موج چهارم و جامعه پذیری دینی

جهان همواره در حال تحول است. اندیشمندان مختلف به ویژه كسانی كه از منظر اجتماعی به جهان نگریسته اند، علاقمند شناسایی و گونه شناسی سیر تحول جهانی هستند. با نگاهی گذرا به اندیشه متفكران معاصر، اهمیت گونه شناسی و ذكر ویژگی های مراحل حیات اجتماعی بشر به وضوح قابل مشاهده است.
«اسپنسر» جوامع را به دو گروه حسی و صنعتی، «توینس» به اجتماع و جامعه، «آگوست كنت» به مراحل سه گانه ربانی، فلسفی و اثباتی تقسیم نموده و به ذكر ویژگی های آن می پردازند. (ریمون آرون، ص ۱۳۰)
در قرن بیستم «آلوین تافلر»، جهان را به سه موج مرحله بندی كرد. موج اول موج تولید غذا و موادغذایی بود كه جامعه كشاورزی را به وجود آورد. نیاز آدمی به ابزار مناسب برای تولید بهتر و بیشتر، موج دوم را پدید آورد و آن هم شكل گیری عصر صنعت بود كه در فاصله میان سالهای ۱۹۰۰ تا ۲۰۰۰ میلادی شكل گرفت.
موج سوم موج اطلاعات است كه براساس احتیاج بشر به داشتن علم و دانش افزون تر در زمینه اختراع و گسترش بهینه صنایع به وجود آمد، این موج، جهان را در آستانه «جامعه اطلاعاتی» قرار داد. (جلالی، ص۳۲)مفاهیم «جهانی شدن» یا «جهانی سازی» و ملازم با آن دو «جامعه اطلاعاتی» از مفاهیم عمده ای است كه در دهه های اخیر در رشته های علوم اجتماعی متداول گشته و جایگزین مفاهیمی مانند توسعه و جامعه صنعتی شده است.
در این مقاله سؤال اصلی نگارنده این است كه جامعه پذیری دینی در عصر مجازی از چه ویژگی هایی برخوردار است و چالشهای پیش روی آن كدامند؟
البته پاسخ به سؤالات مذكور، متضمن تبیین و تعریف مفاهیم مذكور و پاسخ به این سؤال است كه آیا جامعه اطلاعاتی آخرین موج تحول بشری است و یا موج چهارمی نیز وجود دارد؟
● جامعه اطلاعاتی
هنوز درباره مفهوم و محتوای «جامعه اطلاعاتی» تفاهم عمومی حاصل نشده و این مفهوم از دو بعد قابل تعریف است.از بعد نظری، جامعه اطلاعاتی جامعه ای است كه در آن استدلال و تفاهم بیش از آنكه مبتنی بر قدرت و یا ماده گرایی باشد، بر محتوا و احساسات استقرار یافته است (محسنی، ص ۱۸)
جامعه متكی به دانش كه محصول انقلاب فراصنعتی (post industrial) است و در آن اطلاعات و ابزارهای ذخیره و انتقال آن به كالایی تجاری مبدل شده اند و بیش از هزینه تولید و توزیع خود قیمت گذاری می شوند؛ زیرا تملك آن باعث قدرت و فقدان آن ضعف را در پی دارد. (فیلر، ص ۵)
به اعتقاد «ویلیام مارتین»، جامعه اطلاعاتی، جامعه ای است كه در آن كیفیت زندگی همانند چشم اندازهای تحول اجتماعی و توسعه اقتصادی به میزان رو به تزایدی به اطلاعات و بهره برداری از آن وابسته است. در چنین جامعه ای، استانداردهای زندگی، الگوهای كار و فراغت، نظام آموزش و بازار كار به میزان كاملاً محسوسی تحت الشعاع پیشرفتهایی قرار گرفته اند كه در قلمرو اطلاعات و دانشها روی داده است. (محسنی، ص۲۱)
از بعد عملیاتی، جامعه اطلاعاتی را می توان جامعه ای تعریف كرد كه در آن رایانه ها با فناوری مخابرات به هم متصل شده اند؛ از سوی دیگر گمشده بشر در عصر صنعتی، اطلاعات بود و در دستیابی به اطلاعات و حفظ و ذخیره آن تلاش زیادی صورت گرفت. رایانه نقش ذخیره و پردازش اطلاعات را به عهده داشت؛ در واقع مفهوم جامعه اطلاعاتی زمانی تولد یافت كه رایانه ها با مخابرات جمع شدند.
