جنگ فرامنطقه یی در شاخ آفریقا

● نگاهی به بحران سومالی
روز گذشته خبرگزاری ها از حمله هوایی امریکا به سومالی خبر دادند. هفته گذشته پس از آنکه نیروهای سومالی با پشتیبانی ارتش اتیوپی مقاومت اسلامگرایان معروف به نیروهای محاکم اسلامی را درهم شکستند خبری از استقرار واحدهایی از نیروی دریایی امریکا در سواحل سومالی منتشر شد که به منظور شکار آن دسته از اسلامگرایان صورت گرفت که در حال گریختن از سومالی بودند. اینک نیروی هوایی امریکا هم نقاطی را در سومالی بمباران کرده و عده زیادی کشته و زخمی بر جای مانده است. مطلب حاضر نگاهی است به اوضاع سومالی که با وجود گرفتاری به معضلات ناشی از توسعه نیافتگی در یکی از حساس ترین نقاط کره زمین قرار داشته و به این جهت تغییر و تحولات در آن سرزمین واجد آثاری انکارناپذیر بر دیگر مسائل منطقه یی و جهانی است.
جنگی که در سومالی مجدداً آغاز شده، از چندین منظر دارای اهمیت است؛ یکی به دلیل آنکه این مناقشات، در منطقه یی ژئوپولتیک درگرفته است. با نگاهی به نقشه جغرافیا، اهمیت استراتژیک این قسمت از آفریقا به دلیل دسترسی به آب های آزاد و نزدیکی به اعراب، بیش از پیش نمایان می شود؛ منطقه یی که به شاخ آفریقا شهره است.
مساله مهم دیگر، حضور اسلامگرایان در یک سوی جنگ است. اتحادیه محاکم اسلامی که کنترل قسمت هایی از سرزمین سومالی را در اختیار دارد، یکی از طرفین اصلی جنگ به شمار می آید. بر همین اساس و نیز به دلیل عقاید و گفته های رهبران اتحادیه محاکم اسلامی، جنگ سومالی (تا حدودی) رنگ و بوی مذهبی به خود گرفته است؛ جنگی که به درگیری مسلمانان با مخالفان اسلام تبدیل شده است.
بی شک مهمترین ویژگی جنگ در سومالی، تعدد طرف های درگیر در این جنگ است که پیچیدگی اوضاع را سبب شده است. اتحادیه محاکم اسلامی، دولت موقت سومالی، اتیوپی، اریتره و حامیان آنها (به ویژه ایالات متحده امریکا) از جمله طرف های درگیر در این جنگ محسوب می شوند. از این رو، بررسی جنگ سومالی و پیش بینی آینده آن، بسیار سخت و دشوار است و باید برای این منظور گام به گام پیش رفت.
● چرا اتیوپی و اریتره
همان طور که اشاره شد، جنگ جدید منطقه شاخ آفریقا در سومالی است، اما کشورهایی دیگر همچون اتیوپی و اریتره هم در آن دخالت کرده و ذی نفع شده اند، به راستی علت ورود آنها به مناقشات سومالی چیست؟ سود و زیان این دخالت، چه میزان برآورد می شود؟
حقیقت آن است که ورود این دو کشور به مناقشه حاضر، به جنگ مستقیم اتیوپی و اریتره بازمی گردد. اتیوپی و اریتره از لحاظ تاریخ استقلال، کاملاً متفاوف هستند؛ اتیوپی که یکی از کهن ترین ممالک آفریقایی محسوب می شود، در نیمه دوم قرن بیستم مستقل شد. در سوی دیگر، اریتره با مبارزات فراوان، به سال ۱۹۹۳ به استقلال رسید و از همان ابتدا اختلافات مرزی میان این کشور با اتیوپی پدید آمد که ظرف این چهارده سال، دست کم به بروز دو جنگ خونین میان ایشان انجامیده است. مناقشات مرزی اتیوپی و اریتره همچنان به قوت خود باقی است.
بر این اساس، اریتره و اتیوپی از هر فرصتی برای ضربه زدن به دیگری و منافعش استفاده می کنند تا رقیب را از پا درآورند. از این رو، مساله سومالی آوردگاه تازه یی برای دو کشور پدید آورده تا بار دیگر در مقابل هم صف آرایی کنند. اتیوپی و اریتره با استفاده از فقدان حکومت مرکزی در سومالی (که از سال ۱۹۹۱ تا به امروز بدون دولت دائمی اداره می شود)، به دنبال نفوذ در این کشور هستند. باید اشاره داشت که از زمان سقوط حکومت ژنرال «محمد زیادباره»، سومالی نتوانست دولتی دائمی را جایگزین سازد و مساله خلاء قدرت، تا به امروز نیز ادامه داشته است.
