آثار ذکر در زندگی انسان

از جمله مباحثی که در آموزه های دینی، مورد توجه قرار گرفته و حفظ و مراقبت از آن، به همگان توصیه شده است، «ذکر» و یاد خدای متعال در تمام مراحل زندگی است، بدون این که به زمان، مکان و شرایط خاصی، محدود و منحصر شده باشد.
امام صادق(ع) می فرماید: هر چیزی حدی دارد که در آن جا به پایان می رسد مگر یاد خدا که حدی پایان پذیر ندارد. خداوند عزوجل فرایض را واجب کرد و هر که آن ها را به جای آورد، همان حد آن هاست... مگر ذکر، که خدای عزوجل به اندک آن، رضایت نداده و حدی که در آن جا، پایان پذیرد، برایش قرار نداده است، سپس این آیه را تلاوت کرد: ای کسانی که ایمان آورده اید خدا را، بسیار یاد کنید و بامدادان و شامگاهان او را تسبیح گویید.» (احزاب.۴۲) (۱)
در حدیث دیگری امام صادق(ع) می فرماید: «فاکثروا ذکرالله ما استطعتم فی کل ساعه من ساعات اللیل و النهار فان الله امر بکثره الذکر له؛ (۲) تا آن جا که می توانید در تمام لحظات و ساعات شب و روز، خدا را بسیار یاد کنید زیرا خداوند به بسیار یاد کردن خود فرمان داده است.»
نوشتار حاضر در صدد بررسی آثار ذکر و یاد خداوند در زندگی انسان از دیدگاه قرآن کریم است.
● معنی ذکر
اهل لغت در تعریف ذکر گفته اند: «الذکر جری الشی علی لسانک؛ (۳) ذکر جاری کردن چیزی بر زبان است. راغب اصفهانی ذکر را به دو نوع لفظی و قلبی، تقسیم کرده، می گوید: ذکر لفظی و قلبی، همان گونه که به تنهایی و جدای از هم، امکان وقوع دارد، به صورت همزمان نیز ممکن است محقق شود؛ به گونه ای که قلب و باطن انسان ذاکر، در حین جاری کردن الفاظ و کلمات، معانی و پیام الفاظ و اذکار را نیز به خوبی دریافت نموده متوجه شود.
در واقع، ذکر خدا به معنای «خدابینی» و توجه به قدرت مطلق اوست که همه جا حاضر و ناظر بوده و عالم هستی با تمام وسعت و گستردگی آن، از بزرگترین کهکشان ها تا کوچک ترین موجودات ذره بینی، تحت سیطره و قدرت او قرار دارند. هرگاه یاد چنین قدرت با عظمت، بر زبان، جاری شده، درون و باطن انسان نیز آن را درک نماید، بدون شک، تأثیر شگرفی بر اعمال و رفتار انسان، خواهد داشت. چنانکه امام صادق(ع) می فرماید: ... ذکر بدین معنی است که وقتی با چیزی، مواجه می شوی که خدای متعال به آن، امر کرده است، آن را انجام دهی و اگر نهی کرده از آن دوری نمایی.»(۴)
● مراتب ذکر
ذکر، دارای مراتب مختلفی است که از ذکر لفظی شروع و تا انقطاع کامل و رسیدن به قرب حق، ادامه پیدا می کند. اولین مرتبه ذکر، ذکر لفظی است که انسان با تکرار الفاظ و اذکار مخصوصی، یاد و نام خدای متعال را بر زبان جاری نموده و در حین ذکر لفظی، زبان را از اعمال و گناهانی چون: غیبت، تهمت، دروغ و... باز می دارد و زمینه رسیدن به مراحل بالاتر را فراهم می سازد.
مرحله دوم، مرحله ذکر معنوی است؛ انسان ذاکر در این مرحله، علاوه بر جاری نمودن الفاظ، به معانی و مفاهیم بلند آن نیز توجه دارد.