اگر چه جامعه اطلاعاتی از ویژگی های اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و تكنولوژیك برخوردار است، تأكید بر جنبه تكنولوژیك، به ویژه برای ارایه تعریف عملیاتی، از تناسب بیشتری برخوردار است (سعیدی، ص ۲۲۲) زیرا جنبه های دیگر، محصول پیشرفت تكنولوژیك است؛ از این رو دكتر محسنی معتقد است: پیچیدگی تكنولوژیك و صرف استفاده از آن، شرط كافی برای دستیابی به پایگاه یك جامعه اطلاعاتی نیست، ولی یك پیش شرط یا زمینه زیربنایی لازم است؛ پس «همگرایی و پیوند رایانه و مخابرات» امروزه از واقعیات معمولی زندگی در تمامی اجتماعات نوین است (همان، ص ۴۰)
● جهان مجازی
همچنان كه پیشاپیش گفته شد، برخی موج چهارم تحول بشریت را جهان مجازی یا عصر مجازی (Virtual) می دانند. قبل از تأمل در امكان تحقق چنین جهانی و قلمرو آن، باید جهان مجازی تعریف شود.
جهان مجازی، به لحاظ نظری جهانی كاملاً صنعتی است؛ به گونه ای كه اعضای این جهان به طور كامل از جهان طبیعی جدا می شوند؛ به تعبیر «پستمن» فضای مجازی ... محلی است كه خودآگاهی آدمی در چنین محلی قرار می گیرد (مثلاً به هنگام استفاده از اینترنت) در اینترنت فرد با فرد دیگر تعامل و تأثیرگذاری متقابل دارد. در چنین شرایطی، آدم بر این باور است كه می تواند هر آن كس كه می خواهد باشد و این فضا چیزی متفاوت از رویارویی طبیعی و چهره به چهره فرد است. (پستمن، ص ۱۶)
اگر در دوره های تاریخی گذشته تأمل كنیم، بشریت از طبیعت به سوی صنعت حركت نموده و سهم صنعت در حیات انسانی فزونی یافته است.
دوره گردآوری خوراك عصری كاملاً طبیعی بود؛ در دوره شكار و حتی كشاورزی سهم صنعت در زندگی انسانها اندك بود؛ در دوره صنعتی سهم صنعت مساوی یا بیشتر از طبیعت شد و در جامعه اطلاعاتی، سهم صنعت بیشتر از فرآورده های طبیعی است.ارایه تعریف عملیاتی برای عصر صنعتی به سبب عدم تحقق خارجی آن، كمی مشكل تر از تعریف نظری است. شاید بتوان با یك تعریف توصیفی مفهوم را عملیاتی نمود.
● جهان مجازی یا دو جهان همزمان
متفكرانی كه از خاستگاه علمی فناورانه برخوردار بوده اند و از منظر تكنولوژیك به مسأله نگاه كرده اند، در تصویر جهان مجازی و سلطه آن بر جهان افراط نموده اند.