در حقیقت، اتحادیه محاکم اسلامی به دنبال فقدان حکومت مقتدر در این کشور به وجود آمد. در سال ۱۹۹۶ میلادی، اتحادیه محاکم اسلامی سومالی اعلام موجودیت کرد و با پیشروی آرام خود، توانست ظرف مدت کوتاهی (دو سال) بر مناطق قابل ملاحظه یی از خاک سومالی مسلط شود. پیشروی های اسلامگرایان در سکوتی انجام می شد که کمتر کسی از قدرت واقعی ایشان بااطلاع بود.
تسخیر موگادیشو (پایتخت سومالی) توسط اسلامگرایان در ژوئن سال گذشته میلادی، تحول غیرمنتظره یی بود. به این ترتیب، نیروهای دولت موقت از موگادیشو عقب نشینی کرده و حاکمیت شهر را به اتحادیه محاکم اسلامی واگذار کردند. اوضاع تقریباً به همین صورت باقی ماند و تغییری در آرایش نیروهای دو طرف تا پاییز سال گذشته میلادی رخ نداد؛ البته چندین دور مذاکرات میان اسلامگرایان و دولت موقت سومالی در این مدت برگزار شد که بدون نتیجه خاصی به شکست انجامید.
● تحولات پاییز
پاییز گذشته، خزان جدید سیاسی سومالی بود. رهبران اتحادیه محاکم اسلامی بارها از استقرار نیروهای اتیوپی در مرز سومالی انتقاد کردند، اما اتیوپیایی ها مراقبت از مرزها را حق طبیعی خود عنوان کردند. با افزایش تدریجی نظامیان اتیوپی و تحرکات ایشان در داخل خاک سومالی، فرماندهان اسلامگرایان از توطئه کشور همسایه علیه خود پرده برداشتند و «شیخ حمد» رهبر اتحادیه محاکم اسلامی، اعلام «جهاد» (جنگ مقدس) کرد.
دولت اتیوپی وجود هرگونه نیروی نظامی خود در خاک سومالی را تکذیب می کرد تا سرانجام «ملش زناوی» نخست وزیر اتیوپی در اکتبر گذشته و در پیشگاه نمایندگان مجلس این کشور، رسماً به حضور نظامیان اتیوپی در خاک سومالی اعتراف کرد. نخست وزیر اتیوپی ادعا کرد نظامیان این کشور تنها برای آموزش نیروهای دولت موقت سومالی در این کشور به سر می برند. در همین حال، اخباری نیز مربوط به همکاری نظامیان اریتره با اسلامگرایان سومالی منتشر شد. به بیان دیگر، دامنه جنگ اتیوپی و اریتره به سومالی کشیده و اتیوپی هم پیمان دولت موقت و اریتره یی ها حامی اتحادیه محاکم اسلامی شده بودند.
مدتی بعد خبرگزاری آسوشیتدپرس گزارشی محرمانه از سازمان ملل را منتشر کرد که دلالت بر این داشت که بین ۶ تا ۸ هزار نیروی اتیوپیایی در خاک سومالی مستقر شده اند. در بخش دیگر این گزارش آمده است که دو هزار نیروی کاملاً مسلح اریتره یی نیز سربازان اتحادیه محاکم اسلامی را یاری می رسانند.
به این ترتیب، دور جدید نبرد اسلامگرایان با دولت موقت سومالی در اوایل دسامبر ۲۰۰۶ آغاز شد. درگیری ها در نزدیکی موگادیشو به وقوع پیوست و اخبار حکایت از سنگینی نبردها داشت. در عین حال، اسلامگرایان، اتیوپی را به حمایت از دولت موقت سومالی و حکومت موقت، اریتره یی ها را به تجهیز اسلامگرایان متهم می کردند. اما بیشتر نگرانی ها از دخالت آشکار اتیوپی بود که البته تا آن زمان، حکومت آدیس آبابا تاکید می کرد قصد جنگ با اسلامگرایان را ندارد.
سرانجام در ۲۴ دسامبر ۲۰۰۶، گمانه ها به حقیقت پیوست و ملش زناوی نخست وزیر اتیوپی طی پیامی رادیو - تلویزیونی رسماً به اتحادیه محاکم اسلامی اعلان جنگ کرد. بلافاصله پس از آن، خبرگزاری فرانسه گزارش داد هواپیماهای اتیوپی، فرودگاه بین المللی موگادیشو را بمباران کردند. به این ترتیب، دخالت آشکار و غیرقانونی اتیوپی، وزنه قدرت را به سود دولت موقت سنگین کرد. نخست وزیر سومالی با تشکر از دخالت نظامی اتیوپی ادعا کرد نفوذ اسلامگرایان به خاک اتیوپی باعث دخالت این کشور شد.