مرحله سوم، ذکر قلبی است. در این مرحله یاد و نام خدای قادر مطلق، از کانون قلب انسان ذاکر، جریان و سریان پیدا نموده، روح و روان او را صیقل می دهد.
مرحله چهارم که عالی ترین مرحله ذکر به شمار می رود آن است که بندگان خاص خداوند در تمام لحظات زندگی، اعمال، رفتار، گفتار و افکار و خویش را در محضر حق تعالی، احساس می کنند؛ به گونه ای که لحظه ای غفلت از خدا را گناه می دانند. در چنین حالتی، انسان ذاکر، تمام وجودش را از عشق به حق لبریز و خود را به منبع انوار الهی، متصل می بیند و امور مادی و غیرخدایی را به کلی فراموش می کنند.
● آثار ذکر خدا
ذکر و یاد خدای متعال در صورتی که تداوم پیدا کرده و از حوزه و دائره لفظ، عبور و با روح و روان انسان، عجین شود، آثار گرانبهایی را، به دنبال خواهد داشت که به صورت اجمال مرور می شود:
۱) رعایت احکام الهی
اولین اثری که یاد خدای متعال، به همراه دارد، تقید و پایبندی انسان ذاکر، نسبت به دستورات الهی و رعایت حلال و حرام خداوند است. در واقع، ذکر خدای متعال، باعث می شود انسان، نعمت های الهی و اجر و پاداشی را که به بندگان صالح و درستکار، وعده داده شده، به یاد آورد و برای رسیدن به آن، تلاش مضاعف نموده، و پذیرش مشکلات بندگی، برایش آسان شود. از سوی دیگر به واسطه تقویت ایمان، اراده ذاکر در جهت رعایت احکام و دستورات الهی، برای نجات و رهایی از عذاب و آتش جهنم که برای انسان های متخلف، وعده داده شده، قوی تر خواهد شد؛ لذا قرآن می فرماید: «مؤمنان کسانی هستند که هر گاه نام خدا برده شود، دلهایشان، ترسان می گردد و هنگامی که آیات او بر آن ها خوانده می شود، ایمانشان افزون تر می گردد.»(انفال.۲)
در آیه دیگری می خوانیم: «آنچه را از کتاب ]آسمانی[ به تو وحی شده، تلاوت کن و نماز را بر پا دار که نماز ]انسان را[ از زشتیها بازمی دارد و یاد خدا بزرگتر است و خدا از آنچه انجام می دهید، آگاه است.» (عنکبوت. ۵۴)
امام صادق(ع) می فرماید: «از جمله سخت ترین تکالیف الهی درباره بندگان، سه چیز است... سومی، یاد خدا است، منظور از یاد خدا این نیست که انسان، سبحان الله و الحمدلله را تکرار نماید، مقصود این است که شخص آن چنان باشد که تا با کار حرامی مواجه شد، یاد خدا که همواره در دلش هست، جلو او را بگیرد.»(۵) آن حضرت درباره آیه «ولذکر الله اکبر» نیز می فرمایند: «منظور به یاد خدا بودن در هنگام رو برو شدن با حلال و حرام خدا است»(۶)
بنابراین اولین اثر یاد خدای متعال، تقید و پایبندی انسان ذاکر، نسبت به احکام الهی است، و هر قدر، یاد خدای متعال در ظاهر و باطن انسان از نظر کمیت و کیفیت، بیشتر و عمیق تر شود، تقید و پایبندی انسان در برابر قوانین الهی، بیشتر خواهد شد.
