شعر های عاشورائی

استفاده از شعر به عنوان یكی از راهكارهای اساسی انتقال احساس و اندیشه، سابقه ای طولانی دارد و همواره مورد استفاده بوده است. یكی از این حوزه ها كه شعر به خوبی توانسته در آن عرصه وارد شود و به انتقال بار عظیم اندیشه و احساس بپردازد، مقوله عاشورا است، شعر آیینی همواره در مراسم مختلف مذهبی و به ویژه در انتقال حماسه عظیم عاشورا مورد استفاده قرار گرفته است و سرایش شعر در این باره، همیشه مورد توجه شاعران بوده است.
دكتر احمد تمیم داری، عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی و استاد زبان و ادبیات فارسی، تحقیقاتی در این زمینه انجام داده است. گزارش زیر حاصل گفت وگویی با این استاد دانشگاه درباره شعر عاشورایی و تأثیر این حادثه بر شعر و پرباری آن است.
در تاریخ تمام ادیان الهی با ظهور و پیدایی یك دین بزرگ، سلسله مكتب های فلسفی، كلامی، فقهی و غیره نیز شكل می گیرند؛ اما بخشی از این مكتب ها كه برای تربیت عموم به كار می رود و در واقع با زبانی ساده تر به بیان مسائل دین می پردازد؛ موعظه و خطابه است.
دكتر احمد تمیم داری؛ موعظه و در كنار آن، مرثیه را به عنوان یكی از ابزارهای ارتباط دین با مردم عادی می داند و می گوید: «موعظه و مرثیه، یكی از ابزارهای ارتباطی دین با مردم عادی است كه همیشه حضوری پررنگ در میان مردم و به ویژه در عزاداری ها دارد. این مرثیه ها و نوحه ها عموما در سوگ بزرگان و شهیدان مذهب سروده می شوند و یكی از انواع ادبی به شمار می روند، به طوری كه می توان روند شكل گیری آن ها را در بستر فرهنگ عامه بررسی كرد؛ چرا كه وزن، ریتم و داستان گویی كه یكی از عناصر بارز در ساختار مرثیه ها و نوحه ها است. یكی از اصلی ترین عناصر ساختاری ادبیات عامه نیز محسوب می شوند.
● تأثیرگذاری شعر عاشورایی
پس از واقعه عاشورا، حدود سه قرن شعر آیینی و مذهبی در سكوت و خفقان ناشی از حكومت های جور قرار می گیرد. دكتر تمیم داری، استاد دانشگاه علامه طباطبایی می گوید: «پس از این مدت،معزالدوله احمد بن دیلمی كه بر بخش هایی از عراق، خوزستان و فارس حكومت می رانده است؛ فرمانی صادر می كند كه به موجب آن از عاشورای آن سال تمام بخش های حكومتی تحت سیطره او برای عزاداری در ملأعام، آزادی عمل به دست می آورند. از این سال به بعد؛ عزاداری برای سیدالشهدا نه تنها جرم محسوب نمی شود؛ بلكه به شكل یك فرمان فراگیر به همه جا ساری می شود. از این زمان به بعد؛ مرثیه سرایی و نوحه خوانی در سوگ سالار شهیدان به شكلی مضبوط و بدون رعب و وحشت آغاز می شود.»
به این ترتیب وقتی تاریخ و پیشینه شعر عاشورایی را بررسی می كنیم؛ اولین شاعری كه اشعار او به صورت مكتوب به دست ما رسیده است، كسایی مروزی است. استاد زبان و ادبیات فارسی در این باره می گوید: «در واقع وقتی طلسم سرودن اشعار رثایی برای ائمه برداشته می شود، اولین كسی كه شروع به سرودن اشعاری در این باره می كند؛ كسایی است و این به این معنا نیست كه پیش از او هیچ شاعری به سرودن مرثیه در عزای امام حسین(ع) و دیگر امامان اقدام نكرده است به هر حال با وجود اینكه بافت شعر كسایی، فاخر و متین است، اما اشعار رثایی او از چنین زبانی برخوردار نیستند:
دست از جهان بشویم/ عزوشرف نجویم/ مدح و غزل نگویم/ مقتل كنم تقاضا/ میراث مصطفی را/ فرزند مرتضی را/ مقتول كربلا را/ تازه كنم تمنا.»
