وحدت شیعه و سنی در سایه سار توحید و نبوت

نخست باید دو اصطلاح و عنوان مهم در كنار هم مورد توجه قرار گیرند و هیچ كدام را نباید فدای دیگری كرد; یكی، حفظ وحدت و یكپارچگی امت اسلامی. دیگری، حفظ اصل اسلام. هرگز نباید مسئله وحدت یا اتحاد را اصل و هدف، و حقایق شریعت را فرع قرار داد. پس بیان حق و حقیقت، اصل است. اما آنچه را مایه بروز اختلاف در میان آحاد مسلمانان گردیده است می توان در امور ذیل برشمرد:
۱) دوری از اسلام اصیل و قرآن كریم و اهل آن;
۲) تكیه به كسانی كه قرآن و روایات را وارونه جلوه داده اند;
۳) تعصب و لجاجت بدون برهان و منطق;
۴) قومیت گرایی و نژادپرستی;
۵) دنیاگرایی و تمایل به رذایلی همچون: حبّ قدرت، شهرت و ثروت;
۶) تفرقه انگیزی قدرت های بزرگ به منظور سلطه بر مسلمانان و منابع مالی و فكری آنان.
گفتنی است كه بیشتر موارد فوق، در سایه سار وحدت توأم با توحید و نبوت قابل حل است. اما ابتدا باید درك درستی از مفهوم وحدت داشت.
مفهوم وحدت آن است كه با حفظ عقاید قطعی و مسلم خود، در مقابل دشمنان مشترك، موضع واحدی داشته باشیم و از آنان غافل نباشیم و این بدان معنا نیست كه از بحث و گفتگو علمی محض و خالی از تعصبات به هدف نیل به حقیقت پرهیز كنیم.
به عبارت دیگر می توان گفت: «وحدت، ایجاد نوعی یگانگی و همگونی بین منافع و اهداف كسانی ]است[ كه دارای خدای واحد و پیامبری به نام محمد(صلی الله علیه وآله) و كتابی به نام قرآن كریم هستند و هدف آن ها سعادت بشری و رسیدن به قرب الهی است»
و به بیان نغز امام خمینی(قدس سره): «وحدت كلمه، در زیر لوای توحید قابل جمع است.»
شیخ محمد عاشور، معاون دانشگاه الازهر مصر و رئیس كمیته گفت و گوی بین مذاهب اسلامی، درباره وحدت مسلمانان با بیان كاملاً منطقی و متین می گوید: «مقصود از اندیشه تقریب بین مذاهب اسلامی، یكی كردن همه مذاهب و روی گردانی از مذهبی و روی آوردن به مذهب دیگر نیست; كه این به بیراهه كشاندن اندیشه تقریب است. تقریب، باید بر پایه بحث و پذیرش علمی باشد تا بتوان با این اسلحه علمی به نبرد با خرافات رفت. و باید اندیشمندان هر مذهبی در گفت و گوی علمی خود، دانش خود را مبادله كنند تا در یك محیط آرام، بدانند، بشناسند، بگویند و نتیجه بگیرند.»
● عوامل ایجاد تحكیم وحدت اسلامی
حال با توجه به آنچه گذشت در این نوشتار به برخی از مهم ترین مؤلفه های اثرگذار در ایجاد و تحكیم وحدت اسلامی اشاره می كنیم:
۱) قرآن كریم ، نقطه پرگار اتحاد
قرآن، كتاب جامع و كامل با سه مقوله:
الف) اخلاق،
ب) عقاید
ج) احكام،
پرچم هدایت را به دوش كشیده و همواره این ندا را به گوش جهانیان می رساند كه اگر مسلمانان در زیر سایه این پرچم جمع شوند، سعادت دنیوی و اخروی آنها تضمین می گردد.
آیات بسیاری در قرآن كریم وجود دارد كه وحدت و همزیستی مسالمت آمیز مسلمانان و ادیان دیگر را مورد تأكید فراوان قرار می دهد. هر چند واژه «وحدت» در قرآن به كار نرفته، اما با مضمون و محتوای دیگر آمده است. بعضی از این آیات به شرح ذیل است:
آیه اول: «اذْكُرُواْ نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَیْكُمْ إِذْ كُنتُمْ أَعْدَآءً فَأَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِكُمْ فَأَصْبَحْتُم بِنِعْمَتِهِ إِخْوَ نًا; و نعمت خدا را به خود یاد كنید; آن گاه كه دشمنان یكدیگر بودید، پس میان دل های شما الفت و مهربانی انداخت تا به لطف او برادران هم شدید.»
