دستگاه دیالیز، در فهرست لوازم خانگی

در حال حاضر، جمعیت کثیری از مردم جهان را بیماران دیالیزی تشکیل می‌دهند که از کاهش توانایی کلیه‌ها در دفع مواد زائد بدن رنج می‌برند. با وجود اینکه پیشرفت این بیماری آهسته است، دیر یا زود باید از درمان‌هایی نظیر پیوند کلیه استفاده کرد.
معمولا، از بیماران خواسته می‌شود تا بر اساس اصول معینی در بیمارستان حاضر شوند تا از روش همودیالیز بهره‌مند شوند. سیستمی که قابلیت انعطاف پذیری در مقابل نیازهای متغیر بیماران دیالیزی را داشته باشد، می تواند فرصتی را برای بیماران دیالیزی ایجاد کند تا بتوانند مدت زمان بیشتری در منزل خود بمانند. افزایش کیفیت زندگی و رفاه حال بیماران دیالیزی یکی از نکات مثبت است که می توان آن را مرهوم دستگاههای دیالیز خانگی دانست.
در طول درمان، خون بیمار در سرتاسر دستگاه همودیالیزکه شامل یک صافی نیمه تراوا است به گردش در می‌آید. مایعی فیزیولوژیک یا دیالیزت به داخل دستگاه همودیالیز(‏HD‏) پمپ می‌شوند و اختلاف غلظت مادة حل شده بین سمتی که خون وجود دارد و سمتی که حاوی دیالیزت است، موجب انتقال مولکول هایی نظیر اوره، کریتینین، اسید اوریک و ... از خون به دیالیز می‌شود که به این وسیله این مولکولها از ترکیب خون حذف می‌شوند.
دسترسی به جریان خون بیمار از طریق قرار دادن کاتتر وریدی و یا وارد کردن سوزن‌های مخصوص دیالیز به فیستولای شریانی- وریدی (شبکه ای عروقی که به وسیلة اتصال مستقیم شریان به ورید ایجاد می‌شود ) انجام می‌شود. به دلیل این که دیالیز به محض وارد شدن کاتتر به درون ورید بیمار آغاز می‌شود، فیستولای شریانی- وریدی باید از چند هفته قبل برای انجام این کار تشکیل شده باشد تا در هنگام آغاز دیالیز به صورت شبکه عروقی کاملی مهیا باشد. برای اطمینان از تثبیت مکان سوزنها و همچنین انجام بقیه مراحل همودیالیز که با تزریق انجام می‌شوند باید از استحکام و بزرگی شبکه اطمینان حاصل شود. روی هم رفته، با اندازه گیری سرعت دفع مواد زائد خون، این نتیجه حاصل می‌شود که با روش همودیالیز، کلیرانس دیالیز بالایی برای تمام بیماران به دست می‌آید. دیالیز می‌تواند به صورت‌های مختلف تجویز شود ؛ از جمله: جلسات دو ساعتة روزانه، جلسات چهار ساعته سه بار در هفته و یا جلسات شش تا هشت ساعتة شبانه سه بار در هفته. ‏
● دیالیز صفاقی‎(Peritoneal Dialysis)‎
دیالیز صفاقی (‏PD‏)روش دیگری برای درمان بیماران دیالیزی است. در این روش، رگ‌های خونی در حفرة صفاقی بیمار به عنوان صافی عمل می‌کنند و دیالیزت به وسیلة کاتتری که در دیوارة شکمی قرار می‌گیرد، به درون حفرة شکمی تزریق می‌شود. بعد از گذشت تقریبا سی دقیقه، دیالیزت به مواد زائد و موادی که باید از خون دفع شوند، آغشته می‌شود. این چرخه تا دفع کافی مواد زائد از خون تکرار می‌شود. روش ‏PD‏ روشی ساده است که معمولا در خانه انجام می‌شود. این روش شرایط بهتری را برای زندگی بیمارانی که به تازگی از دیالیز استفاده می‌کنند فراهم می‌کند وهمچنین در قیاس با روش‌های مورد استفاده در بیمارستان‌ها، موثرتر است. اما درصد کلیرانس نسبتا پایینی دارد و به همین دلیل از آن در بیماری‌های کلیوی قابل کنترل استفاده می‌شود. به علاوه، این روش در هفته شش بار انجام می‌شود و معمولا بیماران استفاده کننده از این روش به طور متوسط بعد از سه سال مجبور به ادامه درمان خود به روش ‏HD‏ در بیمارستان خواهد شد. در نتیجه آموزش‌های اولیه و سرمایه‌گذاری نهادها و ارگان‌های درمانی بر روی این روش بسیار پایین است. علی رغم امکان انتخاب گزینه همودیالیز خانگی بیماران به ندرت روش درمانی خود را تغییر می‌دهند. با وجود مزایای شناخته شده روش ‏PD‏ استفاده از این روش دارای معایبی نیز است که از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:‏
