ترکیه، پیشتاز در جهان اسلام؟

ترك‌ها در تاریخ چند صدساله اخیر دنیای اسلام موقعیت ویژه و بی‌نظیری داشته‌اند. آنها عهده‌دار آخرین امپراتوری اسلامی (نظام خلافت) و بنیان‌گذار نخستین نظام جمهوری در دنیای اسلام بوده‌اند.
دستگاه خلافت عثمانی برای چندین قرن، در مقابل اروپای مقتدر ایستاد و در عمل، مانع استعمار مستقیم بخش‌های بزرگی از سرزمین های اسلامی شد.
با این حال دستگاه خلافت، توان نوسازی درونی خود را در مقابل پیشرفت فزاینده اقتصادی و سیاسی مغرب زمین نداشت و از همین رو در اواخر قرن ۱۹ به سرعت رو به ضعف نهاد و از داخل دچار انحطاط شد.
جنگ جهانی اول، آخرین تیری بود كه بر پیكر بیمار امپراتوری عثمانی شلیك شد و كیان آن را از هم متلاشی كرد.
با پایان جنگ جهانی اول، قدرت‌های پیروز اروپایی، اقدام به تقسیم سرزمین‌های به جامانده از امپراتوری عثمانی و اعلام قیمومیت بر آنها كردند و ظاهرا بنا داشتند كه كشوری میراث دار خلافت عثمانی در منطقه شكل نگیرد.
اما مصطفی كمال‌پاشا با تكیه بر جنبش جوانان ملی‌گرای ترك كه از مدت‌ها قبل با هدف احیای اقتدار امپراتوری شكل گرفته بود، توانست با استفاده از فرصت استثنایی پس از جنگ، جمهوری تركیه را تاسیس و استقلال آن را اعلام كند.
تاسیس جمهوری تركیه موجی از شادی و نشاط بین جوانان مسلمان در اغلب سرزمین‌های اسلامی پدیدآورد و مصطفی كمال پاشا در صورت قهرمانی تازه نزد آنها ظهور كرد.
جوانان مسلمان در ایران و هند و سایر بلاد اسلامی كه از ضعف و فساد نظام‌های حاكم بر خود، رنجیده و ناامید شده بودند، در واقع ظهور مصطفی كمال و تاسیس جمهوری تركیه را نویدبخش عصر تازه‌ای از پیشرفت و ترقی در دنیای اسلام تلقی می‌كردند.
از همین رو، محمد اقبال لاهوری، متفكر بزرگ اسلامی به دفاع از تاسیس جمهوری در تركیه پرداخت و بر فروپاشی دستگاه خلافت تاسفی نخورد.
مصطفی كمال اما انتظارات جوانان مسلمان مشرق زمین را برآورده نكرد، چراكه تاسیس جمهوری و ملی‌گرایی او نسبتی با میراث اسلامی عثمانی نداشت و حتی علیه آن بود.
مصطفی كمال احتمالا بر اثر سرخوردگی شدید از فساد و ضعف دستگاه خلافت عثمانی و در واكنش به آن، تركیه مدرن را بر اساس هویتی غیردینی استوار كرد و نخستین سخنگوی نظام لائیك در دنیای اسلام شد.
لائیسیته مصطفی كمال اما وجهه‌ای افراطی داشت و از ضرورت جدایی نهاد دین از دولت فراتر رفت و جنبه مقابله با برخی از میراث‌های دینی در سطح شخصی و مدنی به خود گرفت.
در واقع در نگاه او اسلام نه به عنوان بخشی از هویت تاریخی تركیه بلكه به عنوان مانعی بر سر راه ترقی و توسعه آن تلقی می‌شد و از همین رو، مقابله با مظاهر دینی، ضروری می‌نمود.
ظاهرا مدل مورد علاقه او مبنای كار بسیاری از حاكمان سایر كشورهای اسلامی كه در جهت نوسازی و تشكیل دولت مدرن تلاش می‌كردند قرار گرفت و كما و بیش در ایران و افغانستان اجرا شد.
با این حال، نیروهای قدرتمند طرفدار سنت در سراسر دنیای اسلام، ظهور مصطفی كمال و به خصوص پدیده جمهوری را خطری بنیادین برای دین برشمردند و به شدت در مقابل آن موضع گرفتند.
مهمتر از موضعگیری سنت‌گرایان، سرخوردگی جوانان مسلمان میانه‌رو در دنیای اسلام از مصطفی كمال بود كه شیوه او را در الگو‌برداری از نظام‌های سیاسی مغرب‌زمین افراطی یافتند و مقابله شدید او با مظاهر مذهبی را نفی هویت تاریخی خود تلقی كردند.
به رغم این، آتاتورك بر خلاف همتایان خود در افغانستان و ایران توانست پایه‌های جمهوری مدرن تركیه را مستحكم و نظام سكولار را به هر شیوه‌ای كه شده، تثبیت كند.
بدین ترتیب، تركیه برای سالیان سال، به نماد غربگرایی در جهان اسلام تبدیل شد و حتی بسیاری از نیروهای اسلام‌گرای جدید در واكنش به رفتار آن، احیای خلافت اسلامی را به عنوان بهترین آلترناتیو نظام جمهوری سكولار در دستور كار خود قرار دادند؛ حركتی كه سرانجام آن به بنیادگرایی ختم شد.
با این همه، هویت ریشه‌دار اسلامی در بطن جامعه تركیه، طی دهه‌ها، آرام آرام به جنبش در‌آمد و در دهه ۱۹۸۰ میلادی با تاسیس احزاب دارای گرایش اسلامی، تبلور سیاسی و عینی پیدا كرد.
در واقع ظهور احزاب دارای گرایش اسلامی در تركیه و اقبال عمومی از آنها سبب شد كه بار دیگر تركیه مورد توجه خاص دنیای اسلام قرار گیرد و الگوبرداری از آن، دغدغه بسیاری از جوانان مسلمان شود.
حزب عدالت و توسعه تركیه به رهبری رجب طیب اردوغان كه به حزب حاكم این كشور تبدیل شده است، البته حزبی اسلام‌گرا به معنای متعارف آن نیست، بلكه همچنان از اصول سكولاریسم حمایت می‌كند. با این حال، حزب عدالت و توسعه بر خلاف احزاب به شدت سكولار، نه فقط با گسترش مظاهر اسلامی در سطح شخصی و مدنی، مخالفتی ندارد، بلكه آن را تشویق می‌كند.
این در حقیقت، تجربه تازه‌ای از وفاداری به اصول سكولاریسم به عنوان پایه و اساس تشكیل دولت مدرن و رویكردی مثبت و معتدل به نقش دین در جامعه محسوب می‌شود و درست به همین دلیل، مورد علاقه آن دسته از جوانان مسلمانی قرار گرفته است كه از یك سو نمی‌خواهند با هویت دینی خود در عصر جدید خداحافظی كنند و از دیگر سو، علاقه‌ای به تلفیق دین و دولت هم ندارند.
با این حساب، شانس یك بار دیگر به تركیه رو كرده است. این كشور در سایه رهبری حزب عدالت و توسعه در حال به نمایش گذاشتن مدلی كم‌هزینه از چگونگی انتقال دنیای اسلام به دنیای مدرن خاص خود است؛ مدلی كه برداشت‌های افراطی از نحوه تعامل دین و دولت چه در قالب خصومت بین آنان و چه در شكل ادغام آن دو را به چالش كشیده است.
البته روزی كه تركیه عضو اتحادیه اروپا و ادغام در آن شود، روز عجیب و غریبی برای جهان اسلام خواهد بود.

احمد زیدآبادی

منبع : شهروند امروز