فرهنگ اسلامی و تبیین رابطه دعا و عمل

در فرهنگ و معارف اسلامی درباره هرنوع درخواست و تقاضا از خداوند متعال و راه های تحقق آنها با رهنمودهای آگاهی بخشی مواجه می شویم که در مجموع شناخت و بصیرت های لازم نسبت به نحوه رفتار و شیوه درخواست و تقاضا از درگاه حضرت باری تعالی و ضرورت و آثار آن را به وجود می آورند. این درخواست ها و تقاضاها که در عنوان کلی « دعا » قرار می گیرند دارای شرایط خاص و ضوابط ویژه ای می باشند که چنانچه از جانب « داعی » رعایت نشود امکان به نتیجه و ثمر رسیدن دعاها وجود نخواهد داشت و انسان نباید در انتظار ریزش فیض و رحمت و رفع موانعی باشد که در درخواست از خداوند متعال به شرایط و شیوه های تقاضای آن ها پایبند و عامل نبوده است .
رهنمود آگاهی بخش ذیل از حضرت امام رضا(ع ) یکی از مجموعه رهنمودهایی است که انسان داعی را به خود می آورد و از هرگونه جهل و فقدان شناخت و بینش نسبت به شرایط خاص درخواست و تقاضا از درگاه خداوند باز می دارد :
« من سئل الله التوفیق ولم یجتهد فقد استهز بنفسه »
« هرکس درخواست و تقاضای توفیق از خدا بنماید و خود به کوشش و تلاش نپردازد خویشتن را مسخره کرده است . » (۱ )
موضوع و محور اصلی این رهنمود دعا و درخواست از خداوند متعال می باشد و دعا یک نیاز اصیل است که در تاروپود وجود انسان ریشه دوانده است و هرگز از او منفک و جدا نمی شود و خواهش و تمنایی است که از عمق جان آدمی برمی خیزد و او را مشتاق اتصال به منبع قدرت مطلق و علم محض و رحمت وسیع و محبت بی کران می کند و او خداوند قادر متعال است که خالق و رازق و پناهگاه و نجات گر انسان هاست و در همه جا حاضر و ناظر می باشد و تمام ذرات پیکر هستی در التهاب و حرارت عشق به او می سوزند و می گدازند.
همه عالم چو یک خمخانه اوست
دل هر ذره ای پیمانه اوست
آنچه در آیات شریفه قرآن حکیم و روایات دینی درباره دعا آمده است به وضوح نشان می دهد که انسان همواره به ارتباط با خدا و التجا به درگاه ربوبی و مناجات و دعا با ذات کبریایی حق و درخواست و تقاضا از او انس دارد و اگرچه موانعی چون غفلت و گناه در گروه هایی از آدمیان بروز می کند و آنان را از پیوند معنوی با حضرت معبود بازمی دارد لکن این موانع پایدار و همیشگی نیستند و فطرت خداجوی آنان بزودی در اثر جرقه ای و یا حادثه ای به یاد سرچشمه هستی می افتد و با او انس و ارتباط مجدد برقرار می کند.
خداوند متعال با توجه به این خواهش و نیاز انسان است که او را به دعا و پیوند با خود فرامی خواند(۲ ) و اخلاص و یکرنگی (۳ ) و ایمان و عمل صالح (۴ ) و تضرع (۵ ) را از آداب و شرایط دعا معرفی می کند .
همچنین در آموزه های روایی اسلام دعا سلاح مومن نام می گیرد(۶ ) و عاجزترین مردم کسی معرفی می شود که در ایجاد این پیوند معنوی با خداوند متعال ناتوان است . (۷ )
دعا نافی عمل نیست و نباید چنین پنداشته شود که داعی وظیفه ای جز گشودن دست نیاز به درگاه حضرت بی نیاز ندارد و باید بنشیند و پی درپی تمنا و درخواست نماید تا حاجاتش برآورده شود و موانع راهش مرتفع گردد. بلکه برعکس دعا بدون عمل تحقق نمی یابد و داعی باید در کنار تفکر و تعقل و کار و تلاش درخواست هایش را به پیشگاه الهی عرضه بدارد و از او یاری و مساعدت بطلبد.
در فرهنگ عمومی قاعده ای مطرح است و آن این که « از تو حرکت از خدا برکت » . این اصل و قاعده که در تعالیم مقدس اسلام ریشه دارد و از آنجا در فرهنگ عمومی نفوذ و تسری یافته است به ضرورت عزم و اراده و حرکت و فعالیت و در کنار آن دعا و تقاضای مساعدت الهی در رفع موانع و مشکلات تصریح دارد و این « واقعیت » را می نمایاند که محال است بدون حرکت برکتی از جانب حضرت پروردگار نازل گردد. این موضوع هم دارای جنبه های معنوی و روحی می باشد که عبارت است از تلاش و فعالیت در مسیر کسب فضایل اخلاقی و طی مراتب قرب الهی با عبادت های خالصانه و مراقبت های لازم در تهذیب نفس . و هم دارای جنبه های اقتصادی می باشد که با کار و کوشش برای رفع تنگناهای معیشتی تحقق می یابد. و هم دارای جنبه های علمی و فرهنگی می باشد که عبارت است از تحصیل دانش های گوناگون و طی مراتب و مدارج علمی و کسب کاردانی و تخصص و مهارت های مختلف .
در هر کدام از این سه جنبه کلی و فراگیر به طور معمول و متداول دعا و درخواست یاری و مساعدت از خداوند متعال وجود دارد و به وضوح مشاهده می کنیم که مردم جامعه در کسب مراتب « معنوی » و موفقیت های « اقتصادی » و طی مدارج « علمی » به دعا و درخواست مساعدت الهی متمایل می گردند.
تردیدی وجود ندارد که در این سه موضوع باید همواره « عمل و دعا » در کنار هم قرار گیرند تا موفقیت ها چهره ظاهر سازند و قلل رشد و کمال و پیشرفت نمایان گردند و هرگز نمی توان پذیرفت که درخواست توفیق از خداوند متعال در امور مزبور بدون کوشش و فعالیت افراد به نتیجه و ثمر رسد.
بر مبنای رهنمود حضرت امام رضا(ع ) کسی که پیوسته در این امور و هر امر و موضوع دیگر از خداوند توفیق و پیروزی بطلبد و خود به حرکت و تلاش و فعالیت روی نیاورد خویشتن را « مسخره » کرده است !
راستی چرا دعاکننده ای که از خداوند توفیق می طلبد و خود از تلاش و کوشایی فاصله می گیرد خود را به استهزا درمی آورد و خویشتن را به سخره می افکند
پاسخ این است که چنین کسی بدیهی ترین اصول و معیارهای شرعی و عقلی را کنار می نهد و به نوعی از جهالت گرفتار می آید که در اثر آن از فهم و درک این واقعیت غیرقابل انکار که هر موفقیتی در هر علم و فن و صنعت و مدیریت با تلاش و فعالیت و علم آموزی و تجربه اندوزی کسب می شود می پرهیزد و این پرهیز و گریز را نه از روی غفلت و فراموشی و جهل ناخواسته که از روی عمد و با آگاهی و خود را به جهل انداختن و به بی خبری افکندن می پذیرد!
در واقع این افراد گرفتار حمق و جهل نیستند که خود را به حماقت و جهالت می اندازند تا بلکه « نابرده رنج به گنج رسند » و سهل و آسان به آنچه می خواهند دست یابند که البته چنین تفکری تخیل است نه تعقل و هیچ گاه به ظهور و بروز درنمی آید و به واقعیت نمی رسد.
با توجه به آنچه از نظر گذشت باید پذیرفت که دعا در هیچ شرایطی نمی تواند جایگزین عمل و تلاش شود و فرهنگ و معارف اسلامی به شدت چنین پندارهای ناصحیح و مغشوش را طرد و نفی می کند. آنچه در این باره با معیارهای شرع و عقل انطباق دارد این است که دعا پشتوانه عمل است نه جایگزین آن و هر انسان داعی با ایجاد پیوند و ارتباط معنوی با حضرت پروردگار از او یاری و مساعدت می طلبد تا تلاش و کوشش هایش در امور مختلف معنوی اقتصادی علمی سیاسی و نظامی را به نتیجه برساند و افق های پیروزی و موفقیت را نمایان سازد. چنین دعا و تقاضای توفیقی که پشتوانه عمل و فعالیت قرار می گیرد علاوه بر این که از جنبه روحی و روانی به انسان داعی توان و قدرت تلاش بیشتر می دهد در صورت رعایت شرایط استجابت دعا موجب مساعدت الهی برای رفع موانع موفقیت می گردد و فیض و رحمت حضرت پروردگار را از مجاری طبیعی نازل می نماید.

