری، استخراج، تصفیه، صادرات) در دستور کار خود دارد. لازم به یادآوری است که ایران یکی از اعضای اصلی سازمان اوپک (سازمان کشورهای صادرکننده نفت) است و شرکت ملی نفت‌‌‌ ایران نیز یکی از بزرگترین شرکت‌های نفتی دنیا و همواره جزو ۴ شرکت نفتی بزرگ جهان بوده‌است. میزان ذخایر کشف شده شرکت ملی نفت ایران در سال ۲۰۰۶ بیش از ۵۶۱‌میلیارد بشکه نفت خام تخمین زده شده‌است. بر پایه ذخایر شناسایی شده، توان تولید و عرضه نفت خام ایران با پایبندی به سهمیه اوپک، برای بیش از یکصد سال، قطعی ‌است.
متغیر دوم درآمدهای نفتی ایران یعنی قیمت، فراز و فرودهای زیادی را تجربه کرده‌ است. قیمت نفت خام ایران از پیدایش تا اواخر دهه ۱۳۴۰ یک روند ملایم افزایشی را طی کرده به‌طوری که تا قبل از سال ۱۳۴۹ (۱۹۷۰) کمتر از یک دلار برای هر بشکه بوده‌است. قیمت نفت خام از حدود یک‌ دلار برای هر بشکه در سال ۱۳۵۰، ابتدا در مهرماه سال ۱۳۵۲ به بیش از ۳ دلار و در دی‌ماه همان سال به بیش از ۹ دلار جهش کرد و سپس به آرامی افزایش یافت تا در دی‌ماه ۱۳۵۷ از مرز ۱۳ دلار برای هر بشکه گذشت. در سال‌های بعد از انقلاب اسلامی، روند افزایش قیمت جهانی نفت خام ادامه یافت و در سال ۱۳۶۰ به رکورد ۳۷ دلار برای هر بشکه رسید.
پس از این رکورد، قیمت نفت خام روند کاهشی در پیش گرفت و در سال‌های اولیه دهه ۱۳۷۰ به حدود ۱۰ دلار برای هر بشکه سقوط کرد. پس از این سقوط، مجددا قیمت نفت روند افزایشی ملایمی را در پیش گرفت و از سال ۱۳۷۷ تا سال ۱۳۸۳ از حدود ۱۵ دلار به ۲۵ دلار برای هر بشکه رسید. در سال‌های بعد از آن قیمت نفت خام روند شتابان افزایشی را در پیش گرفت به‌طوری که در تیرماه سال ۱۳۸۶ از مرز ۷۰ دلار برای هر بشکه گذشت و شتابان به سمت بالای ۱۰۰ دلار برای هر بشکه، هدف‌گیری کرد. در نیمه بهار سال ۱۳۸۷ قیمت نفت خام تحت تاثیر فشار تقاضا از مرز ۱۰۰ دلار گذشت و در ۲۲ تیرماه تابستان ۱۳۸۷ رکورد ۱۴۶ دلار برای هر بشکه را ثبت کرد. پس از این جهش بزرگ، بلافاصله و از ۲۵ تیرماه تابستان ۱۳۸۷ دچار سقوط آزاد شد، به‌طوری که هر بشکه نفت خام در اوایل پاییز سال ۱۳۸۷ تنها طی ۳ ماه حدود ۱۰۰ دلار ارزش خود را از دست داد و با نوسان در دامنه ۳۵ تا ۴۵ دلار، ثبات نسبی یافت و پیش‌بینی‌های کارشناسی این شرایط را تا یک سال آینده با دوام برآورد می‌کنند. پس از این سقوط آزاد قیمت نفت خام که به دلیل افت تقاضای جهانی رخ داد، سازمان اوپک تلاش‌هایی را برای جلوگیری از سقوط بیشتر قیمت نفت و تثبیت نسبی آن در فاصله قیمتی ۷۰ تا ۸۰ دلار برای هر بشکه انجام داده است از جمله کاهش عرضه نفت خام از طریق کاهش تولید اعضای اوپک، اما با توجه به مجموعه عوامل از جمله تجربه تاریخی عملکرد و شرایط اقتصادی اعضای اوپک و نیاز آنها به ارز خارجی و از طرف دیگر عدم همکاری تولیدکنندگان خارج از اوپک در کاهش عرضه و در مواردی افزایش عرضه و تصاحب سهم بیشتری از بازار، خیلی نباید این تصمیمات را جدی گرفت و عرضه نفت اوپک با نوسان جزئی در کوتاه‌مدت، در میان‌مدت در مقدار قبلی و سقف توان تولید برای اکثر کشورهای عضو، ادامه خواهد یافت. براین اساس، برای پیش‌بینی قیمت نفت خام و درآمدهای نفتی ایران، بهتر است چشم به تغییرات تقاضای نفت خام در بازار جهانی داشت.