از منظر جامعه شناختی به نظر می رسد در آینده نزدیك ما دو جهان خواهیم داشت كه همواره در حال رقابت هستند: جهان مجازی كه با خصیصه هایی مثل بی مكانی، فرازمان بودن، صنعتی بودن محض، عدم محدودیت به قوانین مدنی متكی بر دولت ملتها، قابل دسترس بودن همزمان، روی فضا بودن و برخورداری از فضاهای فرهنگی، اعتقادی، اقتصادی و سیاسی جدید (عاملی، ص ۳) در یك سو قرار می گیرد و جهان واقعی كه باخصیصه جغرافیا داشتن، از نظام سیاسی مبتنی بر دولت ملت برخوردار بودن، طبیعی - صنعتی بودن، محسوس و معطوف به احساس قدیمی تر بودن از جهان دوم، از جهان اول متمایز می گردد.
انسانها در جامعه اطلاعاتی به دو جهان همزمان تعلق خواهند داشت كه هر كدام اقتضای خود را دارد؛ پس انگار عصر مجازی به عنوان «موج چهارم» افراط فناورانه و نادیده گرفتن لادیسم جدید (نهضت ضدیت با فناوری) به عنوان یك گرایش زنده، فعال و نهفته در تمام جوامع صنعتی است (پاتریك، ص ۴۳)
«فیل پستمن» برخلاف ایده «مك لوهان» از مفهوم «دهكده جهانی» كه ارتباطات تكنولوژیك را در راستای همگونی حیات بشری تفسیر می نمود، معتقد است: در چنین شرایطی مردم تلاش می كنند با بازگشت به ریشه های قومی خود، به نوعی هویت دست یابند. (پستمن، ص ۱۷)
پس همزمان با رشد جامعه مجازی یك نوع برگشت به حیات واقعی قابل مشاهده است. در جامعه اطلاعاتی با دو جهان مجزا مواجه هستیم كه در همه زمینه ها به ظهور می رسد.
● تعامل فضای مجازی با گرایش دینی
ورود افراد به فضای مجازی چه تأثیری بر حضور افراد در فضاهای دینی - طبیعی دارد؟
چه نوع رابطه ای (همبستگی مثبت، منفی، خنثی) میان میزان ورود به فضای مجازی و میزا ن گذراندن وقت در فضاهای مذهبی افراد وجود دارد؟
«نورمن نای»، طی مقاله ای تحت عنوان، «تأثیر استفاده از اینترنت بر جامعه پذیری» در تابستان ۲۰۰۲، نحوه تأثیرگذاری استفاده از اینترنت بر میزان فعالیتهای اجتماعی افراد از جمله شركت در خدمات و گروههای مذهبی را بررسی نمود و دو فرضیه رقیب را مورد آزمایش قرار داد.
● فرضیه بازده
اینترنت یك فرصت اضافی برای درگیر شدن در برخوردهای اجتماعی و هماهنگ سازی فعالیتهای اجتماعی به ارمغان می آورد.اینترنت فعالیتهای دیگر را بهتر و كاراتر می كند؛ به این دلیل كه اضطراب كاهش می یابد و زمان بیشتری برای فعالیتهای اجتماعی به وجود می آید. اگر شخصی قادر است از طریق اینترنت سریع تر از مغازه خرید كند، اوقات زیادی برای سپری كردن با دوستان...] فعالیت دینی [خواهد داشت. (فرانزن، صص ۲۳۸-۲۲۷)
● فرضیه جابجایی
زمانی كه برای یك فعالیت صرف می شود، گاهی باید از زمانی كه به فعالیت دیگر اختصاص دارد، گرفته شود؛ به طور ساده زمانی كه در هنگام استفاده از اینترنت مصرف می شود با زمان مصرفی برای تعامل اجتماعی رقابت می كند؛ در نتیجه استفاده از اینترنت و ورود به فضای مجازی زمان مصرفی برای فعالیتهای طبیعی از جمله شركت در گروه ها و خدمات مذهبی را كاهش می دهد.
● جامعه پذیری
پس از روشن شدن مفهوم جامعه مجازی مفهوم جامعه پذیری این گونه تعریف می شود: به تعبیر «آلن بیرو» پدیده اجتماعی شدن از تعداد بسیاری از عوامل نظیر تجمع وسیع انسانها، مقتضیات فنی، عقلانی شدن حیات و تقبل پاسخگویی به نیازهای روزافزون جمعی توسط مسؤولان دولتی منشأ می گیرد.