پاورقی :
۱ ـ روضه بحار ج ۲ ص ۳۵۳
۲ ـ قرآن کریم سوره مومن (۴۰ ) آیه ۶۰
۳ ـ سوره مومن (۴۰ ) آیه ۱۴
۴ ـ سوره شوری (۴۲ ) آیه ۲۶
۵ ـ سوره اعراف (۷ ) آیه ۵۵
۶ ـ غررالحکم تنظیم موضوعی ج ۱ ص ۳۶۱
۷ ـ همان منبع ص ۳۶۰
« دعا » نیازی اصیل است که در تاروپود وجود انسان ریشه دوانده است و خواهش و تمنایی است که از عمق جان آدمی برمی خیزد و او را مشتاق اتصال به منبع قدرت مطلق و علم محض و رحمت وسیع و محبت بی کران می کند و او خداوند متعال است که در همه جا حاضر و ناظر است
این یک واقعیت غیرقابل انکار است که هر موفقیتی در هر علم و فن وصنعت و مدیریت با تلاش و فعالیت و علم آموزی و تجربه اندوزی کسب می شود و هرگز کسی « نابرده رنج به گنج نمی رسد » و البته چنین تفکری تخیل است نه تعقل و هیچ گاه به ظهور و بروز در نمی آید
براساس معیارهای شرع و عقل « دعا » پشتوانه عمل است نه جایگزین آن و هر انسان داعی با ایجاد پیوند معنوی با حضرت پروردگار از او یاری و مساعدت می طلبد تا تلاش ها و کوشش هایش در امور مختلف معنوی اقتصادی علمی سیاسی و نظامی را به نتیجه برساند و افق های پیروزی و موفقیت را نمایان سازد .

منبع : روزنامه جمهوری اسلامی