۱۰ آذر ـ ۱ دسامبر ـ رضا شاه فروغی را برکنار کرد، و شش سال بعد وی با دست فروغی برکنار شد!

رضا شاه دهم آذر ماه ۱۳۱۴ به گونه ای غیر منتظره ، محمدعلی فروغی را متهم به مساعدت و حمایت از بستگان كرد كه شهرت سوء استفاده از مقام و منزلت او را داشتند و از نخست وزیری بركنار ساخت و یكی از آن افراد هم كه متهم به چنین سوء استفاده ای شده بود چند روز بعد اعدام شد. پس از بركناری فروغی، رضا شاه تلاش برای دور ساختن تدریجی ایران از نفوذ انگلستان را آغاز كرد.
تاریخ وطن از آغاز دوران قاجارها سوژه های بسیار برای تحقیق دارد كه روی آنها آن طور كه باید كار نشده است. باز شدن هركدام از این پرونده ها پر است از حقایق تلخ و آگاهی از آنها چشم و گوش را باز و مانع از تكرار خواهد شد و یكی از این سوژه ها دنبال كردن كارهای فروغی است كه مردی سیاسی ـ فرهنگی بود.
فروغی كه در كابینه مهدی قلی هدایت (مخبرالسلطنه) وزیر امور خارجه بود در سال ۱۳۱۲ پس از كناره گیری هدایت، نخست وزیر ایران شده بود. در زمان نخست وزیری هدایت بود كه قانون تمدید قرارداد نفت با انگلستان تصویب شده بود . کناره گیری هدایت به خواست رضا شاه و سه ماه پس از تصویب تمدید قرارداد نفت صورت گرفته بود . تمدید قرارداد نفت موسوم به قانون سال ۱۹۳۳ از قوانین ننگین و خیانت آلود ایران بشمار می رود زیرا که به موجب آن ، مدت و منطقه مشمول قرارداد افزایش یافته بود.
فروغی پیش از نخست وزیر شدن، مشاغل متعدد را پشت سر گذاشته بود و ازجمله در ۱۳۰۹ وزیر اقتصاد شده بود.
وی پس از بركناری از نخست وزیری در ۱۳۱۴ به مدت شش سال مورد بی مهری رضا شاه قرار داشت و به او نزدیك نمی شد.
دو روز پس از آغاز تجاوز نظامی انگلستان و روسیه به ایران در شهریور ۱۳۲۰ همین فروغی را که طرف بی مهری و خشم رضا شاه بود آوردند و نخست وزیر کردند که ترتیب تسلیم ایران و کنار رفتن رضا شاه و به شاهی رسیدن محمدرضا را داد!. بازی هایی كه به نخست وزیر شدن مجدد فروغی انجامید از این قرار بود: چهارم شهریور ۱۳۲۰ و پس از شكست مذاكرات ایران با نمایندگان انگلستان و شوروی بر سر توقف تعرض نظامی، علی منصور از سمت نخست وزیری كناره گیری و رضا شاه مجید آهی را مامور تشكیل كابینه كرد كه او هم نپذیرفت و در عوض محمد علی فروغی را( ! ) برغم بی توجهی رضا شاه نسبت به او، برای احراز این پست پیشنهاد كرد كه شاه وقت از ناچاری پذیرفت!.
۵ شهریور ۱۳۲۰ فروغی كابینه خود را تشكیل داد كه در آن سرلشكر احمد نخجوان كفیل وزارت جنگ و علی سهیلی وزیر امور خارجه بودند. فروغی در همان نخستین جلسه کابینه اشاره کرده بود که نظر بر ترک مخاصمه دارد. با این بیان، در سومین روز تهاجم و ادامه بمباران شهرهای كشور هنوز معلوم نبود که باید جنگ کرد و یا تسلیم شد و این ابهام در تضعیف روحیه نظامیان موثر بود.
در این میان، در حالی فروغی و وزیر امور خارجه اش با نمایندگان انگلستان و شوروی مذاكره می كردند نخجوان و یكی ـ دو مقام نظامی دیگر بخشنامه مرخص كردن سربازان را از پادگانها صادر كردند و وطن بدون دفاع رها شد!.
فروغی پس از چند تماس با نمایندگان انگلستان و شوروی كه نیروهایشان بدون برخورد با مقاومت جدی ( به سبب مرخص شدن سربازان ایران ) به تهران نزدیك می شدند در ۱۸ شهریور مجلس شورای ملی را به تشكیل یك جلسه فوق العاده دعوت كرد و در این جلسه روشن شد كه دولت انگلستان خواهان بركناری رضا شاه و تبعید او از كشور است. چون فروغی به این دو دولت وعده هایی داده بود؛ در پایان جلسه تقاضای رای اعتماد كرد كه مورد تایید قرار گرفت.
هفت روز بعد فروغی به اتفاق علی سهیلی وزیر امورخارجه اش به دیدار سفیران انگلستان و شوروی شتافت و به آنان اطلاع داد كه رضا شاه همچنان كه آن دو دولت خواسته بودند كناره گیری كرده و رهسپار اصفهان شده است و در همین ملاقات موافقت دو دولت مهاجم با شاه شدن محمدرضا به فروغی اعلام شده بود . فروغی سی ام شهریور سرلشكر احمد نخجوان را كه قبلا قرار بود به اتهام خیانت به وطن اعدام شود به عنوان وزیر جنگ كابینه ترمیم شده خود انتخاب كرد كه پاداشی به خیانت عنوان شده است. فروغی به رغم بدگویی مردم، درنیمه آذر ماه ۱۳۲۰ سرلشكر احمدنخجوان را به عنوان وزیر جنگ كابینه خود ابقاء كرد كه تعجب همگان را برانگیخت.
فروغی اواخر سال ۱۳۲۰ هنگام دفاع از لایحه خود مبنی بر امضای پیمان اتحاد با انگلستان و شوروی ( دو دولتی كه ایران را اشغال نظامی كرده بودند) در مجلس شورای ملی ، توسط یك تماشاگر كتك خورد . با وجود این ، لایحه وی در جلسه بعدی مجلس به تصویب رسید و ایران رسما به صف كشورهای در حال جنگ با آلمان پیوست. فروغی ۱۵ ماه پس از تسلیم ایران به متفقین، در ۶۷ سالگی در پنجم آذر ۱۳۲۱ درگذشت.

منبع : تاریخ ایران و جهان در این روز