این واژه فرایند تأثیر متقابل بین شخص و محیط اجتماعی او را می رساند كه نتیجه پذیرش مدلهای رفتار اجتماعی در آن محیط و پیدایی نوعی از انطباق متقابل بین فرد و جامعه است. (آلن بیرو، ص ۳۶۳) همچنان كه در تعریف فوق اشاره شده است؛ مقتضیات فنی، رفتارهای اجتماعی افراد را تحت تأثیر قرار می دهد و نوع ویژه ای از انطباق را به دنبال دارد.
از آنجا كه پدیده اینترنت به عنوان یك پدیده فنی، مقتضی نوع جدیدی از اجتماعی شدن از جمله در حوزه دینی است، این سؤال پیش می آید كه اجتماعی شدن در حوزه دین، در محیط مجازی از چه ویژگی هایی برخوردار است؟ یعنی امتیازات، موانع و چالش های تبلیغ دین در فضای مجازی چیست؟ بایسته های تبلیغ دین در این فضا كدامند؟
۱) امتیاز تبلیغ دینی در اینترنت
فناوری اطلاعات به ویژه اینترنت با وجود چالشهایی كه ممكن است پیش رو داشته باشد، امكانات وسیعی را برای متولیان تبلیغ دینی به ارمغان آورده كه در ذیل به برخی از آنها اشاره می شود:
الف) مخاطبان جهانی
یافتن مخاطبان جهانی و فرامذهبی شاید از بدیهی ترین امتیازات برای مبلغان یك مذهب است. در جامعه اطلاعاتی و عصر دیجیتال، فرقه ها و مذاهب اقلیت، می توانند صدای خود را به گوش جهانیان برسانند (نوباتاكا، ص ۲۳) زیرا اینترنت و ارتباطات دوسویه، از اهمیت پروپاگاند و هژمونی تكنولوژیك كاسته و مفهوم «حقانیت» را به منصه ظهور رسانده است؛ چه بسا جنبش های دینی كوچك و مذاهب كم اهمیت تر به لحاظ پیروان، بتوانند با اتكا به همسازی درونی مذهب و تأكید بر ارزشهای مطلق به شهرت جهانی دست یافته و رشد نمایند.ب) بخش بندی مخاطب
یكی از مسایل تبلیغی سنتی ناهمگون بودن مخاطبان، به لحاظ جنس، میزان تحصیلات، خاستگاه اجتماعی و سایر متغیرهای مؤثر در فهم مخاطب است. پیر و جوان، تحصیل كرده و بی سواد از یك پیام به همسان استفاده می كنند؛ در حالی كه یكی از مفاهیم عمده بازاریابی اجتماعی عنوان الگوی مدرن ارتباطات مفهوم بخش بندی مخاطب است.
این تكنیك بر بخش بندی مخاطبان برحسب متغیرهای مختلف و ارسال پیام متناسب با ویژگی های شخصیتی و نیازمندیهای افراد تأكید می ورزد. (melkote، ص ۱۲۷)
اجرای این تكنیك ارزنده در فضای مجازی تعاملی، یعنی اینترنت نسبت به فضای واقعی به سهولت انجام می گیرد.
در عصر انفجار اطلاعاتی، این تكنیك از اصول عمده بازاریابی اجتماعی است و همان كاركرد و اهمیتی را دارد كه دروازه بانی در رسانه های یكسویه مثل مطبوعات و تلویزیون داشت (دفلور، ص ۳۷۱).
ج) سنجش عملكرد و اطلاع از بازخورد
از امتیازات مهم تبلیغ اینترنتی، اطلاع سریع از بازخورد پیام و استفاده از آن برای بهبود پیام رسانی است.