روش و منش الهی این است كه از یك طرف مردم را به سعادت و علم و عمل دعوت می كند و از طرف دیگر، از جهل، نادانی و تقلید كوركورانه، تفرقه و دشمنی بر حذر می دارد. دشمنی در بین مردم عرب به خاطر تعصبات قومی، ریشه ای دیرینه داشته است، اما اسلام با بر شمردن هدف خلقت انسان و رسیدن به لقاء الله و وسیله و ابزار دانستن زندگی دنیوی آنها را به برادری و برابری دعوت كرده است. همانند: قبیله اوس و خزرج كه بعد از سال ها اختلاف به بركت اسلام، با هم پیمان برادری بستند.
آیه دوم: «وَاعْتَصِمُواْ بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعًا وَلاَ تَفَرَّقُواْ; همگی به ریسمان خدا چنگ زنید و پراكنده نشوید.»
پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله) فرمودند: قرآن وسیله ای است كه یك طرفش به دست خدا و طرف دیگرش به دست های شما می باشد; به آن چنگ زنید، كه پس از تمسك جستن به آن نه گمراه می شوید و نه گمراه می كنید.» در روایت دیگر بیان شده است كه رشته الهی همانا كتاب خداست كه از آسمان به سوی زمین كشیده شده است. همچنین از پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله) وارد شده است كه رشته الهی همانا آل محمد(علیهم السلام) هستند كه مردم مأمور به تمسك آن می باشند.» از دو كلمه «جمیعاً» و «ولاتفرقوا» استفاده می شود; آیات قرآن همانطور كه فرد را مأمور به تمسك و آویختن به ریسمان مستحكم كتاب الهی و سنت نبوی می نماید، مجتمع اسلامی را هم به همان امر دعوت می كند. اگر امت اسلامی و جهان اسلام، فقط به همین آیه عمل می كردند، همواره بالاترین قدرت جهانی و وحدت اسلامی را به نمایش می گذاشتند.
آیه سوم: «وَلاَ تَكُونُواْ كَالَّذِینَ تَفَرَّقُواْ وَاخْتَلَفُواْ مِن بَعْدِ مَا جَآءَهُمُ الْبَیِّنَـتُ وَأُوْلَـئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ عَظِیمٌ; و چون كسانی مباشید كه پس از آن كه دلایل آشكار برایشان آمد، پراكنده شدند و با هم اختلاف كردند و برای آنان عذاب سنگین است.»
مراد از اختلاف در آیه، جدایی از جهت عقیده است و مقدم داشتن «تفرق» بر «اختلاف» از جهت مقدمه است; زیرا مردم هر اندازه در حال اجتماع باشند و با هم الفت پیدا كنند، عقایدشان به یكدیگر نزدیك تر شده و با هم متحد می گردند; اما اگر از یكدیگر جدا باشند، این دوری، خواه ناخواه، زمینه و مقدمه اختلاف را فراهم می آورد و وحدت و یگانگی را از بین می برد.
در سوره بقره آیه ۲۱۳، اختلاف به عنوان بالاترین ظلم و ستمی معرف شده است كه به مردم متفرق روی می آورد. برای فرار از اختلاف و روی آوردن به اتحاد، بهترین راهكار، تمسك به دلایل و براهین روشن است.
آیه چهارم: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَهٌٔ; در حقیقت مؤمنان با هم برادرند.»
آیه پنجم: «وَلاَ تَنَـزَعُواْ فَتَفْشَلُواْ وَتَذْهَبَ رِیحُكُمْ ...; و با هم نزاع مكنید كه سست شوید و مهابت شما از بین می رود.»
درگیری و بحث و نزاع بدون هدف، آن هم در بستر عوامانه و خالی از تحقیق عالمانه، چیزی جز تفرقه و جدایی، و تعصب و كینه به ارمغان نمی آورد. قرآن كریم جدالی را كه موجب تفرقه باشد، مذموم دانسته و بحثی را كه موجب اتحاد باشد، جدال احسن می نامد.