با توجه به مطالب ذکر شده، در شرایط حاضر، یکی از دو عامل تعیین‌کننده حجم درآمدهای نفتی ایران یعنی مقدار تولید، منجمد شده (freezed) و اثر تغییر دهندگی خود را از دست داده‌ است و تنها عامل تعیین‌کننده حجم درآمدهای نفتی ایران، قیمت جهانی آن است که خارج از کنترل ایران و همه کشورهای عضو اوپک است. بنابر مجموعه شرایط، دولت‌های صادرکننده نفت و از جمله ایران امکان بهینه‌یابی درآمدهای نفتی خود را نداشته و ‌همواره در معرض نوسان درآمدهای نفتی خارج از کنترل هستند که تجربه تاریخی یکصد سال صنعت نفت ایران گواه این مدعا است.
● اثر تغییر قیمت نفت خام در تولید ناخالص ملی ایران
بخش نفت و گاز یکی از چهار بخش اصلی تولید ناخالص اقتصاد ایران (کشاورزی، صنعت و معدن، نفت و گاز و خدمات) است که سهم آن در بعضی از سال‌ها به حدود ۳۰درصد نیز رسیده است. این سهم همواره نوسان داشته که علت اصلی آن، نوسان قیمت نفت خام بوده‌است. اگر فرض کنیم ایران بتواند سطح تولید فعلی نفت خام خود را در بین اعضای اپک یعنی ۱/۴‌میلیون بشکه در روز حفظ کند، به حجم تولید ۵/۱‌میلیارد بشکه نفت خام در سال، دست خواهد یافت. با این مقدار تولید در ازای افزایش تنها یک دلار قیمت نفت خام، تولید ناخالص ملی ایران حدود ۵/۱‌میلیارد دلار در سال افزایش می‌یابد. بر همین مبنا اگر قیمت نفت خام ۵۰ دلار برای هر بشکه تعیین شود، سهم تولید ناخالص ملی ایران از بخش نفت از ۷۵‌میلیارد دلار در سال خواهدگذشت. این ارقام اگر قیمت نفت خام به ۱۰۰‌دلار برای هر بشکه افزایش یابد، به ۱۵۰‌میلیارد دلار در تولید ناخالص ملی افزایش می‌یابند. این حجم از درآمد وقتی معنی و مفهوم قابل لمس پیدا می‌کند که در نظر داشته‌باشیم تولید ناخالص ملی ایران (همه بخش‌های اقتصاد ایران به‌جز نفت) در سال ۱۳۸۶ بر اساس گزارش صندوق‌بین‌المللی پول، بانک جهانی و بانک مرکزی ایران، کمی کمتر از ۲۰۰‌میلیارد دلار بوده‌است. بر این پایه، با افزایش تنها ۱۰ دلار قیمت نفت خام در هر بشکه، تولید ناخالص ملی ایران از رشد ۵/۷درصد برخوردار خواهد شد که یک نرخ رشد آرمانی برای اقتصاد ایران است. همچنین قابل ذکر است که برای افزایش تنها یک میلیارد دلار تولید ناخالص ملی، اجرای یک برنامه چندساله دقیق و سرمایه‌گذاری حدود ۵/۴‌میلیارد دلاری همراه با تلاش یکساله بیش از یکصد هزار نفر نیروی کار لازم است که با افزایش تنها ۶۶ سنت (۶۶ /۰ دلار) برای هر بشکه نفت خام، در یک سال حاصل می‌شود (ضریب فنی سرمایه ایران ۵/۴ در نظر گرفته شده‌است).