امتیاز ارتباط فردی و چهره به چهره، رصد شدن بازخورد آن به آن مخاطب از سوی پیام فرست می باشد با این امتیاز در رسانه های جمعی یكسویه سلب می شود و رسانه با بازخورد تأخیری مواجه می گردد. در رسانه های تعاملی با ضمیمه نمودن سنجه هایی، بازخورد آنی دریافت می شود.
د) ارتباط بدون قید
در فضای مجازی، افراد فارغ از فشار هنجاری، نظرات خود را بیان می كنند. در فضای واقعی یك نوع خودسانسوری وجود دارد؛ در حالی كه در فضای مجازی گرچه همه چیز ثبت می شود، ولی افراد احساس كنترل شدگی ندارند یا به عبارت دیگر كنترل فضای مجازی خداگونه است و به دلیل عمومیت، افراد این كنترل را احساس نمی كنند. به تعبیر دیگر، فضای همسایگی كه در آن كنترل همگام با عمل وجود داشت، در عصر مجازی به فضای بیگانه تبدیل می شود كه در آن كنترل بعد از عمل وجود دارد. (وبستر، صص ۱۲۱-۱۲۰)
در این فضا، افراد دیدگاه واقعی خویش را بیان می نمایند و همین عامل، سبب می شود ضمن دستیابی به بازخورد واقعی، جریان تبلیغ دینی به سهولت انجام شود.
هـ) صیقل یابی محتوایی پیام
در برنامه های غیرزنده، عموماً به همین ترتیب در فضای مجازی، فرصت پالایش پیام قبل از ارسال وجود دارد. متولیان دینی می توانند قبل از ارسال به استواری پیام بیندیشند و با دریافت بازخورد، ضعفهای محتوایی و ساختاری پیام را برطرف نمایند؛ بدین ترتیب در فضای مجازی یك فرایند صیقل یابی وجود دارد.
این صیقل یابی از طریق تعامل پیا م فرست با مخاطب در رسانه های تعاملی به سهولت صورت می گیرد. فضای عمومی ایجاد شده در رسانه های تعاملی به صیقل یابی و استواری پیام می انجامد.
ی) بهره گیری از هنر
ارتباطات از سه جنبه علمی، فنی و هنری برخوردار است. بهره گیری از هنر در سهولت انتقال معانی عمیق و ظرافتهای بیانی به پیام فرست كمك می كند. همه سایتها سعی می كنند از نعمت خدادادی هنر برای تسهیل انتقال پیام بی بهره نباشند.
۲) موانع و چالشها
جامعه پذیری دینی در فضای مجازی یك فرایند نوظهور است. تأملات تجربی در این زمینه كمتر صورت گرفته است؛ از این رو بحث در این زمینه به «گمانه زنی» بیشتر شباهت دارد تا نظریه پردازی؛ در هر حال برخی چالش ها، مورد توجه اندیشمندان این حوزه قرار گرفته است كه در ذیل به آنها اشاره می شود:
الف) مشكل انتقال پیام
فضای مجازی، این امكان را به وجود می آورد كه متولیان مذهبی صدای خود را به گوش جهانیان برسانند؛ ولی مشكل اینجاست كه چگونه می توان پیام احساس مذهب را به افراد خارج از متن ارسال نمود؟
آیا معنای رفتار مذهبی از طریق رسانه به ویژه به افرادی كه از متن فرهنگی همسان برخوردار نیستند، قابل انتقال است؟ به تعبیر راندی كلاور، ارتباط بین فرهنگی، در میان فرهنگهای متمایز دچار مشكل است و این انتقال در مقوله مذهب كه از بیان انتقادی بالایی برخوردار است با دو مشكل مواجه می شود.
