گفتگوی تمدنها و فرایند تفاهم بین ایران و مصر

تقدم سیاست جمهوری اسلامی در روابط خارجی بر پایه همکاری با کشورهای اسلامی وغیر متعهدو جهان سومی استوار است ، دراین بین کشور مصر در دنیای اسلام و در سطح بین اللمللی از منزلت ژئوپلتیکی بسیار برجسته ای برخوردار است .
بانظربه این جایگاه ، دو کشور ایران و مصر به عنوان دو رکن تمدن غرب آسیا و شمال آفریقا می توانند بیشترین نقش را در تحولات منطقه ای و بین المللی به ویژه جهان اسلام ایفاء نمایند . در حالیکه نقش ایران در منطقه خلیج فارس و آسیای مرکزی و قفقاز ، نقشی بی بدیل بوده ، نقش مصر نیز در جهان غرب و شمال افریقا نقش محوری است . مصر به عنوان نقطه تلاقی افریقا و اروپا و ایران ، بعنوان دریچه ورود به آسیا به شمار می رود ، همچنین تسلط دو کشور بردو آبراه مهم حیاتی جهان یعنی کانال سوئز و تنگه هرمز ، جایگاه راهبردی را برای هر دو کشور رقم زده است . بدون تردید نه ایران قادر به نفی مصر در منطقه عربی است ونه مصر منکر جایگاه ایران در خلیج فارس ، آسیای مرکزی و خاورمیانه است . به همین دلیل همکاری و روابط سازنده ایران و مصر به عنوان دو کشور بزرگ منطقه ، نقش تعیین کننده در تحولات سیاسی - اجتماعی - اقتصادی و فرهنگی دارد ، این روابط ، می تواند در جهت تأمین امنیت عمومی منطقه ، زمینه ساز برپایی بازار مشترک اسلامی و سامان دهی قطب قدرتمندی برای فعالیت های فرهنگی واطلاع رسانی باشد .
● بررسی روند کلی تحولات روابط ایران و مصر
ارتباط ایران باشمال افریقا و نفوذ تمدن ایران در این منطقه سابقه ای بس طولانی دارد. اگر بخواهیم آغازی مستند برای این رابطه بیابیم به دوران هخامنشی می رسیم. یعنی زمانیکه کوروش پادشاه هخامنشی با مصر رابطه حسنه برقرار کرده و ( نفرتی تی) دخترفرعون مصر را برای تحکیم این روابط به عقد خود در آورد . ۱
ظهور اسلام در جزیره العرب خیلی زود به نفوذ و تسلط رومی ها در مدیترانه و شمال افریقا پایان داد ، ایرانیان از همان ابتدا با قبول اسلام نقش عمده ای در رهبری فکری و معنوی دنیای اسلام بدست آوردند . دامنه این ارتباط معنوی به کشورهای افریقایی نیز کشیده شد بزرگترین همبستگی فرهنگی را بین ایرانیان و مسلمانان شمال افریقا در این زمان پی ریزی نمود.
نمونه این همبستگی بوجود آمدن حکومت فاطمیان در مصر است که از هر جهت سه چشمه ایرانی داشت . ۲
در اوایل دهه ۵۰ میلادی مبارزه هم زمان دو کشور ، علیه انگلیس سبب نزدیکی به یکدیگر شد. و با ازدواجی که بین دو خانواده پادشاهی ایران و مصر ( محمدرضاو فوزیه خواهر ملک فاروق پادشاه مصر ) به وجود آمد ، روابط دو کشور توسعه بیشتری یافت .
با به قدرت رسیدن ناصر وتصمیم شاه مبنی بر الحاق به پیمان بغداد روابط دو کشور به تیرگی گرائید ، جمال عبدالناصر خویش را پیرو مکتب مصدق ، «زعیم شرق» نامید و حتی دستور داد یکی از خیابانهای زیبای قاهره را که قبلاً «شارع رضا شاه پهلوی» شده بود . به «شارع محمد مصدق» تبدیل کردند . شاه برای رفع خطر ناصر ، در صدد تحکیم روابط با اسرائیل بر آمد و در سال ۱۹۶۰ ، رسماً شناسائی دو فاکتوی اسرائیل را اعلام کرد .۳
با مرگ ناصر جنگ سرد میان دو کشور پایان یافت و با روی کار آمدن انورسادات فرصت بزرگی برای نزدیکی دو کشور حاصل شد . مشکلات فزاینده اقتصادی و شکست های پی در پی مصر در جنگ با اسرائیل ، موجب شد تا در مبادلات به سمت ایالات متحده روی آورد.