● اثر تغییر قیمت نفت خام در درآمدهای ارزی ایران
تراز تجاری ایران وابستگی بسیار بالایی به درآمدهای ارزی نفت خام دارد. بدون لحاظ کردن درآمدهای ارزی صادرات نفت خام، تقریبا تراز تجاری ایران در ۵۰ سال گذشته همواره منفی بوده‌است. در شرایط فرض شده در بخش قبل، یعنی تولید روزانه ۱/۴‌میلیون بشکه نفت خام، پس از کسر مصرف پالایشگاه‌های داخلی، صادرات ۵/۲‌میلیون بشکه در روز و سالانه ۹۱۲‌میلیون بشکه نفت خام به‌دست می‌آید. با این مقدار صادرات، در ازای افزایش تنها یک دلار قیمت نفت خام، درآمدهای ارزی ایران حدود ۹۱۲‌میلیون دلار در سال افزایش می‌یابد. بر همین مبنا اگر قیمت نفت خام ۵۰ دلار برای هر بشکه تعیین شود، حجم درآمدهای ارزی حاصل از صادرات نفت خام ایران از رقم ۴۶‌میلیارد دلار در سال خواهدگذشت. این ارقام اگر قیمت نفت خام به ۱۰۰ دلار برای هر بشکه افزایش یابد، به بیش از ۹۲‌میلیارد دلار افزایش می‌یابند. این حجم از درآمد وقتی معنی و مفهوم قابل لمس پیدا می‌کند که در نظر داشته‌باشیم بر اساس گزارش صندوق‌بین‌المللی پول، بانک مرکزی و وزارت بازرگانی، ارزش صادرات غیر نفتی ایران در سال ۱۳۸۶ اگر مشتقات نفت و گاز را از آن کنار بگذاریم، به سختی به حدود ۱۰‌میلیارد دلار در سال می‌رسد. به کلام دیگر، افزایش درآمد ارزی ایران از محل صادرات نفت خام با افزایش ۱۱ دلار در هر بشکه برابر کل صادرات غیرنفتی حاصل از فعالیت بیش از ۲۳‌میلیون نفر شاغل در همه بخش‌های اقتصاد ایران به‌جز نفت و گاز و مشتقات آن است. اضافه درآمد صادرات نفت خام ایران تنها با ۱۱ سنت افزایش قیمت در هر بشکه، بالغ بر ۱۰۰‌میلیون دلار در سال می‌شود. اهمیت این مقدار پول وقتی بهتر قابل درک است که مدنظر قرار دهیم برای گرفتن وامی به این مبلغ از نهادهای پولی- مالی بین‌المللی از جمله بانک جهانی علاوه بر پرداخت حق‌عضویت و تهیه طرح عمرانی ارزیابی شده، باید بیش از یکسال انتظار کشید و پس از دریافت زمانبندی شده آن همگام با پیشرفت طرح، بدهی اصل و فرع وام نیز برای کشور باقی می‌ماند.
● اثر تغییر قیمت نفت خام در بودجه دولت ایران
در طی۴۰ سال گذشته، یکی از اقلام اصلی درآمدهای بودجه دولت ایران، درآمد حاصل از صادرات نفت خام است. در طی این سال‌ها، سهم نفت در تامین هزینه‌های دولت تابعی از قیمت و حجم صادرات نفت خام بوده‌است. بنا به علاقه دولت‌ها به دست و دلبازی در هزینه کردن درآمدهای راحت‌الحلقوم نفتی که مستقیم به خزانه دولت واریز می‌شود، این شرایط همچنان ادامه دارد. به دلیل ثبات نسبی تولید و صادرات نفت خام و وابستگی شدید بودجه دولت به درآمدهای نفتی،‌ ضرب آهنگ فعالیت‌های اقتصادی و اجتماعی دولت‌ها با قیمت نفت خام رابطه مستقیم پیدا کرده ‌است. بنا به آنچه در بخش قبل فرض شد،‌ اگر صادرات نفت خام ایران را روزانه ۵/۲‌میلیون بشکه در روز در نظر بگیریم، افزایش تنها یک دلار در هر بشکه قیمت جهانی نفت خام، روزانه ۵/۲‌میلیون دلار برابر حدود ۵/۲‌میلیارد تومان و سالانه ۹۱۲‌میلیون دلار یا حدود ۹۰۰‌میلیاردتومان ذخیره خزانه و نهایتا درآمدهای بودجه دولت را افزایش می‌دهد یا شرایط را برای متمم بودجه یک‌هزار‌ میلیارد تومانی دولت مهیا می‌کند. اثر تغییر یک دلار قیمت نفت خام در بودجه دولت وقتی بهتر قابل اندازه‌گیری