برخی از مفاهیم كلیدی مربوط به ارتباط بین فرهنگی، نظیر تمایز بین متون فرهنگی سطح بالا و سطح پایین، هنگامی كه در متون ارتباطی جدید به كار می روند، دچار مشكل می شوند؛ زیرا فرهنگهای سطح بالا از دانش اجتماعی بیشتری برخوردارند و ارتباطات در این قلمرو به طور عموم فاقد سادگی است؛ بنابراین افراد متعلق به پیش زمینه متون سطح بالا چگونه می توانند در اینترنت و نامه پستی بدون راهنمایان غیركلامی پیام ارسال نمایند؟
فرهنگ متن بالا با فقدان سرنخ های غیركلامی متغیرهای وضعیتی و محیطی و سرانجام مقوله بندی طبقاتی و سلسله مراتبی، چگونه به دیگران فهمانده می شود؟ (راندی كلاور، ص ۱۰)
ب) معنازدایی از جهان واقعی
دنیای مجازی دنیای بی روح است؛ دنیایی است كه هویت افراد در آن خدشه دار می شود یا به تعبیر ژان بودری یارد، همه نوشته ها در جهان مجازی با یك قلم است و یكرنگ و یكنواخت می باشد و همه افرادی كه با جهان مجازی سر و كار دارند، در شیوه نگارش از فناوری تبعیت می كنند، لذا سلیقه شخص از بین می رود. كاربران اینترنت با محو سلیقه ها به یك نوع «خودفریفتگی» مبتلا می شوند. «جهان مجازی» پیام ها را انتقال می دهد.
ولی به صورت ناخودآگاه، خاصیت مجازی بودن را به محتوای پیام تزریق می نماید و جهان واقعی را نیز تحت تأثیر قرار می دهد. (سیاحت غرب، ص۱۶) شاید بدین سبب است كه «بودری یارد» معتقد است، جهان فتوكپی است.
به گفته راندی كلاور «ایجاد ارتباط با كانالهای الكترونیكی در نهایت تحت تأثیر خود رسانه خواهد بود كه به تحریفی دایم و بالقوه منجر می شود.»
جاكوز الول، معتقد است: به كارگیری فناوری مدرن در انواع ویژه ای از پیام ما مانند دین در نهایت به تخریب آن می انجامد. در بحث الول از فناوریهای ارتباطی یك نوع یكسان سازی نظام تبلیغات، وجود دارد كه وی استدلال می كند: «مسیحیت انتقال یافته با این ابزارها، مسیحیت نیست.»
ج) مواجهه با سؤالات بی شمار
اینترنت با ایجاد فضای تعاملی در سراسر جهان از جهتی امكان تبلیغ مذهبی را تسهیل می نماید و از جهت دیگر سرازیر شدن سؤالات از اقصی نقاط جهان چه به صورت استفهامی و چه به صورت انكاری به چالشی پیش روی متولیان تبلیغ مذهبی تبدیل می گردد، یك سایت مذهبی چگونه می تواند در برابر این همه سؤال با ابعاد و ذهنیتهای مختلف پاسخگو باشد، پاسخ به سؤالات استفهامی برای سایتی كه در معرض پاسخگویی قرار گرفته، نیازمند تشكیل كار گروههای علمی قوی در حوزه های مختلف و به تبع آن بودجه كلان است، گذشته از آن پاسخ دهی به سؤالات انكاری و شبهات در جهان متكثر و با مبانی فكری متفاوت، اگر محال نباشد، نزدیك به محال است.
در فضای مجازی، مدعیات مذهبی زیر ضربات سهمگین شبهات، قطعیت و اعتبار خود را از دست می دهد و از این رو جنبه اطمینان بخشی به گروه پیروان، سست می شود.