شاه نیز بعد از خروج بریتانیا از منطقه خلیج فارس با حمایت امریکا ، در مقام «ژاندارم منطقه» با پایان گرفتن جنگ میان مصرو اسراییل ، روابط دو کشور در عرصه های مختلف رو به بهبودی نهاد و شاه و سادات به دو متحد منطقه ای طرفدار امریکا تبدیل شدند .
پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران مناسبات سیاسی دو کشور به دلیل امضای قرارداد کمپ دیوید به دستو رامام خمینی (ره) درسال ۱۹۷۹ قطع گردید و از سوی دیگر کمک های نظامی و تسلیحاتی مصر به عراق و شرکت فعال نیروهای مصری در جنگ ایران وعراق بر شدت خصومت میان دو کشور افزود . این در حالی بود که مصر ایران را به حمایت از حرکت تند رو اسلامی در داخل مصر متهم می کرد .
ولی پایان جنگ و پذیرش قطعنامه ۵۹۸ از سوی ایران ( و آزادی اسرای مصر در یک اقدام بشردوستانه از طرف ایران ، و همچنین محکومیت عراق بدلیل تجاوز به کویت با استقبال ( کشورهای منطقه از جمله مصر روبرو گردید ) . ۴
روی کارآمدن خاتمی، واتخاذ سیاست تنش زدائی در سیاست خارجی و پیمان راهبردی اسرائیل و ترکیه ودیدگاههای مشترک (‌ایران ومصر ) درمورد لزوم عاری کردن منطقه خاورمیانه از تسلیحات هسته ای ونگرانی های دو کشور نسبت به برتری نظامی اسرائیل در خاورمیانه ، زمینه های تفاهم وسیر بهبود روابط بین دو کشور فراهم ساخته است . از سوی دیگر اجماع نظر کلی بین رهبران دو کشور مبنی بر حمایت از حقوق فلسطینان در قبال تجاوزگری اسرائیل بوجود آمده است . علاوه براین ، اینها خواست واراده رهبران دو ملت به برقراری کامل روابط دیپلماتیک بوده است و این امر بزودی اتفاق خواهد افتاد .
طرح گفت وگوی تمدنها وایران و مصر
علاوه بر سیاست تنش زدایی ، طرح گفت و گوی تمدنها ، از سوی خاتمی و اعلام سال ۲۰۰۱ به عنوان سال گفت و گوی تمدنها از سوی سازمان ملل متحد . نقش مهمی در زدودن ذهنیت منفی دولت های جهان به ویژه اعراب نسبت به ایران داشته است . و تا حدودی موجب شد ابرهای بی اعتمادی بین اعراب وایران ( از جمله مصر ) که بر روابط کشورها منطقه سایه افکنده بود محو گردد . تلاش های گسترده ای از سوی دو کشور برای برگزاری این تشنج صورت گرفته است . ۵
این دوکشور به عنوان قدیمی ترین تمدن های جهان و دو کشور مهم اسلامی می توانند به مراکز مهم شکوفایی و انتشار نگاره ها و آموزه های صحیح اسلامی و همچنین امیدهای نخبگان ایران و مصر درمورد مسائل بین المللی منطقه ای تبدیل شوند .
«طرح گفتگوی تمدنها» موجب شده است ، تا شناخت ایران از کشورهای دیگر ، ( از جمله مصر با توجه به جایگاه این کشور در جهان اسلامی ) ، همچنین شناخت جهانیان از ایران به افزایش اعتماد متقابل کمک کند ، زیرا در سالهای پس ازانقلاب اسلامی، مجموعه ای از عوامل خارجی و داخلی سبب تیره وتار شدن وجهه بین المللی جمهوری اسلامی گردیده بود ، البته نظام جهانی اطلاع رسانی را نیز نباید نادیده گرفت . ولی به هر حال مصادیق متنوعی برای مخدوش ساختن چهره بین المللی ایران اسلامی وجود داشت . ولی با اجرای سیاست خارجی مبتنی بر تفاهم آفرینی ، اعتماد سازی و گفتگوی تمدنها ، فضای جدید برای جمهوری اسلامی درجهان گشوده شد.۶
در سالهای قبل از آن تلاشهای وسیعی برای ارایه چهره یک دولت مخل نظم ، صلح و امنیت منطقه ای و بین المللی از ایران صورت گرفت که اعمال تنش زدایی خاتمی و طرح گفتگوی تمدنها بر تأثیر این تلاشها پایان داد .