اتحادیه محاکم اسلامی که خود را در مقابل دشمن تقویت شده می دید، مجبور به تحمل شکست ها و عقب نشینی از مواضع خود شد. به دنبال آن، نیروهای دولت موقت با پشتیبانی کامل اتیوپیایی ها پیشروی خود را ادامه دادند. شهرهای کوچک و بزرگ یکی پس از دیگری به تصرف نظامیان دولت موقت و حکومت اتیوپی درآمد و پیروزی های ایشان تداوم یافت. سرانجام در ۲۸ دسامبر، خبرگزاری آسوشیتدپرس گزارش داد نیروهای اتحادیه محاکم اسلامی با نزدیک شدن نظامیان دولت موقت به پایتخت، این شهر را ترک کردند. ساعاتی بعد، خبرگزاری فرانسه به نقل از «احمد محمد» از فرماندهان نیروهای دولت موقت اعلام کرد پس از خروج نیروهای اسلامگرا از موگادیشو، کنترل مراکز کلیدی شهر از جمله فرودگاه بین المللی و کاخ ریاست جمهوری آن را به دست گرفتند. به دنبال تصرف پایتخت، دولت موقت حکومت نظامی اعلام کرد.
آخرین گزارش ها از سومالی حاکی از عقب نشینی کامل نیروهای اسلامگرا از بندر کیسمائو و تصرف آن از سوی نیروهای دولتی است. نیروهای اتحادیه محاکم اسلامی که پس از عقب نشینی از موگادیشو، در بندر کیسمائو موضع گرفته بودند، با ترک ناگهانی این شهر، مقدمات تصرف آن توسط نیروهای دولت موقت را فراهم آوردند. بندر کیسمائو که در ۳۰۰ کیلومتری پایتخت است، آخرین پایگاه دفاعی نیروهای اتحادیه محاکم اسلامی محسوب می شد.● امید به آینده؟
اوضاع کنونی سومالی، بدترین وضعیت طی سال های اخیر است. دخالت های غیرقانونی حکومت ها و گروه های مختلف و موضع گیری های ایشان، آتش درگیری را بیش از پیش شعله ور ساخته است؛ اتیوپی به عنوان یکی از همسایگان سومالی با دخالت آشکار خود در این جنگ، مزایای بسیاری را نصیب خود کرده است. از یک سو، با استفاده از بی ثباتی داخلی سومالی، نفوذ خود در منطقه مهم و استراتژیک شاخ آفریقا را بیش از پیش گسترش داده و به دولتی قدرتمند تبدیل شده است.
علاوه بر آن، اتیوپی توانسته شکستی نسبی را به رقیب همیشگی خود (اریتره) تحمیل کرده و از موقعیت مناسب تری در مواجهه با این کشور برخوردار شود. به تمامی این موارد، جلب حمایت امریکا از اتیوپی را هم باید اضافه کرد که امتیازی برای این کشور آفریقایی به حساب می آید.ایالات متحده نیز پس از غیبتی نسبی، بار دیگر در ماجرای سومالی وارد صحنه شده و اقداماتی را ترتیب داده است. در دهه ۹۰ میلادی، رسوایی اخلاقی سربازان امریکایی مستقر در سومالی، اعتراض شدید مردم را در پی داشت و بر این اساس، ایالات متحده مجبور به ترک این کشور آفریقایی شد.
از آن هنگام تاکنون امریکا عملاً اقدامی در جهت گسترش منافع خود در سومالی انجام نداده که این مساله اعتراض های سنای امریکا علیه وزارت خارجه را به دنبال داشت. اکنون وزارت امور خارجه ایالات متحده ضمن حمایت از دخالت نظامی اتیوپی در سومالی اعلام کرد نگرانی های امنیتی اتیوپی از قدرت گرفتن اسلامگرایان در سومالی بجاست. به این ترتیب، ایالات متحده با فعالیت مجدد در قضیه سومالی، در فکر منافع بیشتر در منطقه است.
