نظری به مجموعه تلویزیونی «روایت فتح»

هم اینك برنامه های «روایت فتح» تولید و پخش می شود اما دیگر آن روح اشراقی لازم را ندارد و مخاطبان تلویزیونی هم فهمیده اند كه «روایت فتح» با شیوه قبلی تفاوت های بسیار دارد، به بهانه برگزاری هفته دفاع مقدس، این مجموعه تلویزیونی ماندگار را از زاویه دیگر بررسی كرده ایم كه می خوانید:
مجموعه برنامه های مستند تلویزیونی «روایت فتح» در طول سال های دفاع مقدس و پس از آن در میان مخاطبان تلویزیونی از جایگاه و اعتبار خاصی برخوردار است. این برنامه تلویزیونی تاكنون دو مرحله از شیوه برنامه سازی را سپری كرده است. در مرحله اول دست اندركاران تولید چنین برنامه ای در طول هشت سال جنگ تحمیلی توانستند با تهیه و تولید برنامه های متنوع در حین اجرای عملیات های نظامی مخاطبان قابل توجهی را به پای جعبه جادو بكشانند .دیدن صحنه های جنگ تحمیلی، اسارت سربازان دشمن، شهادت ایثارگران و در نهایت پایمردی رزمندگان توانسته بود موضوعات قابل تعمقی را دراختیار تولید كنندگان چنین برنامه ای قرار دهد. بنابراین اغلب در چنین برنامه ای مضمون و سوژه های اصلی صحنه رزم تمامی ترفندهای فنی و هنری را تحت الشعاع قرار می داد، اما در مرحله دوم كه از اواخر سال ۶۹ آغاز می شود، دست اندركاران مجموعه تلویزیونی «روایت فتح» با همیاری رهبر معظم انقلاب اسلامی و حمایت نیروی مقاومت بسیج توانست سازماندهی جدیدی را بنیان نهد. در چنین شرایطی شهید آوینی با همفكری دوستان قبلی در مجموعه «روایت فتح» و همراهی سردار رجبی معمار و سردار افشار توانستند شكل جدیدی را به فعالیت های این مجموعه بدهند. البته به باور برخی از هنرمندان دفاع مقدس، به موازات سیما قرار شد كه در زمینه فیلم های سینمایی فعالیت كنند و تحلیل آنها هم این بود كه دفاع مقدس باید جای خود را در سالن های سینما هم باز كند. حضور ناصر شفق، حبیب الله كاسه ساز، عبدالحسین برزیده و مهدی شرف الدین زمینه ساز سینمای دفاع مقدس شد.
علیرغم این تلاش ها، «روایت فتح» با همت والای عزیزانی چون شهید آوینی و مهدی همایونفر از آن روزهای آغازین توانست طرح ها و مضامین جدیدی را برای تولید برنامه ها ارایه كند.
حضور شهید آوینی در این مجموعه تلویزیونی به خاطر تجربه اندوزی در برنامه های مستندی بود كه او در گروه تلویزیونی جهاد سازندگی اندوخته بود.تهیه مجموعه مستند حقیقت، شش روز در تركمن صحرا كم كم به او دید دیگری را در سبك های تصویری داد، او علاوه بر تولید برنامه سعی می كرد به هر شكلی سواد بصری در حوزه سینما را بالا ببرد. حضور در مجامع سینمایی، نقد و بررسی فیلم ها در مجله سوره كم كم او را به نظریه پرداز سینمایی مبدل ساخت. بر همین رویه، اگر مجموعه آثار «روایت فتح» را از زوایای هنری مورد ارزیابی قرار دهیم شاید بتوان گفت كه این نوع مستندسازی فقط سبك شهید آوینی است و بس.
به همین خاطر مجموعه برنامه های تلویزیونی «روایت فتح» را از نگاه اشراقی آوینی به شكل دیگری مورد بررسی قرار می دهیم. به كارگیری خلاقانه دوربین، تدوین هوشیارانه، كارگردانی در میز تدوین، نگارش متن های حماسی و عاطفی برنامه های «روایت فتح» همه و همه از جمله قوت های این مستندهای تلویزیونی است.