۱) سختی دفع مایعات زائد به طور مطلوب از بدن بیمار
۲) پایین بودن نرخ دفع مولکولها(اوره، کریتینین، اسید اوریک و ...)‏
۳) کمبود زیاد پروتئین
۴) خطر ایجاد عفونت در محل تزریق دیالیزت
البته برای بسیاری از این مشکلات راه حل‌هایی اندیشیده شده تا بیمار بتواند به راحتی در منزل درمان شود. ‏
● سیستم کامل درمان و پرستاری خانگی
نکته مهم و حائز اهمیت در مورد سیستم‌های دیالیز خانگی همان توانایی سیستم در تثبیت درمان و پرستاری طی دوره‌های مختلف زمانی و با توجه به نیازهای مختلف بیمار در طول زمان است. در حالت متعارف و معمول، درمان بیمار با روش PD شروع می‌شود که هم اکنون روش برتر سیستم‌های دیالیز خانگی است. بعد از گذشت مدت زمانی خاص(چند ماه یا چند سال)، مایعات زائد بدن بیمار باید بدون اضافه کردن گلوکز بیشتر به مایع دیالیزت دفع شود. دلیل عدم استفاده از گلوکز در این موارد آن است که گلوکز با کاهش توانایی پریتونئوم(صفاق) مانع از انجام روش PD به صورت مطلوب می‌شود. در اینجا روش اولترافیلتراسیون می‌تواند مایعات زائد بدن بیمار را دفع کند، روشی که از هموفیلتراسیون بیرونی استفاده می‌کند. روش انجام آن نیز به این صورت است که ابتدا فشار خون بیمار را کاهش داده و سپس کاتتر مخصوصی را به ورید محیطی بیمار متصل می‌کنند. روش اولترافیلتراسیون ‏‎(Ultrafiltration)‎‏ به عنوان روشی مکمل و ضمیمه برای روش PD، یک‌بار در هفته انجام می‌شود. با کاهش عملکرد کلیه در طول زمان، انجام دیالیز به روش PD برای دفع مایعات زائد بدن نیز موثر واقع نمی‌شود. به همین دلیل درمان‌های دیگری جایگزین می‌شوند. ‏
درمانهایی نظیرهمودی فیلتراسیون (‏HDF‏) و هموفیلتراسیون (HF). این روش‌ها به صورت جایگزینی برای روش PD یک یا دو بار در هفته انجام می‌شوند و در نهایت با از کارافتادگی کامل کلیه، بیمار باید هرهفته سه بار به طور کامل HDF و یا HF را به جای PD انجام دهد. ‏
به علاوه چنین سیستمی باید بتواند راه حل مناسبی برای پروتئین‌های از دست رفته بدن حین انجام PD ارائه دهد. یکی از راه‌های مناسب، تزریق مستقیم ماده دیالیزت به حفره شکمی است. این کار فقط در سیکل اول انجام می‌شود. در مورد سیکل‌های بعد با تصفیه دیالیزت توسط یک صافی نیمه تراوا می‌توان از خروج پروتئین‌ها از دیالیزت جلوگیری کرد. با انجام این تکنیک هم می‌توان از خروج دیالیزت به همراه پروتئین‌های ضروری محلول در آن جلوگیری کرد و هم هزینه‌های استفاده از مایع دیالیزت جدید، حذف خواهند شد. ‏
سیستم دیالیز صفاقی PD از مایع دیالیزت موجود درکیسه‌های مخصوص استفاده می‌کند. این محلول استریل و ضد تب حاوی نمک‌های فیزیولوژیک با ارزشی است. در این
روش استفاده از گلوکز به منظور دفع مایعات زائد است که اگر از روش دفع مواد زائد توسط صافی نیمه تراوا استفاده شود، گلوکز کمتری به دیالیزت اضافه خواهد شد. حجم مایع دیالیزت مورد استفاده برای یک بیمار دیالیزی با میانگین وزن ۷۰ کیلوگرم در روش PD در حدود ۶۰ لیتر در هفته و در روش HD به حدود ۱۲۰ لیتر در هفته تغییر می‌کند. ‏