۲) بصیرت و بینایی
بصیرت و روشن بینی، اثر دیگری است که ذکر و یاد خدای متعال، به دنبال دارد. قرآن می فرماید: «پرهیزگاران، هنگامی که گرفتار وسوسه های شیطانی شوند، به یاد ]خدا و پاداش و کیفر او[ می افتند و ]در پرتو یاد او، راه حق را می بینند و[ ناگهان بینا می شوند.»(اعراف. ۲۰۱)
جمله«اذاهم مبصرون» اشاره به این حقیقت دارد که وسوسه های شیطانی، پرده بر دیده انسان می افکند؛ آن چنان که راه را از چاه، دوست را از دشمن و نیک را از بد، نمی شناسد، ولی یاد خدا به انسان بینایی و روشنایی می بخشد، قدرت شناخت واقعیت ها را به او می دهد، شناختی که نتیجه اش نجات از چنگال وسوسه هاست.(۷)
امام علی(ع) می فرماید: «علیک بذکر الله فانه نور القلوب؛(۸) بر تو باد به ذکر خدا که آن روشنایی دل هاست» و در جمله دیگر می فرماید: «الذکر، جلاء البصایر و نور السرایر؛(۹) یاد خدا، جلادهنده بینش ها و روشنایی درون هاست.»
۳) ایمنی از نفاق
ایمنی و سلامتی از نفاق، اثر دیگر از آثار ارزشمند یاد خدای متعال برای انسان ذاکر است. قرآن می فرماید: منافقان، خدا را فریب می دهند و حال آن که خدا فریبشان می دهد و چون به نماز برخیزند با اکراه و کاهلی برخیزند و برای خودنمایی و فریب، نماز می خوانند و جز اندک، خدا را یاد نکنند.» (نساء۱۴۲.)
ذکر اندک منافقان، باعث دوری آنان از خدا و در نتیجه موجب فریب کاری و نیرنگ بازی آن ها با خدا و خلق خدا می شود. رسول اکرم(ص) می فرماید: «من اکثر من ذکر الله فقد بری من النفاق؛(۰۱) هر کسی خدا را فراوان یاد کند؛ از نفاق به دور ماند.»
امام علی(ع) نیز می فرماید: «و خدای عز و جل را بسیار یاد کنید که آن بهترین یادهاست و از نفاق، مصون می دارد و از آتش نگه می دارد.»(۱۱)
۴) ثواب ویژه
از جمله آثار ذکر حق و یاد خدا ثواب ویژه آن است؛ چرا که انسان ذاکر تا هنگامی که یاد خدا را در ظاهر و باطن رعایت کند، به منزله کسی است که مشغول نماز و انجام رکوع و سجود باشد؛ همچنانکه نماز هم به خاطر ذکر خدا اقامه می شود، خداوند می فرماید: «من الله هستم معبودی جز من نیست مرا بپرست و نماز را برای یاد من به پا دار.»(طه. ۴۱)
رسول اکرم(ص) می فرماید: «لاتزال مصلیا قانتا ما ذکرت الله قائما او قاعدا او فی سوقک او فی نادیک او حیثما کنت؛(۲۱) مادام که به یاد خدا باشی، ایستاده یا نشسته، در بازار و یا در محفل صمیمی و یا هر کجا که باشی، پیوسته درحال نماز و قنوت هستی.»
امام باقر(ع) نیز می فرماید: «مومن تا زمانی که به یاد خدا باشد ایستاده و یا نشسته و یا خفته، پیوسته در حال نماز است خدای تعالی می فرماید: آنان که خدا را ایستاده و نشسته و به پهلو یاد می کنند.»(۳۱)
۵) توجه خداوند به انسان ذاکر
یکی دیگر از آثار یاد خدای متعال، این است که توجه پروردگار جهان نسبت به بنده اش، بیشتر خواهد شد. به عبارت دیگر، هرگاه بنده ای، دائم الذکر بوده و یاد و نام خدای متعال را بر لب داشته باشد و همراه با ذکر لفظی، روح و روان و قلبش نیز با زبان همراه شود، خدای متعال نیز در مقابل، بنده اش را بیشتر مورد عنایت و توجه قرار داده و به یاد او خواهد افتاد؛ لذا در سوره بقره می خوانیم: «فاذکرونی اذکرکم(بقره۱۵۲.)؛ مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم.»
