شاخه خمیده بشریت

کتابی که با عنوان «سرشت تلخ بشر؛ جستارهایی در تاریخ اندیشه ها» با ترجمه لیلا سازگار از سوی انتشارات ققنوس به بازار کتاب آمده است، ترجمه یی است از کتاب The crooked timber of humanity» «chapters in the history of ideas که در برگیرنده هشت مقاله از آیزایا برلین است. در بخش اطلاعات کتابشناختی، سال مرگ برلین درج نشده است و شاید حاکی از این باشد که برخی هنوز مرگ این اندیشمند برجسته را که در سال های پایانی دهه نود درگذشت، باور نکرده اند.
برلین یکی از نظریه پردازان لیبرال معاصر بود که در ایران بیشتر به واسطه گفت وگوی عمیق، جذاب و فلسفی اش با رامین جهانبگلو با عنوان «در جست وجوی آزادی» شناخته شد. در کنار مقالاتی که در طول این سال ها از برلین ترجمه و در نشریات به چاپ رسیده، کتاب هایی ازجمله «متفکران روس»، «چهار مقاله درباره آزادی» و «آزادی و حقیقت» به چاپ رسیده است. اخیراً نیز نشر ماهی دو کتاب از برلین، یکی درباره رمانتیسم و دیگری کتابی با نام «مجوس شمال» منتشر کرده است.
کتاب حاضر، بیشتر به تاریخ اندیشه ها می پردازد و حاوی مقالاتی درباره آرمانشهرگرایی، تاریخ فرهنگی، نسبیت گرایی، فاشیسم، اروپا و رمانتیسم است. عنوان کتاب نیز به قطعه یی از کانت برمی گردد که می گوید؛ «شاخه خمیده بشریت، هرگز میوه یی شیرین به بار نمی آورد.» البته مترجم فارسی تمایل دارد که CrookedTimber را به «سرشت تلخ» ترجمه کند، از همین رو، جمله کانت را نیز با همین عبارات به فارسی برگردانده است.
همچنین دست نوشته یی از برلین موجود است که در آن به این تعبیر برمی خوریم؛ «از طبع سرکش بشر، هیچ چیز صاف و بی غشی پدید نمی آید» و محتمل به نظر می رسد که چنین مفهومی در ذهنش وجود داشته و بعدها کامل شده است.
از دیدگاه برلین باورهای ما در زمینه اینکه چگونه باید زندگی کنیم، مردان و زنان باید چگونه باشند و چه کارهایی کنند، موضوع بررسی اخلاقی هستند؛ و زمانی که به گروه ها و ملت ها و در واقع به نوع بشر به صورت یک کل مربوط باشند، آنها را فلسفه سیاسی می نامیم و فلسفه سیاسی چیزی نیست مگر به کار بستن علم اخلاق در مورد جامعه.
یکی از مقالات این کتاب به نوعی خودنوشت فکری آیزایا برلین است و به سیر مطالعات و رویارویی خویش با تاریخ اندیشه و شخصیت های فکری و فلسفی اشاره کرده است و در لابه لای آن نقد و تحلیل خود را نیز گنجانده است. مقاله بعدی به افول اندیشه های آرمانشهرگرایانه در غرب پرداخته و آنها را از دیدگاه تاریخی و ادبی مورد بررسی و نقد قرار داده است. از نگاه برلین، مضمون ثابتی که در تمام اندیشه های آرمانشهرگرایانه، خواه مسیحی، خواه غیرمسیحی جریان دارد، این است که زمانی وضعیتی بی عیب و نقص وجود داشته و سپس بلایی عظیم رخ داده است.از دیگر مقالات این مجموعه، بررسی تاریخی پیدایش ملی گرایی است.
در بخشی از این مقاله می نویسد که خردگرایان و آزادیخواهان و البته سوسیالیست های قدیمی، در عمل ملی گرایی را نادیده گرفته اند، زیرا از نظر آنان، این احساس حاکی از نوعی ناپختگی است و نوعی بازگشت به بقایای نامعقول گذشته می نماید.
به زعم برلین، ملی گرایی مانند دین، پدیده یی گذرا است که با استیلای بورژوازی به وجود آمده و یکی از حربه های معنوی بی نیاز از غیر علیه پرولتاریاست. به باور او اگر ملی گرایی به کرات در توده ها نفوذ کند، در قالب «آگاهی کاذب» وارد عمل می شود و شرایط واقعی توده ها را به هیئتی مبدل درمی آورد و توهماتی را قوت می بخشد که در حالت جهل و نادانی آنان رفاهی دروغین برایشان فراهم می آورد و پس از پایان گرفتن شرایطی که باعث بروز جنگ طبقاتی شده اند، ملی گرایی هم مانند دین، همراه با دیگر توهمات قوی سیاسی و البته به وقایع تاریخی، دود می شود و به هوا می رود. به هر رو مطالعه اثر حاضر برای علاقه مندان به تاریخ اندیشه و نظریه آزادی می تواند سودمند واقع شود.

حسین فراستخواه
مترجم؛ لیلا سازگار
نشر؛ ققنوس
چاپ اول-۱۳۸۵
تیراژ؛۱۶۵۰

منبع : روزنامه اعتماد