و مقایسه است که در نظر داشته باشیم حجم بودجه جاری دولت در سال ۱۳۸۷ برابر ۷۹ هزار‌میلیارد تومان و جمع حقوق و مزایای ثابت همه کارکنان دولت (کارکنان کلیه وزارتخانه‌ها و سازمان‌های دولتی، نهاد ریاست جمهوری، مجلسین، دادگستری و صدا و سیما) کمی بیشتر از۲/۸هزار ‌میلیارد تومان (حدود ۹ دلار در هر بشکه صادرات نفت خام) بوده است. این رقم برای وزارتخانه‌های بزرگ دولت از جمله وزارت آموزش و پرورش (بزرگترین وزارتخانه دولت) برابر ۳/۵هزار ‌میلیارد تومان (حدود ۶ دلار در هر بشکه صادرات نفت خام)، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی برابر ۳۶/۱ هزار‌میلیارد تومان (حدود ۵/۱ دلار در هر بشکه صادرات نفت خام) و برای وزارت علوم، تحقیقات و فن‌آوری حدود ۵۱۴‌میلیارد تومان (حدود ۵۷ سنت در هر بشکه صادرات نفت خام) است. همچنین اگر قیمت نفت خام تنها یک‌ دلار افزایش پیدا کند، از محل افزایش درآمد حاصل از صادرات نفت خام در خزانه و بودجه سالانه، دولت می‌تواند بیش از ۲۰۰ هزار نفر را با دستمزد ماهانه ۴۰۰هزار‌تومان استخدام کند یا ۱۰‌میلیون دانش‌آموز را در طی یک سال تحصیلی هر روز با یک بسته مواد خوراکی ۵۰۰تومانی پذیرایی کند. همچنین با اضافه درآمد صادرات نفت خام حاصل از افزایش تنها یک‌ دلار در هر بشکه، دولت می‌تواند سالانه ۵/۴‌میلیون عدد سکه بهار آزادی به کارکنان خود هدیه بدهد یا به هر خانوار ایرانی ۵۱هزار تومان کمک بلاعوض بکند.
● انتخاب شاخص‌های عددی
شاخص‌های عددی قابل لمس‌تر نیز برای مشخص کردن اثر تغییر قیمت نفت خام در درآمدهای ارزی، قابل ارائه هستند. برای مثال، اگر ۸‌میلیارد دلار پول را به اسکناس‌های ۱۰۰ دلاری (یا چک پول‌های ۱۰۰ هزار تومانی) تبدیل کرده و به مقطع یک اسکناس یکصد دلاری (یا چک‌پول‌های ۱۰۰هزار تومانی) روی هم قرار دهیم، ستونی از پول ایجاد می‌شود که ارتفاع آن از قله اورست بیشتر است، (ضخامت یک بسته اسکناس صد دلاری تقریبا ۱۱‌میلیمتر در نظر گرفته شده‌است) بر این اساس، اگر قیمت نفت خام برای هر بشکه یک دلار افزایش یابد، از افزایش درآمد حاصل از صادرات نفت ایران، ستونی از اسکناس ۱۰۰ دلاری (یا چک پول‌های ۱۰۰هزارتومانی) به ارتفاع بیش از یک کیلومتر متر ایجاد می‌شود. بر این پایه اگر قیمت نفت خام۵۰ دلار باشد، با درآمد حاصل از صادرات نفت خام ایران می‌توان ۶ ستون اسکناس یکصددلاری (یا چک پول‌های ۱۰۰هزار تومانی) به ارتفاع قله اورست درست کرد و اگر قیمت نفت خام به ۱۰۰ دلار افزایش یابد تعداد ستون‌های فوق‌الذکر از ۶ به ۱۲ عدد می‌رسد. اگر کار ساختن ستون‌ها را با سکه بهار آزادی انجام دهیم در شرایط قیمت نفت خام برابر ۵۰ دلار، از روی‌هم قرار دادن سکه‌های بهار آزادی حاصل از درآمد صادرات نفت ایران، بیش از ۳۱۲ ستون به ارتفاع قله اورست ایجاد می‌شود و اگر قیمت به ۱۰۰ دلار برای هر بشکه برسد، تعداد ستون‌ها به عدد ۶۲۴ می‌رسد (ضخامت هر سکه بهار آزادی برابر ۲/۱‌میلیمتر و قیمت آن ۲۰۰هزار تومان در نظر گرفته شده‌است). در این حالت اگر قیمت نفت خام تنها یک دلار کاهش پیدا کند، ذخایر ارزی ایران سالانه ستونی از اسکناس ۱۰۰ دلاری (یا چک‌پول‌های ۱۰۰ هزارتومانی) به ارتفاع ۱۰۱۷ متر و یا ۶ ستون سکه بهار آزادی به ارتفاع قله اورست را از دست می‌دهد.
