کمردرد و راههای پیشگیری از آن( از دیدگاه بهداشت حرفه ای)

● مقدمه
در قرن حاضر ، گرچه بشر توانسته است با پیشرفت علوم مختلف ازجمله صنعت داروسازی و اختراع انواع واکسن ها ، بر بسیاری از بیماریهای عفونی فائق آید ، اما تغییر شیوه زندگی و صنعتی شدن جوامع و در پی آن تبدیل مشاغل بدنی به مشاغل فکر ی و اداری ، افزایش ساعات اشتغال افراد ، وضعیت نامناسب فیزیکی بدن در حین کار ، رژیم غذایی نامناسب ، عدم استراحت کافی ، افزایش استرس های روحی ، آلودگی محیط زیست و.... سبب شده است تا بشر با مشکلات جدیدی مواجه گردد . به طوریکه آمار بیماریهای قلبی عروقی روماتیسمی ، سرطان ، تصادفات و... در دنیا نسبت به گذشته افزایش چشمگیری داشته است . در بین این بیماریها مشکلات ستون فقرات مخصوصاً کمر درد ، بالاترین میزان را داراست که علت اصلی آن ، تغییر شیوه زندگی از زندگی پر تحرک و پر فعالیت به سمت کم تحرکی و پشت میز نشینی و عدم تطابق صحیح وضعیت بدن با این نوع حیات است . در بررسی آماری در بین دردهای ستون فقرات ، شیوع کل دردهای ناحیه کمر حدود ۸۰٪ گزارش شده است؛ یعنی ۸۰٪ مردم جهان حداقل یکبار کمردرد را تجربه کرده اند که در جوامع صنعتی اولین تظاهرات آن از حدود۳۰ سالگی آغاز شده و روند تخریبی سریعتری نیز دارد . این آمار بسیار بالا ضرورت شناخت وضعیتهای مناسب ستون فقرات را در زندگی امروزی نشان می دهد .
● انواع کمردردها
به طور کلی کمردرد را می توان بر حسب علت به دو دسته عمده تقسیم بندی نمود : علل مکانیکی (عمدتاً شغلی) و علل غیر مکانیکی(عمدتاً طبی)
کمردردهای با علل مکانیکی(عمدتاً شغلی) شامل آن دسته از بیماریهایی هستند که به واسطه یک عامل مکانیکی مانند ضربه ، حرکات فیزیکی نامناسب ، کم بودن قوام عضلات و یا فشار بیش از حد به ناحیه ستون فقرات کمری و دراثر بد قرار گرفتن وضع بدن در حالت نشسته و ایستاده ؛ بویژه در انجام وظایف شغلی ،ایجاد می گردند . این دسته از بیماریها ۹۰٪ از علل کمردرد را تشکیل می دهند(كمردردهای شغلی) و نکته جالب این که براحتی قابل پیشگیری هستند .
● علل کمردردهای مکانیکی
الف) عوامل پیش زمینه ای یا مستعدد کننده
عوامل پیش زمینه ای یا مستعدد کننده سبب فشار همیشگی بر ساختمان ستون فقرات کمری و ساختارهای آن شده و با ایجاد یک حالت آسیب پذیری و تضعیف ساختمانهای نگهدارنده ستون فقرات ( عضلات و رباطها) سبب بروز کمردردهای شدید می گردند .
این موارد عبارتند از :
۱ ) قرار گرفتن در وضعیت های نامناسب
▪ وضعیت نامناسب ایستادن :
قرار گرفتن در وضعیت نامناسب هنگام ایستادن ، سبب افزایش یا کاهش قوسهای ستون فقرات و یا انحراف جانبی آنها می شود که در هر صورت باعث بروز کمردردهای شدید می گردد .