از امام صادق(ع) از قول ذات باری تعالی نقل شده است که: «ای پسر آدم! در درون خود به یاد من باش تا من هم در جانم به یاد تو باشم. ای پسر آدم! در خلوت به یاد من باش تا در خلوت به یاد تو باشم. ای پسر آدم! در میان جمع مرا یاد کن تا تو را در میان جمع بهتر از جمع تو یاد کنم. هیچ بنده ای نیست که خدا را در بین مردم یاد کند، جز این که خداوند او را در جمع ملائک یاد خواهد کرد.»(۴۱) رسول اکرم(ص) نیز می فرماید: «خدای تعالی فرمود: بنده ام! اگر مرا در تنهایی یاد کنی تو را در تنهایی یاد کنم و اگر در میان جماعتی، یادم کنی، تو را در میان جماعتی بهتر و فراوان تر از جمع تو، یاد کنم.»(۵۱)
۶) آرامش دلها
و بالاخره شاه بیت اصلی یاد خدا و به عبارتی، نتیجه نهایی ذکر حق، گوهر نایاب انسان ها، اصل ارزشمند آرامش دل ها و قلوب انسان های ذاکر است. برای روشن شدن مطلب، ذکر مقدمه ای لازم به نظر می رسد:
انسان، موجود اجتماعی و دارای قوه تعقل و اندیشه است. نیرویی که باعث می شود انسان در ارزیابی عملکرد روزانه اش، نیم نگاهی به گذشته داشته باشد و چشم اندازی نیز برای آینده خود، ترسیم کند. در تحلیل و ارزیابی حوادث و ترسیم چشم اندازی از آینده، بدون شک حقایق، بایدها و نبایدها در ذهن و ضمیر انسان، خطور می نماید که به نوعی آرامش انسان را برهم زده، اضطراب و نگرانی را فراروی او قرار می دهد. ترس و دلهره از مسایل سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و خطرات دشمنان داخلی و خارجی و هزاران حوادث و اتفاقات که هر لحظه و ساعتی، امکان دارد به وقوع بپیوندد، سلامتی و موقعیت انسان و یا اطرافیان او را به خطر اندازد و زندگی را به کام انسان، تلخ و ناگوار سازد. تلاش و فعالیت انسان در طول تاریخ، متوجه همین مطلب بوده است که چه باید کرد تا اضطراب و نگرانی از قلمرو زندگی انسان، رخت بربندد و به جای آن، آرامش و آسایش به وجود آید.
از جمله آثاری که در آموزه های دینی برای اصل ارزشمند «ذکر» و یاد خدای متعال، گفته شده است، اصل آرامش است. قرآن کریم در جمله ای کوتاه، ولی نغز و پرمحتوا، می فرماید: «الابذکر الله تطمئن القلوب؛(رعد۲۸.) آگاه باشید که تنها راه مطمئن برای رسیدن به آرامش دل ها، یاد و نام خداوند است.»
ذکر و یاد خداوند و دقت و تأمل در آیات آسمانی او، انسان را متوجه این نکته می سازد که تمام فعل و انفعالات که در عالم هستی «از کرات و کهکشان ها گرفته تا ذرات ریز و کوچک ذره بینی» محقق می شود، خارج از قلمرو و قدرت مطلق الهی نخواهد بود. ایمان و اعتقاد به قدرت و نیروی برتر و بالاتر از نیروهای مادی و طبیعی و ارتباط با آن، در واقع نگرش انسان را نسبت به جهان هستی، شکل خاصی می دهد، جهان را هدفدار و هدف را خیر و سعادت و تکامل انسان معرفی می کند و دنیا را به عنوان کشتزار آخرت، قلمداد می نماید. با چنین بینشی، انسان حتی اگر در ظاهر ابرقدرت جهان شود، در برابر قدرت مطلق الهی، درحدی نیست که بتواند نظام حاکم بر عالم خلقت و هستی را ذره ای مختل سازد.