خاتمی می گوید : اعتقاد من این است که ما باید در میان فرهنگ ها باب گفتگوی انتقادی را بگشاییم ، در این گفتگوها نظریه پردازان باید افراد صاحب نظر درعرصه فرهنگ باشند ، زیرا عالمان فرهنگی ، مصالح بشری را در نظر می گیرند . ۷
زبان یکی از عناصر مهم در فرهنگ کشورها قلمداد می گردد ، فرهنگ نیز خود بعنوان سنگ بنای تمدنها محسوب می شود . در این میان دین اصلی ترین عنصر ترویج و پیشرفت تمدنها بوده و روح محرک تمدنها تلقی می شود .
مصر وایران قبل از اسلام از دو تمدن بزرگ وعمیق برخوردار بودند ، پس از ورود دین اسلام به این دو کشور تمدن طلایی و مشترک با نام اسلام در آن دو سرزمین پدیدار شد .
صادق حسینی معتقد است که ایده گفتگوی تمدنها می تواند نقش مهمی در آینده مناسبات دو جانبه ایفا نماید . به نظر وی این ایده به چند دلیل می تواند موانع موجود به سر راه از سرگیری کامل مناسبات دو جانبه را از میان بردارد .
اولاً) این ایده می تواند یک دیدگاه جدید نسبت به مناسبات دو جانبه ایجاد کند . همچنین ایده گفتگوی تمدنها باعث بودجد آمدن موازنه های معقولانه بین امتهاو دولتها خواهد شد .
ثانیا ً) ایده گفتگوی تمدنها ، می تواند زمینه گفتگو را بین گروههای درگیر و با کشورهایی که با هم اختلاف دارند ، فراهم نماید و این کشورها و سازمانها می توانند از رهگذر این ایده و باتوجه به منافع سیاسی وتاکتیکی خو به راه حلهای منطقی دست یابند . ۸
ثالثا ً) ایده مزبور به دولتها و ملتهای کوچک کمک خواهد کرد تا هویت ملی و استقلال فرهنگی خود را حفظ کنند و با «منیتها» به مقابله بپردازند . اگر دولتهای ایران ومصر با تأمل و تعمیق بتواند ایفاگر نقش مهم خود در سطح بین المللی و منطقه ای باشند ، بسیاری از مسائل مهم منطقه ای حل و فصل می شود و در معادلات جهانی تغییرات اساسی ایجاد می گردد .
دراین زمینه الشاذی نویسنده مصری معتقد است :
« مذهب شیعه مانعی برای ایجاد روابط حسنه با ایران به شمار نمی رود چونکه بین مذهب شیعه وسنی تفاوت بسیار ناچیزی وجود دارد . درهر حال قبل از گفتگوی مناسب بین ایران و غرب حتماً می بایست گفتگوی میان دو گروه شیعه وسنی در حیطه دین اسلام صورت پذیرد . » ۹
از سوی دیگر پیروز مجتهد زاده دراین زمینه می نویسد.