با وجود این باید گفت یافتن خط سیری منطقی برای شاعران مرثیه سرا در تاریخ ادبیات ایران كار دشواری است. دكتر تمیم داری نیز بااشاره به این موضوع می گوید: «به دیوان شاعران و به ویژه شاعران بزرگ، اشعار بسیاری افزوده شده كه در میان آنها می توان اشعاری ضدكربلا و یاد در تأیید آن یافت. در واقع به دلیل سلطه حاكمان ستمكار بر ایران؛ ثبت و ضبط اشعار رثایی به درستی صورت نگرفته است و اغلب نمی توان از اشعاری كه پیش از دوره صفویه سروده شده اند، به عنوان نمونه های مشخص و قطعی اشعار رثایی نام برد. علاوه بر این، سنت شعری در ایران به خصوص در گذشته یكی از سنت های همیشگی و پرطرفدار به شمار می رود؛ به طوری كه زبان اصلی بیان عزاداری ها و شادمانگی ها، شعر بوده است؛ اما متأسفانه بخش اعظم این اشعار بر اثر تهاجماتی كه در طول قرن ها بر جغرافیای سیاسی ایران وارد شد، از بین رفته است.»
● اوج و گسترش شعر رثایی
با نگاهی به تاریخ ادبیات ایران در می یابیم كه مقوله شعر عاشورا فقط منحصر به شیعیان نیست و در واقع در این بررسی نگاه، به اشعاری از علمای اهل تسنن بر می خوریم كه با بیانی استوار و تعابیری نغز واقعه كربلا و مظلومیت حسین(ع) را تصویر كرده اند. همچنانكه شاه عبدالعزیز دهلوی، یكی از بزرگان اهل سنت هرگاه به داستان كربلا می رسد، زیباترین تعابیر عرفانی را در باب این واقعه به كار می گیرد.
دكتر احمد تمیم داری، نیز درباره ادبیات عاشورایی و نقش شیعیان و لبنان در این باره می گوید: «البته، سنی مذهبان و شیعیانی هم بودند كه مقوله عاشورا را با بدترین شكل بازگو كردند گاه نیز در یك دوره به دیوان شعرایی برخورد می كنیم كه در كنار مدح خلفای راشدین؛ در رثای امامان و واقعه كربلا ابیاتی چند سروده اند، اما این روند از قرن نهم كه حكومت شیعی مذهب صفویان روی كار می آید، تغییر می كند. به طوری كه اظهار تشیع در اشعار و سرودن نوحه و مرثیه در سوگ امامان شیعه، به ویژه امام حسین در دیوان ها به طرزی چشمگیر افزایش می یابد.»
سپس، دكتر تمیم داری به شاعران بزرگ مرثیه سرا در این دوره اشاره كرد وگفت: «در این دوره شاعران بزرگی برای مرثیه سرایی تربیت شدند و اشعار مشهوری سروده شد كه در این میان می توان به محتشم كاشانی و وصال شیرازی اشاره كرد. در واقع به جرأت می توان گفت دوره گسترش شعررثایی و عاشورایی را در دوران حكومت قاجار و به ویژه صفویان باید جست و جو كرد.
اما دوازده بند ماندگار محتشم كاشانی نیز در این عصر، سر آغاز حركتی بالنده در مسیر شعر عاشورایی شد و شاعران بسیاری را به استقبال از این اشعار فراخواند. وحشی بافقی، حزین، عاشق اصفهانی و بسیاری دیگر از شاعران از آن دوران تاكنون تركیب بند محتشم را به عنوان الگویی بی نقص از شعر عاشورایی الگوی كار خود قراردادند.»
● شعر رثایی و شعر عاشورا
علامه امینی در كتاب الغدیر درخصوص تأثیر واقعه عاشورا بر شعر و ادبیات می گوید: «وقتی یك واقعه تاریخی مهم تلقی می شود و حتی ارزش اعتقادی و قرآنی پیدا می كند، بی گمان شاعران و ادیبان تحت تأثیر این واقعه قرار می گیرند و سعی می كنند آن را به صورت های مختلف به جهانیان عرضه كنند شعر عاشورایی و واقعه عاشورا هم حقیقتی جز این ندارد. این روزها به تمام زبان های زنده دنیا در باب واقعه عاشورا شعر سروده می شود؛ عربی، تركی، فارسی، انگلیسی و اردو؛ اما در واقع این اشعار به هر زبانی كه سروده می شوند، ناظر بر مضامین و مفاهیم عظیمی هستند كه در واقعه كربلا به آنها اشاره شده است.»
اشعار عاشورایی اگر چه همگی به یك موضوع می پردازند، اما زوایای دید مختلف شاعران كه هر یك با نگاه شخصی خود به واقعه عظیم كربلا نظر دوخته اند، وجوهی متفاوت به این شعر می بخشد. به ویژه نوحه ها و مراثی زبان فارسی، اغلب فراتر از مضامین رفته و با استفاده از قالب ها و اوزان اندوهبار در حافظه عمومی مردم نیز نقش بسته اند و فراتر از ادبیات رسمی پیش رفته اند.

گفت وگوبا دكتر احمد تمیم داری استاد دانشگاه ادبیات فارسی
مونا سیفی

منبع : روزنامه کیهان