● انتخاب شاخص‌های مقایسه‌ای
در مقایسه درآمد نفت خام با سایر منابع طبیعی نیز می‌توان مثال‌های تامل برانگیزی ارائه داد از جمله، مقایسه درآمد نفت خام با درآمد معادن طلای کشور. یکی از معادن فعال طلای کشور، معدن طلای موته‌ در ۵۰ کیلومتری شرق گلپایگان است که تولید روزانه آن ۵/۲ کیلوگرم طلا و عمر مفید آن ۱۵ سال برآورد شده ‌است. مجموع درآمد این معدن، طی کل عمر مفید آن با قیمت هر اونس طلا ۸۰۰ دلار، برابر ۳۵۳‌میلیون دلار می‌شود. این مقدار درآمد تنها برابر صادرات ۳ روز نفت با قیمت ۴۷ دلار برای هر بشکه و اگر قیمت نفت به ۷۰ دلار در هر بشکه برسد، تنها برابر ۲ روز درآمد حاصل از صادرات نفت خام ایران است. این ارقام برای معدن طلای سراب با برآورد روزانه ۵/۷ کیلوگرم استحصال طلا و عمر مفید ۲۵ سال، برابر ۷۷/۱‌میلیارد دلار برابر ۱۶ روز درآمد صادرات نفت خام با قیمت هر بشکه ۴۴ دلار و درآمد ۱۰ روز صادرات نفت خام به قیمت هر بشکه ۷۰ دلار است. به کلام دیگر اگر قیمت نفت تنها ۳۹/۰ دلار (۳۹سنت) در هر بشکه کاهش پیدا کند، زیانی که طی یکسال به اقتصاد کشور و بودجه دولت وارد می‌شود، برابر کل درآمد ناخالص معدن طلای موته طی ۱۵ سال عمر مفید آن است. همچنین یک کاهش ۲ دلاری در قیمت نفت در هر بشکه، کاهش درآمد صادرات نفت خام در طی یک سال بیش از کل درآمد ناخالص معدن طلای سراب با تولید روزانه ۵/۷ کیلوگرم طلا در طی ۲۵ سال عمر مفید آن است. به بیان دیگر، دولت ایران با اضافه درآمد صادرات نفت خام در ازای افزایش تنها یک دلار قیمت نفت خام در هر بشکه در یک سال، می‌تواند ۴۶ تن طلای ۱۸ عیار (هر گرم ۲۰ هزار تومان) به ذخایر طلای خود بیفزاید.
● جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
بنابر آنچه ذکر شد، اثر تغییر تنها یک دلار در قیمت هر بشکه نفت خام، آثار قابل ملاحظه‌ای بر اقتصاد، بودجه دولت و زندگی روزمره اکثر مردم ایران دارد. تجربه ۴دهه گذشته نشان می‌دهد، نوسان‌های شدید قیمت جهانی نفت خام همواره نتایج مخربی (بیماری) برای اقتصاد ملی در پی داشته است. شناخته شده‌ترین این آثار در زمان افزایش قیمت، بیماری هلندی و در دوران کاهش قیمت، وضعیت رکود- تورمی برای اقتصاد ملی بوده‌ است. به همین دلیل همانند اغلب کشورهای صادرکننده نفت خام، ضروری است مدیران و تصمیم‌گیران اقتصاد ملی جهت کاهش آثار زیانبار نوسان قیمت نفت خام، به راهکارهای توصیه شده توسط صاحبنظران و کارشناسان اقتصادی، تن در دهند. راهکارهای انتخاب شده در صورتی نتایج مناسبی خواهند داشت که در کوتاه‌مدت به کنترل و نظارت بیشتر بر عملکرد دولت در بخش نفت و هزینه کردن درآمدهای نفتی و در بلندمدت به قطع ارتباط مستقیم بودجه دولت با قیمت و حجم درآمدهای نفتی بینجامد و درآمدهای نفتی در طرح‌ها و پروژه‌های دارای شرایط بهینه به روش‌های کارآ و موثر هزینه‌ شود.

تهیه و تنظیم: محمد صادق جنت

منبع : روزنامه دنیای اقتصاد