▪ وضعیت ایستا :
وضعیت ایستا و بدون تحرک بخصوص وقتی که نامتقارن و کج باشد ، برای ستون فقرات بسیار مضر است . این حالت بیشتر در کار با ماشین آلات که نیاز به قرار گرفتن در یک وضعیت ثابت و نامتقارن بمدت طولانی دارد بسیار اتفاق می افتد و اگر اصلاح نگردد می تواند باعث درد قابل توجهی در ناحیه کمر شود .افرادیکه با کامپیوتر کار می کنند به طور مداوم در یک وضعیت ایستا قرار دارند به طوریکه سر خم شده ، دستها بر روی صفحه کلید قرار گرفته و تنها انگشتان حرکت می کنند . این حالت با فشار بر نواحی شانه ای و انقباض ممتد عضلات گردن و کتف همراه است و اغلب این افراد از درد در ناحیه شانه های خود شکایت دارند. در صورتیکه صفحه کلید در سمت چپ و صفحه کامپیوتر در سمت راست کاربر قرار گیرد به طوریکه وی مجبور باشد در طی روز مدام سرش را حرکت دهد و یا اینکه صفحه کلید بالاتر و یا پائین تر از ارتفاع استاندارد خود قرار گیرد ، فشار مکانیکی وارد بر ستون فقرات بیشتر شده و سبب آسیب بیشتری میگردد .
▪ وضعیت نامناسب نشستن
▪ خم شدن های طولانی از ناحیه کمر
▪ چمباتمه زدن بمدت طولانی
▪ خم و راست شدن مکرر
۲ ) کاهش تحرک
کاهش تحرک می تواند نتیجه عدم استفاده و یا بهبود ناکافی عضو بعد از آسیب دیدن باشد .
▪ عدم استفاده :
کاهش دامنه طبیعی حرکات ستون فقرات و عدم استفاده فعالانه از این عضو منجر به سفتی و کاهش خاصیت ارتجاعی آن شده و از طرفی باعث آتروفی ( لاغر شدن ) عضلات نگهدارنده ستون فقرات می گردد .عضلات ضعیف و لاغر قدرت حمایت از ستون فقرات کمری در شرایط مورد نیاز مثل ( بلند کردن جسم سنگین از روی زمین ) را ندارند در نتیجه سبب بروز کمردرد می شوند .
این وضعیت با ورزش فعال درکل دامنه حرکتی ستون فقرات ، فیزیوتراپی و تقویت عضلات نگهدارنده قابل جبران است . البته کاهش دامنه حرکات مفصلی می تواند ناشی از عوامل دیگری مانند اسکار سوختگی ، علل مادرزادی مانند جوش خوردن ۲ مهره یا در رفتگی لگن باشد .
▪ بهبود ناکافی :
به طور مثال عدم بهبودی کامل بعد از یک حمله کمردرد ناشی از اسپاسم عضلانی که منجر به کاهش گودی کمر شده است ، می تواند باعث کاهش تحرک ستون فقرات شود . در این مورد بهترین درمان انجام تمرینات ورزشی به طور فعالانه و تحت نظر یک فیزیوتراپیست جهت اصلاح گودی کمر و بازگشت به وضعیت طبیعی است .
۳ ) استرس ناشی از کار
▪ نیرو و ارتعاش :
نیرو و ارتعاش تولید شده توسط ابزار مختلف ، از طریق دستها و یا اندام دیگر به بدن منتقل می شود و باعث فشارهای غیرمعمول بخصوص در اطراف گردن و شانه ها می گردد . برای مثال : کار با دریل های بادی ، چکش زدن مداوم ، پوشیدن دستکش های سنگین و یا رانندگی طولانی مخصوصاً با وسایط نقلیه سنگین از قبیل تراکتورها ، یک نیروی ارتعاشی قوی را به بدن منتقل می کند که با افزایش فشار عمودی به دیسکهای بین مهره ای سبب آسیب به آنها و بروز کمردرد می گردد .
▪ توالی و تدوام کار :
کار سنگین و مداوم در یک وضعیت ثابت برای ستون فقرات بسیار مضر است . بخصوص در مشاغل صنعتی که نیروی زیادی برای انجام کار صرف می گردد ، بهتر است زمانی هر چند کوتاه به استراحت جهت تجدید قوا اختصاص داده شود ، تا از آسیبهای ناشی از کار سنگین بر ستون فقرات کاسته شود .
۴ ) چاقی :
وزن زیاد مشکل شایعی است که گریبانگیر برخی افراد جامعه می باشد . صرف نظر ازشکل ظاهری که یک مقوله شخصی است ، عوارض ناشی از چاقی مانند : فشار حاصله بر روی قلب ، تمایل به افزایش فشار خون ، آسیب به ستون فقرات ( بخصوص ناحیه کمر) و ... قابل توجه است .