« ایران می تواند در راستای پیگیری ایده گفت و گوی تمدنها نقش پر اهمیتی در جهت یاری دادن به آفریقا ، برای رسیدن به نزدکی های تمدنی با دیگر بخش های جهان وحل مشکلات سیاسی و اجتماعی آنها برعهده گیرید . در آستانه قرن بیست و یکم ، ایران می تواند استراتژی دو سویه منطقی سال های نیمه نخست قرن بیستم خود را در چارچوب ایده گفت و گوی تمدن ها با آفریقا پی گیری کند از یکسو روابط تمدنی خود را با افریقای شمالی به ویژه مصر گسترش دهد وتلاش کند تا راه حل مسایل موجود با این کشورها ، به ویژه برقرار کردن روابط رسمی با مصر و گسترش این روابط ، موازنه های ژئوپولتیک و ژئواستراتژیک بهترین را درخاورمیانه و در افریقا آن گونه که منافع ملی ایران حکم می کند سبب شود . و از سوی دیگر ، بادست زدن به سرمایه گذاری اقتصادی و مبادلات گسترده تر بازرگانی و فرهنگی با افریقای جنوب صحرا ، در راه گسترش روابط با آن قاره بکوشد . ۱۰
همکاری صمیمانه مصر با ایران در کنفرانس اسلامی ، برای نامگذاری سال ۲۰۰۱ به نام سال گفت و گوی تمدنها گام دیگری در تحکیم روابط فرهنگی دو کشور بود .
علاوه بر این ایران ومصر متقبل شدند که در گفت و گوی تمدنهای چهارگانه باستانی که نقش تعیین کننده ای در بنیان گذاری تمدن بشری داشته اند ، مشارکت نمایند . یعنی مصر وایران از جانب شرق و به نمایندگی از تمدن فراعنه فارس ، یونان وایتالیا از طرف غرب به نمایندگی از تمدن یونان و روم شرکت نمایند . ۱۱ در جمع بندی مطالب باید گفت :
در دنیای امروز فرهنگ ها و تمدن های متعدد حق دارند، با حفظ استقلال وموجودیت خود از طریق تعامل فرهنگی وتمدنی در راستای ساختن دنیای جدید سرشار از صلح و تفاهم تلاش کنند . ایران ومصر با فرهنگ غنی و پرمایه خود می توانند با ورود به این عرصه وبا همفکری و همدلی این راه راهموار سازند . بدیهی است ایران ومصر باید ابتدا با یکدیگر به گفت و گو بپردازند .تا در مرحله بعدی بتوانند ابتکاراتی مشترک در زمینه گفت و گوی تمدنها عرضه دارند .

۱- حمید بیات - و بررسی روابط ایران مصر ، مطالعات افریقا ، بهار و تابستان ۱۳۷۹ .
۲- سیدهادی خسروشاهی،روابط تاریخی-ایران مصر-مطالعات افریقا(ویژه نامه مصر،شماره دهم-پاییزو زمستان ۱۳۷۹ص۱۲۷ ۳-حمید احمدی-نظام بین الملل وفراز ونشیب های روابط ایران ومصر،فصلنامه مطالعات افریقا،( ویژه ایران ومصر ) پیش ص ۵۹
۴- خسروشاهی ، پیشین ، ص ۱۳۴.
۵- خلیل الله سرادرآبادی-(بررسی روابط دفاعی-امنیتی ایران وشورای همکاری خلیج فارس-فصلنامه دفاعی-امنیتی شماره ۳۴ ص ۱۶۳.
۶-الهه کولایی «سیاست خارجی خاتمی» روزنامه ایران ، شماره ۱۳۱ -۲/۲/۱۳۷۹.
۷-زیبا فرزین نیاء « کارآمدی گفتگوی تمدنها در سیاست خارجی » مجله سیاست خارجی ، سال دوازدهم ، شماره ۲ تابستان ۱۳۷۷ ص ۳۴۵ .
۸- صادق حسینی « گفتگوی بین دو تمدن ایران ومصر ، ایران در مطبوعات عربی » ۱۵/۵/۱۳۸۰ ( ص -ص ) ۱۳ و ۱۲
۹-ترجمان سیاسی «جزایر سه گانه در روابط ایران واعراب» مترجم ف -فرهنمند فر سه شنبه ۲شهریور ۱۳۷۸ ص ۲۳.
۱۰- پیروز مجتهد زاده « گفت و گوی تمدنها و فرایند تفاهم بین ایران و غرب » ایران وافریقا ، مطالعات افریقا سال ششم شماره سوم بهار وتابستان ۱۳۸۰ ص ۸۷.
۱۱-نگاه کنیدبه مطالعات افریقا ویژه نامه ایران ومصر ( زمستان ۱۳۷۹ ) ص ۲۱ سیدجلال الدین دهقانی ، سیدمحمدحسین هاشمی

منبع : خانه احزاب ایران