د) هژمونی دولتها
دولتها بر رسانه هایی همچون تلویزیون و ماهواره سلطه دارند و بر میزان و نوع حضور مذهب در رسانه تأثیرگذار هستند؛ در نتیجه متولیان مذهبی به جای داشتن «رسانه دینی» و استفاده ابزاری از آن به «دین رسانه ای» رهنمون می گردند؛ البته در رسانه های تعاملی از برتری دولتها كاسته می شود و شبكه جهانی، انحصار حكومتها بر اطلاعات را از بین می برند. (آروسندن، ص ۱۲۲۵)
در عین حال در منطقه خاورمیانه، مهد مذاهب اسلامی، حتی در رسانه های تعاملی (اینترنت) تفوق دولت با فیلترگذاری هنوز وجود دارد، پس یكی از چالشهای پیش روی تبلیغ دینی رهایی از سلطه جویی دولتهاست؛ البته این مشكل به سبب ماهیت مذهبی دولت در ایران كمتر قابل ملاحظه است.
۳) بایسته های تبلیغ دینی در فضای مجازی
برای فایق آمدن بر چالشهای پیش رو، رفع موانع و استفاده بهینه از فضای مجازی برای جامعه پذیری افراد، ضروری است؛ بنابراین در بزرگترین كشور شمعی اقدامات ذیل اجتناب ناپذیر و امری بایسته است:
۱-۳) از آنجا كه افراد در عصر اطلاعات، با فراوانی اطلاعات دارای كیفیت پایین و به تعبیر «شنك لامه اطلاعات» مواجه هستند، به دنبال «مرجعیت» رسانه ای می گردند (سیاحت غرب، ص ۱۲) یعنی برای رهایی از گم گشتگی در میان اطلاعات فراوان و بی هویت به دنبال مرجعی می گردند كه تنها به آن مرجع مراجعه نمایند و نیازهای مذهبی خویش را برآورده سازند، از سوی دیگر «پیشرفتهای فناورانه» موجب كاهش اساسی در هزینه فناوری و ارسال اطلاعات شده است كه نتیجه این امر «انفجار اطلاعات» است؛ پدیده ای كه موجب ایجاد «تعارض فراوانی اطلاعات» شده است.
۲-۳) این سایت باید بودجه ملی داشته باشد و در عین حال مدیریت آن به هیأت امنا واگذار شود.
۳-۳) علاوه بر هیأت امنا، باید یك شورای سیاستگذاری متشكل از اندیشمندان دینی، جامعه شناسان، روان شناسان، هنرمندان، متخصصان علوم ارتباطی و مدیریت تشكیل شود تا در مورد اهداف، چشم اندازها، استراتژی و... كارشناسی نمایند و به سیاستگذاری بپردازند.
۴-۳) این سایت باید خودش را به جامعه جهانی صرفاً یك سایت مذهبی معرفی كند و از وابستگی سیاسی پرهیز نماید. متولیان این سایت باید در اعتمادسازی، تلاش نماید و هیچ گونه نقطه ضعفی از خود نشان ندهند.
۵-۳) خدمات سایت مذهبی برای اثبات حقانیت باید به شكل رایگان در اختیار كاربر قرار بگیرد.
۶-۳) سایت مذهبی باید رویكرد تبیینی داشته و بعد احساسی و عاطفی را به جهان طبیعی واگذار نماید.
۷-۳) سایت مذهبی نباید خود را در موضع رقابتی قرار دهد.
● نتیجه
مقایسه جهان مجازی با جهان واقعی و كاوش در ویژگی های آن نشان می دهد همچنان كه دین در جهان واقعی وجود دارد، در جهان مجازی نیز جایگاهی همانند دارد؛ از این رو «تبلیغ دینی» در فضای مجازی گریزناپذیر است؛ اما از آنجا كه در دنیای مجازی مخاطبان با اطلاعات زیاد و غیرقابل اطمینان مواجه هستند، به دنبال مرجعیت اطلاعات مورد وثوق خواهند گشت از این رو پیش دستی در تأسیس یك سایت جامع شیعی كه مصون از معایب سر نخ دهندگان اطلاعاتی باشد، می تواند در بازاریابی به پیام مكتب تشیع در جهانی كه تشنه اطلاعات متناسب با ارزشهای متناسب با فطرت هستند مفید واقع شود.

كریم خان محمدی

منبع : روزنامه قدس