مساله مهم دیگر، قدرت اسلامگرایان سومالی است. ایشان که از ابتدای پیدایش تا تصرف کامل پایتخت، هر روز بر قدرتشان افزوده می شد، اکنون آخرین پایگاه های خود را نیز از دست رفته می بینند و به دنبال آرایش مجدد و آغاز جنگ های چریکی خواهند بود. «شیخ حمد» رهبر اسلامگرایان اعلام کرد با وجود شکست های سنگین، تا زمانی که نیروهای اتیوپی در خاک سومالی باشند، به جنگ با اشغالگران ادامه خواهند داد. در عین حال، با توجه به پایگاه مردمی نسبتاً قوی اتحادیه محاکم اسلامی در سومالی، بعید به نظر می رسد نیروهای دولت موقت، قادر به از بین بردن کامل ایشان باشند و اسلامگرایان چنان که اعلام کرده اند با ساماندهی مجدد و ترتیب جنگ های پارتیزانی، توانایی ضربه زدن به دشمن را خواهند داشت.
موضع گیری سازمان های منطقه یی و بین المللی نیز تا حدودی بر وخامت اوضاع افزوده است. اتحادیه آفریقا که مهمترین نهاد سیاسی این قاره است، با نقض اصل بی طرفی، بر دخالت اتیوپی در سومالی مهر تایید زد، پاتریک مازیماتا سخنگوی اتحادیه آفریقا در مصاحبه با بی بی سی گفت این اتحادیه نتوانسته برای جلوگیری از اوج گیری خشونت در سومالی اقدام به موقعی انجام دهد. او تاکید کرد اگر اتیوپی به این نتیجه رسیده که در معرض خطر است، حق دارد دست به اقدام زند. این در حالی است که انتظار جامعه بین الملل از اتحادیه آفریقا، رعایت بی طرفی و میانجیگری برای حل اختلافات طرفین است.
از سوی دیگر، با وجود درخواست سازمان ملل برای پایان درگیری ها در سومالی، موانع اقدام عملی این سازمان بسیار است.
شورای امنیت در اواخر دسامبر گذشته، موضوع سومالی را در دستور کار خود داشت، اما نتوانست برای صدور بیانیه به اجماع دست یابد. در پیش نویس بیانیه شورای امنیت، کلیه نیروهای خارجی به ویژه نیروهای اتیوپی ملزم به خروج از سومالی می شدند اما امریکا و انگلستان و چند کشور دیگر خواستار حذف اشاره مستقیم به اتیوپی در بیانیه بودند. به این ترتیب، شورای امنیت حتی از صدور بیانیه هم ناتوان ماند. با وصف اینها به نظر می رسد مساله سومالی نخستین بحرانی است که «بان کی مون» در آغاز کار خویش، به آن خواهد پرداخت.
با تمام این تفاسیر و پیچیدگی اوضاع سومالی به نظر می رسد سازمان ها و قدرت های جهانی برای حفظ اعتبار خود هم که شده، جلوی وخامت بیشتر اوضاع را خواهند گرفت و شورای امنیت به عنوان مهمترین رکن حفظ صلح بین الملل، برجسته ترین نقش را در این میان ایفا خواهد کرد. از سوی دیگر، می توان پیش بینی کرد بر اثر فشارهای جامعه بین الملل، طرف های درگیر سومالی به پای میز مذاکره بازگردند و گفت وگو از سر گرفته شود. هر چند رسیدن به نتیجه از راه مذاکره بسیار دشوار است شاید عاقلانه و مقبول ترین راه حل، تشکیل حکومت موقت باشد که طرف های درگیر هر کدام سهمی از آن خواهند داشت. باید به انتظار نشست و دید که آیا چنین حکومتی تشکیل خواهد شد؟ یا وقایع جدید، اوضاع تازه یی برای سومالی رقم خواهند زد؟
امروزه اوضاع سومالی به بدترین حد خود رسیده و فقدان امنیت و آرامش در سراسر این کشور به وضوح نمایان است. برای بررسی کافی است به موگادیشو که پایتخت و مهمترین شهر سومالی است نگاهی بیندازیم. ظرف کمتر از ۸ ماه، موگادیشو صحنه درگیری ها و کشتارهای شدید بود و دو بار سقوط کرد، نتیجه آن، بلاتکلیفی، سردرگمی و (از همه مهمتر) آوارگی ده ها هزار نفر بوده است. اوضاع سایر شهرهای سومالی نیز کمتر از این نیست.
به بیان دیگر، کشته و زخمی شدن ده ها هزار نفر در سومالی و آوارگی ایشان، زندگی را هر روز بدتر از روز قبل می سازد. درباره سومالی و مردمانش تنها می توان گفت؛ «اینجا آخرالزمان است.»

هادی جرقوییان
برخی از اخبار متن از خبرگزاری فارس نقل شده است.

منبع : روزنامه اعتماد