آیه ششم: «إِنَّ هَـذِهِ أُمَّتُكُمْ أُمَّهًٔ وَ حِدَهًٔ وَ أَنَا رَبُّكُمْ فَاعْبُدُونِ; و این امت شما، امت یگانه است و منم پروردگار شما. پس مرا بپرستید.»
«امت» به معنای هر گروه و جمعیتی است كه جهت مشتركی آن ها را به هم پیوند دهد. و آیه شامل تمام انسان ها در تمام قرون و اعصار می شود كه دارای خدای واحدند و مقصد نهایی آن ها نیز یك مقصد، یعنی قیامت می باشد.
آیات دیگری نیز از قرآن كریم مانند: آل عمران/ ۱۵۲ ; نساء/ ۷۱ ; انعام/ ۱۵۹ ; توبه/ ۳۶ ; انبیاء/ ۹۲ ; مؤمنون/ ۵۲ ; روم/ ۳۱ و ۳۲ ; صف/ ۴ بر وحدت و همدلی مردم تأكید دارد; اما در تمام این آیات، مراد از وحدت، دست برداشتن از حقایق نیست.
قرآن علاوه بر تأكید بر وحدت مسلمانان، به آنان توصیه می نماید كه با پیروان ادیان دیگر متحد باشند: «قُلْ یَـأَهْلَ الْكِتَـبِ تَعَالَوْاْ إِلَی كَلِمَهٔ سَوَآءِ بَیْنَنَا وَبَیْنَكُمْ أَلاَّ نَعْبُدَ إِلاَّ اللَّهَ وَلاَ نُشْرِكَ بِهِ شَیْـًا...; بگو: ای اهل كتاب! بیایید به سوی سخنی كه میان ما و شما مشترك است; كه جز خداوند یگانه را نپرستیم و چیزی را شریك او قرار ندهیم... .» آیه فوق برای وحدت، به قدر مشترك بین مسلمانان و اهل كتاب، یعنی توحید و وحدانیت اشاره كرده و كلمه توحید را مایه اتحاد و یكپارچگی ادیان گوناگون معرفی نموده است.
۲) نبوت پیامبر اكرم(صلی الله علیه وآله)
مسئله دیگری كه بنای وحدت شیعه و سنی بر آن استوار است، نبوت پیامبر گرامی اسلام(صلی الله علیه وآله) می باشد كه خداوند ایشان را «رحمهٔ للعالمین» نامیده، پرچمدار صلح و دوستی برای مسلمانان و مردمان جهان معرفی كرده است; چنان كه حضرتش ۲۳ سال برای برادری و برابری و مبارزه با تبعیض نژادی و استعمار تلاش نمود و به حق، مصداق بارز آیه «آیا آن كه خلق را به راه حق رهبری می كند، سزاوارتر به پیروی است یا آن كه نمی كند» می باشد. پیامبر در اوایل بعثت خود، نامه های متعددی برای زمامداران بزرگ آن عصر فرستاد و در آن نامه ها به بیان وجه مشترك مسلمانان با مردم آن كشورها پرداخت و بعد از دوستی و وحدت، به مسئله حقانیت اسلام اشاره كرد. و همچنین در میان مسلمانان نیز عقد اخوت و الفت بست و رنگ اختلاف و نزاع را از چهره جامعه پاك نمود.
۳) تكیه بر شخصیت حضرت علی(علیه السلام)
شیعه و سنی می توانند با تبیین شخصیت حضرت علی(علیه السلام) به نتایج قابل ملاحظه ای دست یابند; همان شخصیتی كه ابن ابی الحدید می گوید: «چه بگویم در حق كسی كه از دیگران بر هدایت پیشی گرفت و به خدا ایمان آورد و او را عبادت نمود; در حالی كه تمامی مردم سنگ را می پرستیدند.»
چنان كه آن امام همام در خطبه پنجم نهج البلاغه وحدت مسلمانان را مایه بركت، پیشرفت، شكوفایی، نعمت، قدرت و عزت دانسته و در فرازهای مختلف به وحدت امت اسلامی دعوت نموده است.
اكثر شیعه و سنی اتفاق نظر دارند كه آیاتی از قبیل: مباهله، لیلهٔ المبیت، تطهیر، مودت و ولایت، در شأن اسوه علم و تقوا و پرورش یافته مكتب پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله)، حضرت علی(علیه السلام)، نازل گشته است. توجه خاص به این شخصیت می تواند معیار و ملاك وحدت آحاد مسلمانان باشد.