مهم ترین ویژگی ساختاری و محتوایی برنامه «روایت فتح» توجه به زبان تاثیرگذار آن است. به اعتقاد شهید آوینی می بایست از طریق نمایش این آثار تلویزیونی در مخاطبان یك تحول عمیق و درونی ایجاد كرد. بنابراین او با زبان فطرت با مخاطبان خود ارتباط برقرار می كرد. به تعبیری دیگر او با استفاده از متون نگارشی، ابلاغ كننده مستند شاعرانه اشراقی بود. یعنی با دست مایه قراردادن مضامین جنگ تحمیلی ارتباط مخاطب را با فطرت پاك انسانی گره می زد.
این زبان شنیداری- دیداری مجموعه تلویزیونی «روایت فتح» مختص او بود ؛لذا خیلی از دوستان بعد از او تلاش كردند با تدوین متن ها و با ایجاد صدای حزن انگیز این رسالت را دنبال كنند اما موفق نبودند. شاید بتوان به جسارت گفت كه این نوع زبان اشراقی در مجموعه «روایت فتح» با مرگ آوینی متوقف شد.
توجه به فرمانروایی عشق نیز از دیگر ویژگی های این برنامه به شمار می آمد، شهید آوینی در جایی در زمینه بكارگیری این سبك روایی می نویسد: من در «روایت فتح» رودربایستی را كنار گذاشتم و آنگاه حرف زدن را آغاز كردم كه عجب شجاعتی می خواهد و با عقل اندیشی و ژورنالیسم جور درنمی آید، اما من باید عالم بسیجیان را روایت می كردم كه عاشق بودند و با قلبشان در عالم می زیستند و عالم آنان عالم ظاهر نبود. آنان اهل باطن، حقیقت و معنا بودند. یكی از تجربه های ماندگار در تولید این برنامه، شناخت دست اندركاران از فضای روحی و معنوی جبهه بود. به عبارت دیگر تمامی دست اندركاران این برنامه در پشت جبهه به گزارش های ساده و غیرواقعی بسنده نمی كردند، بلكه با نزدیك شدن به خطوط مقدم ضمن انعكاس روحیات ایثارگران، خود نیز در فضای معنوی پرسه می زدند تا بهتر مضامین جنگ تحمیلی را درك كنند.
شهادت برخی از دست اندركاران این مجموعه تلویزیونی نشان داد كه آنها آن چنان در موضوع غرق می شدند كه خود گوشه ای از «روایت فتح» شدند.
خلاقیت و نوآوری تجربه ای بود كه مستندسازی این نوع برنامه های تلویزیونی برای تهیه كنندگان آن حاصل شد. بازنگری به تولید برنامه های تلویزیونی در حوزه جنگ های گذشته نشان می دهد كه تصویربرداران ارتش های درگیر صرفاً گوشه ای از تصاویر جنگ و درگیری را تهیه می كنند، سپس با تلفیق مصاحبه و مطالب پشت خطوط مقدم آنرا در اختیار مخاطبان قرار می دهند. این نوع روایت حقیقت جنگ تحمیلی آن چنان بین فیلمسازان غربی و داخلی تاثیرگذار است كه از آن به عنوان فیلم های جنگی واقعی یاد می كنند. به باور شهید آوینی، قالب مستند برنامه را به طور نظری یافتم چرا كه باید واقعیت های عینی جبهه های جنگ تحمیلی را انعكاس می دادیم و هر آنچه كه مانع باور مخاطب است را از حلقه های فیلم بیرون می ریختیم، بنابراین شیوه مستند حقیقت پایه كار تولید چنین برنامه ماندگار می شد.
فیلم بردار این مجموعه تلویزیونی نقش اصلی را ایفا می كرد، در هنگام فیلمبرداری از جبهه و درگیری رزمندگان با دشمن همه چیز آنچنان سریع رخ می داد كه فرصتی برای كارگردان برای ارایه میزانسن نبود، از این رو باید فیلمبردار آن چنان مجرب و حرفه ای باشد كه بلافاصله سوژه را انتخاب و شكار كند و به طور همزمان دكوپاژ آن را انجام دهد او تابع شرایط محیط و اتفاقات آن بود. حادثه ای در جریان بود كه امكان توقف آن هم نبود. تنها چاره این بود كه فیلم بردار، توانایی و تطبیق با شرایط بیرونی را داشته باشد.
