روانشناسی استدراج

● پرسش:
سنت استدراج را از منظر روان شناسی توضیح داده و راهکارهای مقابله با خسران دائمی انسان را بیان کنید؟
▪ پاسخ:
قرآن کریم از برخی سنتهای الهی یاد می کند که فرایند حرکت انسان و جوامع بشری تابع آنها است. این سنتها از دیدگاه قرآن، بعدی غیبی و فرامادی دارد، با این حال همه رخدادهای جهان ماده از واقعیتی عینی و طبیعی نیز برخوردار است. در واقع همه سنتهای خداوند در چارچوب نظام طبیعی این جهان اجرا می شود. بنابراین هر پدیده غیبی که درباره انسان در این جهان نمود می یابد، افزوده بر بعد متافیزیکی، از منظر روان شناختی و جامعه شناختی نیز تبیین پذیر و تحلیل شدنی است. با چنین نگرشی می توان سنت استدراج را در دو حوزه فردی و اجتماعی بررسی کرد.
● حرکت طبیعی بشر به سوی خسران
انسان به اقتضای طبیعت زندگی دنیا لحظه به لحظه امکانات وجودی خود را به کار گرفته، و کم کم آنها را از دست می دهد. خداوند از این قانون طبیعی چنین یاد می کند:«ما پیوسته زمین را از گوشه و کنارش می کاهیم (تفسیر نمونه، ج ۹۳، ص ۴۱۵)
طبیعت انسانی همواره در حال خسران و زیان است، مگر مومنان نیکوکار که به حق و شکیبایی سفارش می کنند (عصر-۲)
بنابراین فرایند روزافزون نقصان بر ما ایجاب می کند که هرچه بیشتر از نیروهای وجودی خویش بهره گرفته و آنها را به محصولات ماندگار معنوی تبدیل سازیم. در غیر این صورت حرکت در مسیر خسران به اتلاف عمر دنیوی و در نهایت، استحقاق عذاب اخروی خواهد انجامید.
فخر رازی در تفسیر سوره وعصر، از ماجرای خرما فروش و یخ فروش یاد می کند که در بازاری مقابل هم بودند. یخ فروش کم کم بر داد و فریاد خویش افزوده، از قیمت کالای خود کاسته، رهگذران را با اصرار تمام، به خرید یخ فرا می خواند، اما خرما فروش حالت طبیعی خود را تا آخر وقت حفظ می کند. راز تفاوت عملکرد این دو نفر به ماهیت کالای آن دو بازمی گردد. سرمایه خرما فروش قابل نگهداری بود، ولی از سرمایه یخ فروش، لحظه به لحظه کاسته می شد و گام به گام زیان می دید. آری سرمایه انسان در زندگی دنیا همانند یخ، مدام در حال نقصان است.
● عوامل جلوگیری از خسران
الف) استفاده از موهبت عقل
خداوند به همه انسان ها موهبت عقل و نیروی شناخت شایست از ناشایست را عطا کرده و خرد انسان ها را مخاطب خویش قرار داده است (انعام- ۶۵)
ب) حرکت در مسیر هدایت پیامبران
خداوند برای هدایت آدمیان ، پیامبران خویش را فرستاده و آنها را از خطر زیان ابدی بیم داده است (شعراء-۲۰۸)
ج) درس گرفتن از حوادث زندگی
هر یک از امور زندگی عاملی برای هدایت ماست، گاه با سختی ها، رنج ها و مصایب ما را به کرنش در برابر پروردگار فرامی خواند (فاطر- ۳) ای کسانی که ایمان آورده اید نعمت های خدا را که بر شما ارزانی داشته یاد کنید (فاطر-۳) حال در چنین فضایی برخی افراد با روی گردانی از پیام های الهی و سوء استفاده از آنها، به اتلاف این فرصت ها پرداخته و بنابر طبیعت ظلوم و جهول خویش، نسبت به نعمت های خداوند مغرور و افسار گسیخته گشته، از بلاها و مصیبت ها عبرت نمی گیرند و از خدای خویش روی می گردانند. (تفسیر المنار، ج ۴، ص ۲۵۱)
انسان به هنگام سختی رو به سوی خداوند کرده، در بارگاه او کرنش می کند و آن هنگام که نعمتی بر او فرستاده شود، همه آن دعاها و نیازها را به فراموشی می سپرد. (زمر-۸)

منبع : روزنامه کیهان