۴) گفت و گوی علمی، زمینه ساز وحدت
وجود كسانی كه نمی خواهند مسلمانان با فرقه های مختلف و مذاهب گوناگون، در زیر سایه توحید و نبوت، همزیستی مسالمت آمیز و وحدت داشته باشند، مسئولیت اندیشمندان مسلمان، در عصر كنونی را دو چندان می كند. نگاه اهل هر مذهب به نقاط مشترك، باعث همكاری درون گروهی برای زیستن در جامعه جهانی می شود و نگاه به نقاط اختلاف، در یك بستر علمی و تحقیقاتی با معیار و مبنا قرار دادن دو منبع بزرگ مسلمانان، یعنی; قرآن و سنت ، باعث جدیت و تلاش در بحث و پژوهش علمی و همچنین موجب دستیابی به حقیقت و تبیین آراء و نظرات دیگران می گردد.
با در نظر گرفتن این دو مقوله، باید جامعه مسلمانان و توده مردم برای رسیدن به اهداف مشتركی چون: اتحاد در مقابل دشمنان، عدم تفرقه، رشد علمی و صنعتی و فرهنگی، برابری و برادری متحد باشند.
از طرف دیگر، نخبگان و اندیشمندان مذاهب مختلف، در سایه وحدت و آرامش، بستر علمی و تحقیقاتی را گسترش دهند. چرا كه در این بستر علمی، نتایج باورنكردنی به دست آمده و می آید. برای مثال در همین فضای وحدت بوده كه شیخ محمد شلتوت، رئیس دانشگاه الازهر مصر، با پژوهش در مذهب شیعه در فتوای مشهور خود می گوید: «مذهب جعفری معروف به مذهب شیعه امامی اثنی عشری، مذهبی است كه تعبد به آن، همانند: سایر مذاهب اهل تسنن، شرعاً جایز است. لذا سزاوار است بر مسلمانان كه آن را شناخته و از تعصب به ناحق نسبت به مذاهبی معین، خلاصی یابند.»
به طور قطع، فتوای شیخ محمود شلتوت در بستر پژوهش و در سایه وحدت به دست آمده است، تا جایی كه دانشمندان بزرگ فرقه های مختلف، همانند: دكتر محمد محمد فحّام، شیخ محمد غزالی، عبدالرحمن نجّار مدیر مساجد قاهره، استاد احمد بك، استاد شیخ شلتوت و ابوزهره، استاد محمود سرطاوی یكی از مفتیان اردن، و دكتر حامد حنفی داود استاد ادبیات عرب در دانشگاه قاهره، فتوا شیخ شلتوت را تأیید و مشكل جامعه مسلمانان را عدم وحدت می دانند و معتقدند كه عمل به این فتوا راهگشا بوده، پیشرفت و هماهنگی مسلمانان را به ارمغان می آورد.
● كلام آخر
در طول مدت چند قرن گذشته، آن چه مسلمانان را از بعضی ملت ها و دولت ها عقب رانده، اختلافات مذهبی بوده است. روزی كه قاره آمریكا كشف نشده بود و اروپائیان حكومت فئودالی داشتند، مسلمانان در زمینه علم، صنعت، فرهنگ و عدالت اجتماعی، سرآمد همگان بودند.
دشمنان با سوء استفاده از فرقه ها، مسلمانان را درگیر اختلافات مذهبی نمودند; تا جایی كه فرقه ضالّه وهابیت را توسط محمدبن عبدالوهاب تأسیس كردند كه سبب قتل و كشتار و جنگ با برادران اهل تسنن و با شیعیان شده است; چنان كه در روز عید غدیر سال ۱۲۱۶ در كربلاء بیش از پنج هزار نفر را به شهادت رساندند. یا اینكه محمدعلی باب را امام زمان شیعیان معرفی نمودند و فرقه بهائیت را ترویج داده اند.