به همین خاطر اغلب فیلمبرداران «روایت فتح»، كسانی بودند كه درعین تصویربرداری از صحنه واقعیت، همزمان عمل مونتاژ و كارگردانی را هم انجام می دادند. از سویی دیگر تحرك افراد رزمنده در جبهه و سرعت وقایع اتفاقی باعث می شد كه دوربین تصویربرداری جز ئی از بدن فیلمبرداران شود. آنها باید ساعت ها راه می رفتند و دهها حلقه فیلم می گرفتند تا از بین این تصاویر برنامه ای را در معرض دید مخاطبان قرار دهند.
دوری از زیاده گویی و ساده گویی، عنصر دیگر این برنامه صمیمی بود.
به باور دست اندركاران تولید برنامه های «روایت فتح» بهترین زمان تهیه برنامه، شب های عملیات رزمندگان بود ،چرا كه در زمان های دیگر ایثارگران در حالت طبیعی قرار داشتند و اغلب در مقابل دوربین به طور كلیشه ای و تصنعی برخورد می كردند و حتی در مواجهه با میكروفون سعی می كردند از كلمات و جملات تكراری بهره گیرند.
نگرش نهفته در مجموعه های این برنامه مستند جنگی، از نظر محتوا و مضمون شیوه روایت نگاری آن را از سایر برنامه های جنگی منفك می كرد. تكنیك فیلم سازی «روایت فتح» متفاوت تر از آنچه كه دیگران مطرح می كردند بود. ناگفته نماند كه در طول سال ها ی جنگ تحمیلی افراد متفاوتی در عرصه تولید چنین برنامه هایی مشاركت داشتند اما شیوه روایی آنها آنچنان نتوانست به شكل سبك كاری در بین افراد حرفه ای مطرح شود. همین نكته بس كه هم اینك وقتی فیلمسازان می خواهند در زمینه دفاع مقدس برنامه ای تولید كنند با تاسی از سبك «روایت فتح» كار خود را دنبال می كنند.
به باور شهید آوینی نمی شد تكنیك و محتوا را از هم منفك كرد. بنابراین او همیشه سعی داشت كه بین این دو موضوع نسبت منطقی برقرار كند، از این رو در تهیه موسیقی، انتخاب تصاویر، شیوه تدوین، نگارش متن و حتی ارایه نریشن با وسواس عمل می كرد به همین خاطر تصاویرش بدون گفتار خاص آوینی آن چنان زیبا نبودند و گفتار متن نیز بدون تصویر و موسیقی لازم آن چنان در بین مخاطبانش ارتباط برقرار نمی كرد.
رعایت سطوح ارزشی در بیان هنری سینما شاید كار دشواری باشد اما آوینی همیشه در تكاپوی آن بود كه با استفاده از بیان سینمایی آنها را در اختیار ارزش ها و اعتقادات خود قرار دهد.
ناگفته نماند كه دست اندركاران «روایت فتح» اغلب افراد همفكر و همگنی بودند كه در هنگام تهیه برنامه تلاش می كردند كه با هم همراه باشند، بنابراین تولید مجموعه مستند «روایت فتح» به این آسانی امكان پذیر نبود مگر اینكه آنچه كه درباره آن گفته شد محقق شود وگرنه همچنان برنامه های «روایت فتح» در تلویزیون تولید می شود اما روح حاكم اشراقی در آن دیگر وجود ندارد. بازبینی برنامه های تولیدی پس از جنگ تحمیلی به خصوص شهادت آوینی نشان می دهد كه این برنامه ها با سبك ساختاری مورد نظر او دیگر ساخته نمی شود هر چند كه عنوان «روایت فتح» را با خود به همراه دارد.
امیدواریم دست اندركاران تولید برنامه های تلویزیونی دفاع مقدس با ارزیابی نقاط قوت و ضعف این مجموعه های دوگانه بتوانند تفاوت های آن را حس كنند و با استفاده از شیوه روایی آوینی باردیگر به تولید چنین برنامه هایی همت گمارند.
محمد امیری

منبع : روزنامه همشهری