هرگاه انسان مؤمن و متدین در سایه تقوا و تدین، دائم الذکر بوده و با تفکر و تأمل در آیات الهی از آموزه های بی بدیل آن، بهره مند شود. اصول و ارزش های گرانسنگی را به دست خواهد آوردکه هرکدام می تواند زندگی انسان را دگرگون ساخته و متحول سازد.
انسان باید بداند که خداوند قادر متعال از رگ گردن، به او نزدیک تر است. (ق۱۶.) و چنانکه از او چیزی بخواهد، دعایش را مستجاب خواهد کرد؛(بقره۱۸۶.) چرا که خودش فرموده است: مرا بخوانید تا شما را اجابت کنم؛ «و قال ربکم ادعونی استجب لکم»(غافر۶۰.) اگر انسان باور داشته باشد که هرجا سه نفر با هم به رازگویی مشغول شوند خداوند چهارمی آنان خواهد بود و خدایی که اعمال خوب و بد انسان را در دستگاه خلقت و آفرینش خود دقیقاً محاسبه خواهد نمود:(زلزال.۸) و نه تنها اجر و پاداش نیکوکاران را ضایع نخواهد کرد:(توبه۱۲۰.) بلکه مزد و پاداش آنان را چندین برابر خواهد داد:(انعام۱۶۰.)
با چنین اعتقاد و باورمندی، انسان هرگاه در برابر سیل حوادث اندوهناک، قرار گیرد، مردانه می ایستد و می گوید به ما جز آنچه خدا برایمان، مقرر و مقدر کرده است، نخواهد رسید.(توبه۵۱.) چنین انسان هایی در برابر مصائب و مشکلات، مضطرب نشده، جزع و فزع نخواهند کرد؛ چون اعتقاد دارند و می دانند که اگر مگسی چیزی از انسان برباید، بازگرفتن آن، بدون اذن و اراده الهی، امکان پذیر نخواهد بود:(حج۷۳.)
چنین انسان هایی به رزق و روزی، مقام و موقعیت زندگی، و صحت و سلامت خود، اطمینان پیدا کرده و می داند که هیچ قدرتی، بدون اذن و اراده الهی، قدرت و توانایی دخالت و سنگ اندازی در زندگی او را نخواهد شد؛ چراکه «لشکریان زمین و آسمان ها از آن خداست و او دانا و حکیم است:(فتح.۴)
باشد که خدای متعال، توفیق دهد تا در ظاهر و باطن، خلوت و جلوت، و در تمام مراحل زندگی، یاد و نام او را ، همراه داشته و از آثار ارزشمند آن، به خصوص آرامش درونی بهره مند شویم، همان اصل ارزشمندی که بشر در طول تاریخ، به دنبال آن بوده و شب و روز تلاش داشته و دارد تا به صورت نسبی، برای خود، خانواده اش و... تأمین و مهیا سازد. مرکز ]فرهنگ و معارف قرآن[

محمد آصف عطایی
پانوشت ها:
۱-الکافی کلینی، ج۲، ص۴۹۸
۲-همان، ج۸، ص۷
۳-کتاب العین، ج۵، ص۳۴۶؛ لسان العرب، ۴، ص۳۰۸، ذیل ماده «ذکر»
۴-الکافی، ج۲، ص۱۸
۵-الکافی، ج۲، ص۱۷۰
۶-میزان الحکمه، ج۴، ص۱۸۵۶، ج۶۴۵۷
۷-ر.ک، تفسیر نمونه، ج۷، ص۵۶
۸-غرر الحکم، ج۱۸۹، ص۳۶۴۲
۹-همان، ج۱۸۹، ص۳۶۲۹
۰۱-میزان الحکمه، ج۴، ص۱۸۵۲
۱۱-بحارالانوار، ج۴۷، ص۲۹۱
۲۱-میزان الحکمه، ج۴، ص۱۸۴۴، ج.۶۳۸۳
۳۱-وسائل الشیعه، ج۷، ص۱۵۰، ج۸۹۷۵
۴۱ و ۵۱-بحارالانوار، ج۹، ص۱۵۸

منبع : روزنامه کیهان