همه این موارد، مسئولیت عالمان و اندیشمندان شیعه و سنی را دو چندان می كند كه بیش از پیش وحدت و همگرایی را تبلیغ و تشویق نماید و با روش های نادرستی كه در بین عوام مشهور است و مبنای عقلی و نقلی صحیحی هم ندارد، مبارزه نمایند. برای مثال، متأسفانه بعضی از برادران اهل تسنن در روز عاشورا مصادف با شهادت امام حسین(علیه السلام)، مراسم جشن عروسی بر پا می كنند و یا برخی از شیعیان به سبب اظهار علاقه به حضرت زهرا(علیها السلام) مراسم عیدالزهراء می گیرند و نسبت های تند و اهانت آمیزی را به بزرگان اهل سنّت روامی دارند. بدیهی است كه این روش های عوامانه سبب تفرقه، كینه و اختلاف مسلمانان نسبت به همدیگر شده، سوء استفاده دشمنان فرصت طلب را موجب می شود.

حسن رضا رضائی
پانوشت ها.
۱. جهان اسلام، مشكلات و راهكارها، مجموعه مقالات دوازدهمین كنفراس وحدت اسلامی، ۱۳۷۹.
۲ . صحیفه نور، امام خمینی، ج ۱، ص ۱۲۰.
۳ . بازخوانی اندیشه تقریب، اسكندری، ص ۳۲.
۴ . آل عمران/ ۱۰۳.
۵ . ذاریات/ ۵۶.
۶ . آل عمران/ ۱۰۳.
۷ . درالمنثور، سیوطی، ذیل آیه ۱۰۳ سوره آل عمران.
۱۰ . تفسیر عیاشی، ذیل آیه ۱۰۳ سوره آل عمران.
۱۱ . تفسیر المیزان، علامه طباطبایی، ج ۳، ص ۶۰۲.
۱۲. آل عمران/ ۱۰۵.
۱۳ . تفسیر المیزان، ج ۳، ص ۶۰۸.
۱۴ . حجرات/ ۱۰.
۱۵ . انفال/ ۴۶.
۱۶ . نحل/ ۱۲۵ ; عنكبوت/ ۴۶.
۱۷ . انبیاء/ ۹۲.
۱۸ . مفردات راغب، ذیل ماده «امت».
۱۹ . تفسیر نمونه، مكارم شیرازی، ج ۱۳، ص ۴۹۷.
۲۰ . آل عمران/ ۶۴.
۲۱ . ر.ك: تفسیر نمونه، مكارم شیرازی، ج ۲، ص ۴۵۰.
۲۲ . یونس/ ۳۵.
۲۳ . ر.ك: مكاتیب الرسول،ج ۱، ص ۹۷.
۲۴ . شرح ابن ابی الحدید، ج ۳، ص ۲۱۰.
۲۵ . آل عمران/ ۶ ; ر.ك: مسند احمد، ج ۱، ص ۱۸۵.
۲۶ . بقره/ ۲۰۷ ; مستدرك علی الصحیحین، ج ۳، ص ۴.
۲۷ . احزاب/ ۳۳ ; ر.ك: صحیح مسلم، ج ۲، ص ۳۳۱.
۲۸ . شوری/ ۲۳ ; ر.ك: درالمنثور، سیوطی، ج ۶، ص ۷.
۲۹ . مائده/ ۵۵ ; ر.ك: همان، ج ۲، ص ۲۳۹.
۳۰ . مبنای اختلاف شیعه و سنی در برداشت های تفسیری از قرآن براساس سنت و روایات است، عالمان می توانند با بررسی سند و متن و راویان احادیث بدور از تعصب، به حقایق قرآن و سنت دسترسی پیدا كنند.
۳۱ . اسلامنا، رافعی، ص ۵۹ به نقل از غدیرشناسی، علی اصغر رضوانی، ص ۱۸.
۳۲ . فی سبیل الوحده الاسلامیه، ص ۶۴.
۳۳ . دفاع عن العقیده و الشریعه، ص ۲۵۷.
۳۴ . فی سبیل الوحدهٔ الاسلامیه، ص ۶۶.
۳۵ . تاریخ مذاهب الاسلامیه، ص ۳۹.
۳۶ . مجله رساله ثقلین، ش ۲، سال اول، ۱۴۱۳، ص ۲۵۲.
۳۷. ر.ك: غدیرشناسی، علی اصغر رضوانی، ص ۱۰ ـ ۳۰.
۳۸ . ر.ك: آئین وهابیت، جعفر سبحانی، ص ۲۹.
۳۹ . همبستگی ملی

منبع : مرکز فرهنگ و معارف قرآن