امروزه ایجاد یک سیستم دیالیز خانگی که توانایی رفع تمام نیازهای بیماران دیالیزی را داشته باشد به عنوان یک رقابت علمی، فنی و تکنیکی قلمداد می‌شود. معمولا سیستم‌های PD، HD، ‏HDF‏ و HF، سیستم‌های بسیار متفاوتی از یکدیگر هستند. سیستم‌های PD بسیار کوچک هستند و معمولا شامل ۲ پمپ هستند که یکی مخصوص ارسال دیالیزت و دیگری وظیفه دفع آن را برعهده دارد. از سوی دیگر سیستم‌های ‏HDF‏ و HF که جای زیادی را اشغال می‌کنند شامل ۴ پمپ، ۴ سنسور فشار، تراز، ردیاب هوا، تعدادی گیره، صفحه نمایش ۱۰?۴ اینچی، صفحه کلید یا صفحه نمایش لمسی(‏‎(Finger Touch‎‏ برای انجام عمل دیالیز هستند. طراحی سیستم دیالیز خانگی در اندازه‌های سیستم دیالیز PD موضوع اصلی رقابت است. استفاده آسان‌تر نسبت به سیستم‌های سابق، کاهش مخارج دیالیز از دیگر موضوعات مورد رقابت برای طراحی سیستم کامل دیالیز خانگی است و از همه مهمتر اینکه این سیستم باید قابلیت انجام درمان‌های پیچیده تر مانند ‏HDF‏ و HF را نیز دارا باشد. ‏
در حالیکه هم اکنون انجام روش HD توسط سیستم‌های بیمارستانی انجام می‌شود، اخیرا تلاش‌هایی برای طراحی سیستم‌های HD پیشرفته تر انجام شده است. ساخت سیستم HD مخصوص دیالیز خانگی با خصوصیاتی نظیر حجم کمتر، وزن سبکتر و همچنین راحتی و سادگی کار با آن، هدف اصلی این پروژه بوده است. این سیستم‌ها در حالی جلسات انجام HD را به ۲ ساعت در روز رسانده اند که از انجام PD ناتوان هستند. و به این صورت بیماران دیالیزی از همان ابتدا با پیچیدگی‌های درمان HD(ماشین‌ها، دستگاه‌ها و مایعات) سر و کار خواهند داشت که تحمل این شرایط بسیار سخت خواهد بود. البته اگر بتوان دستگاهی طراحی کرد که بتواند علاوه بر HD، دیالیز به روش PD را نیز انجام دهد، پاره ای از مشکلات این بیماران بر طرف خواهد شد. به علاوه این سیستم HD باید از یکی از موارد ذیل استفاده کند:
۱) از مایع موجود در کیسه‌های مخصوص استفاده کند که این نوع کیسه‌ها سبب افزایش هزینه‌ها می‌شود. از طرف دیگر این کیسه‌ها باید به صورت مداوم عوض شوند و از طرف دیگر دور ریختن کیسه‌های استفاده شده باعث ایجاد زباله‌های بیمارستانی می‌شود. ‏
‏ ۲) یا باید از شیر آب استفاده کند. این شیر آب به یک واحد اسمز کننده(‏Osmosis Unit‏)متصل است. این واحد اسمز کننده بین شیر آب و دستگاه HD قرار می‌گیرد. این شیر آب همیشه از نظر کمی و کیفی در وضعیت مطلوب قرار ندارد و به همین دلیل نمی‌توان دیالیز خوبی را انتظار داشت. ‏
در ضمن استفاده از روش HD موجب افزایش مصرف مایع تا ۲ یا حتی ۳ برابر بیشتر از حد معمول می‌شود. (برای مثال ۳۶۰ لیتر در هفته که رقم عادی آن برابر ۱۲۰ لیتر است). بنابراین می‌توان از موارد فوق چنین نتیجه گیری کرد که روش HD روش راحتی برای بیماران دیالیزی نیست. ‏
هم اکنون دستگاهی که به بیمار اجازه می‌دهد با استفاده از روش ‏PD‏ دیالیز را شروع کرده و بعد از مراحل از کار افتادگی کلیه در نهایت با استفاده از روش ‏HF‏ بتواند عمل دیالیز را انجام دهد در حال ساخت است و احتمالا در ژانویه سال ۲۰۰۸ به صورت رسمی ثبت خواهد شد. ‏
با در نظر گرفتن افزایش سالانه شمار بیماران دیالیزی و این واقعیت که هزینه درمان بیماران دیالیزی یکی از مهمترین قسمت‌های بودجه درمانی و پزشکی هر کشور است، سیستم‌های دیالیز خانگی باعث کاهش هزینه‌ها می‌شوند. از سوی دیگر بعضی از مطالعات نشانگر احتمال افزایش تعداد بیماران دیالیزی که به وسیله ‏PD‏ دیالیز می‌شوند از? ۸ به? ۲۰ است. یک سیستم که قابلیت انعطاف پذیری در مقابل نیازهای متغیر بیماران دیالیزی را داشته باشد می‌تواند فرصتی را برای بیماران دیالیزی ایجاد کند تا آنها بتوانند مدت زمان بیشتری در منزل خود بمانند. افزایش کیفیت زندگی و رفاه حال بیماران دیالیزی یکی از نکات مثبت است که می‌توان آنرا مرهون دستگاه‌های دیالیز خانگی دانست. ‏

صادق مرکانی-سعید بابادی-دکتر محمدعلی خلیل زاده

منبع : مجله مهندسی پزشکی و تجهیزات آزمایشگاهی