مهم است بدانید آسیب حاصل از چاقی بر ستون فقرات کمری بلافاصله قابل تشخیص نیست بخصوص اینکه درد ناشی از آن بیشتر در ناحیه لگن و زانوها احساس می شود .
شایعترین شکل آسیب به صورت افزایش گودی کمر در اثر حجم زیاد شکم و آویزان بودن آن است . این حالت به مرور سبب پیدایش کمردردهای شدید و مزمن می گردد ، که البته در حاملگی نیز شایع است ولی باید توجه داشت که مدتی پس از ختم حاملگی ، ستون فقرات به شکل طبیعی خود باز می گردد ولی در مورد چاقی مزمن این طور نیست .
کاهش تحرک نتیجه قطعی چاقی است به طوریکه افزایش حجم بافت نرم موجب قطع حرکات مفصلی در انتهای دامنه طبیعی حرکاتشان می گردد . تمامی مفاصل بخصوص مفاصل ران و زانوها درگیرشده و توانایی تحرک در کل دامنه حرکتیشان را از دست می دهند . افراد چاق بیشتر از بقیه به آرتروز مهره های کمری مبتلا می شوند در نتیجه در افراد چاق ، کاهش وزن ، اولین و مهمترین اقدام در درمان کمردرد می باشد .
ب) عوامل آشکار ساز :
در واقع عوامل مستقیم و ناگهانی کمر درد هستند . این عوامل می توانند سبب ایجاد درد کمر برای بار اول و یا عود کمردردهای قبلی گردند .
▪ اینها را می توان براساس طبقه بندی میتلند ( ۱۹۸۶) به صورت ذیل برشمرد:
ـ استفاده جدید(NEW USE)
به هر گونه فعالیت تمرین نشده و یا اجرانشده از قبل گفته می شود که می تواند تحریک آمیز بوده و سبب بروز درد گردد . بنابراین یک حرکت که برای زمانی انجام نشده است اگر به طور ناگهانی انجام شود و یا فراتر از توانایی عضوی باشد که در حالت کنونی سالم است می تواند سبب آسیب به عضو(مثلاً ستون فقرات کمری) و درد ناگهانی آن گردد . مانند : تغییر وضعیت ناگهانی پس از یک کار طولانی یا انجام یک ورزش سنگین ، برای اولین بار در سنین میانسالی .
ـ استفاده نادرست (MIS USE )
به هر گونه حرکت نادرست یا قرار گرفتن در وضعیت نامناسب جهت انجام کار گفته می شود . مثلاً خم شدن برای برداشتن فرش به شیوه غلط و یا قرار گرفتن در وضعیت نامناسب برای خاموش کردن لامپ یا بالا کشیدن تنه برای رسیدن به کمد ، اینها همگی حرکات نرمالی هستند که اگر بدرستی اجرا شوند هیچ گونه بیماری ایجاد نمی شود ، اما انجام این کارها با عضلات نامتعادل و یا حرکت ناگهانی ، سبب فشار به ستون فقرات کمری و بروز درد می شود ، یک کمر سالم ممکن است از عهده این شرایط برآید ولی کمری که اغلب از درد رنج میبرد تسلیم می گردد .
ـ استفاده بیش از حد
عبارتست از استفاده درست و معمولی از عضوی که بیش از حد خسته است و بمدت طولانی تحت فشار و استرس قرار داشته است . این حالت در ستون فقرات کمری سبب آسیب به آن و بروز درد شدید کمر میشود.
ـ ضربه
در هر تصادف و یا حادثه ای مانند : سقوط از بلندی یا ضربه مستقیم ، ستون فقرات کمری ممکن است آسیب ببیند . این آسیب می تواند از یک کوفتگی مختصر عضلانی یا رگ به رگ شدن مهره ها تا پارگی لیگامانها ، شکستگی مهره ها و یا آسیب به نخاع کمری باشد . البته شکستگی مهره و آسیب به نخاع بیشتر در اثر پرت شدن از بلندی ( مثلاً از روی نردبان ) و یا تصادف با اتومبیل اتفاق می افتد . باید توجه داشت که در افراد مسن ،‌ مهره های کمر به علت پوکی استخوان ضعیف شده اند و ممکن است یک ضربه آرام هم باعث شکسته شدن آنها شود .
در چنین مواردی ،‌ باید تا حد امکان از حرکت دادن بیمار جلوگیری کرد . اگر بیمار نمی تواند پاهایش را حرکت دهد ، معنی آن اینست که نخاع صدمه دیده است . در این حالت گردن بیمار نباید خم شود و بیمار نباید بنشیند یا از جای خود برخیزد بلکه باید وی را بر روی وسیله ای شبیه برانکارد گذاشته و سریعاً به بیمارستان انتقال داد .
● كمردردهای با علل غیر مکانیکی (عمدتاً طبی)
علل غیرمکانیکی شامل آن دسته از علل طبی و یا بیماریهای سیستمیک هستند که در سیر بیماری به طرق مختلف ممکن است باعث کمردرد شوند و تشخیص و درمان این بیماریها تماماً به عهده پزشک می باشد.
شایعترین علل طبی عبارتند از : بیماریهای التهابی ، بیماریهای عفونی ، سرطانها و بیماریهای متابولیکی و ... که تشخیص و درمان همه آنها همانطور که گفته شد بر عهده پزشک می باشد .
▪ بیماریهای التهابی : آرتریت روماتوئید
▪ بیماریهای عفونی : عفونت حاد فضای بین مهره ای ( دیسک ) و استخوان مهره - سل - تب مالت ، عفونت مزمن مهره ها و عفونت خارجی
▪ تومورها : تومور ریشه اعصاب - تومور مهره ها - تومور اولیه استخوانی - تومور اولیه عصبی - تومور متاستازی مهره ها
▪ یماریهای متابولیکی : پوکی استخوان - نرمی استخوان از علل کمتر شایع می توان به مسمومیت با فلزات سنگین مثل رادیوم و بیماریهای ناشی از اختلال جریان خون اشاره کرد .
▪ نکاتی که در تشخیص علل، بیشتر به نفع علل طبی کمردرد هستند، عبارتند از :
۱ ) سن بالای ۵۴ سال ، بخصوص در بیماریهای غیرالتهابی و بیمارانی که سابقه ای از عوامل مکانیکی را ذکر نمی کنند .
۲ ) کمردردهای شبانه که با استراحت نیز بهبود می یابند .
۳ ) وجود علائم و نشانه های همراه کمردرد مانند : تب ، تعریق ، کاهش وزن ، ضعف و خستگی مزمن که با کنترل درد نیز بیمار احساس سلامتی نمی کند .
در بسیاری از موارد به رغم معاینه فیزیکی دقیق و انجام آزمایشات مختلف ، علت مشخصی برای کمردرد پیدا نمی شود .
در چنین مواردی با در نظر گرفتن عوامل روانی که باعث پیدایش و یا تشدید کمردرد می شوند باید با یک روانپزشک و یا روانشناس مشورت کرد . همچنین تمارض برای از زیر کار در رفتن و یا گرفتن خسارت از بیمه مربوطه از عواملی هستند که پزشک معالج باید آنها را در نظر داشته باشد .
● پیشگیری از کمر درد
کمردرد علت مختلفی دارد از جمله فتق دیسك بین مهره ای ، پوكی استخوان ، عفونت های ادراری ، التهاب مفصلی . اما شایعترین علت آن كشیدگی و تنش عضلات و رباطهای كمر است .
▪ بسته به نوع عامل كمردرد درمان آن متفاوت است اما رعایت نكات زیر برای پیشگیری از كمردرد مفید میباشد :
ـ كفش های مناسب با پاشنه های كوتاه بپوشید .
ـ هنگام بلند كردن اجسام نزدیك آنها بایستید ، فاصله پاهایتان كم باشد و بجای خم كردن كمر خود ، با خم كردن زانوها در حالت چمباتمه جسم را بلند كنید .
ـ همیشه سعی كنید كمر خود را راست نگه دارید و از قوز كردن بپرهیزید .
ـ اگر كمر درد دارید یا قبلاً دچار مشكل ستوان فقرات بوده اید از بلند كردن اجسام خودداری كنید .
ـ اجسام سنگین را بالای سر خود بلند نكنید .
ـ اجسام را بسرعت و یك ضرب بلند نكنید .
ـ هنگامیكه جسمی را حمل می كنید از خم كردن و چرخانیدن كمر خود بپرهیزید .
ـ بیش از یكی دو ساعت در حالت نشسته ثابت قرار نگیرید .

نویسنده : علی جلالی(كارشناس ارشد بهداشت حرفه ای)

منبع : قوه قضاییه