تجلی اصالت اسلامی در مساجد قدیمی کرمان

در صدر اسلام و در روزهای آغازین هجرت به مدینه منوره، پیامبر اکرم (ص) اقدام به ساخت مسجد کرد و این بنای مقدس به عنوان پایگاه و محل تجمع مردم و ساماندهی سیاست های جامعه در آن زمان مورد توجه قرار گرفت. در پی آن،تصمیمات اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و دینی مردم در مسجدصورت می گرفت و در واقع مسجد به عنوان محور حرکت های فرهنگی، اجتماعی و دینی آن دوران محــــسوب می شد. امروزه هم مسجد جایگاه خود را حفظ کرده است و رمز ماندگاری مساجد با بعدی اجتماعی و دینی بر اساس حضور و وجود روحانیون شکل می گیرد. مساجد نه تنها به عنوان پایگاه هایی برای عبادت و شکرگزاری خالق هستی کارایی دارند بلکه در بسط و گسترش مسائل اجتماعی جامعه سازنده و نیز به عنوان نهادهای دینی و اجتماعی در ارتقای آگاهی های عمومی و اطلاع رسانی به مردم نقشی اساسی به عهده دارند، بنابراین عملکرد مناسب آنها در رشد فرهنگی و معنوی قشرهای مختلف جامعه بسیار تأثیر گذار خواهدبود.
توجه به معماری مساجد یکی از عوامل مهمی است که در جذب افراد و بخصوص جوانان به سوی این مکان مقدس می تواند تأثیرگذار باشد. مسجد به عنوان یک بنای مذهبی و فضای پرستشگاهی در طول تاریخ هنر اسلامی همواره عالی ترین نمونه های معماری و تزئین را داشته و فضایی مقدس بوده است که مومنان آن را از فضای دنیوی پیرامون خود متمایز دانسته و معتقد بوده اند که این مکان با جایگاه قدسی می تواند بر معنای حرکت و کلمات انسان بیفزاید. نکته قابل توجه در معماری مساجد این است که معماری این بناها با بهره گیری از کلام وحی و با تکیه برنیازهای معنوی فطرت انسان بنا نهاده شده اند، از این رو هر انسانی از هر کجای این کره خاکی جذب زیبایی های ظاهری و معنوی معماری این اماکن می شود. جلوه های بسیاری از معماری و هنر در مساجد دیده می شود که این معماری و هنر آمیخته با مهندسی، گچبری، آجرکاری، موزاییک کاری، کاشیکاری، سفالگری، سنگ تراشی، مقرنس سازی، آیینه کاری، کنده کاری، منبت کاری، خاتم کاری، نگارگری، خوشنویسی، تذهیب،پرتو پردازی، فضاآرایی و محوطه سازی ارائه می شود و هر یک به تنهایی نمونه هایی از هنرمندی های بی بدیلی است که در این مکان های معنوی انجام می شود.
گنبد، محراب، گلدسته، ستون و منبر هر یک به نوعی پیامی معنوی را منتقل کرده و نقشی اساسی در اتصال هر چه بهتر به خالق هستی دارند.
در مساجدی که امروزه در کرمان ساخته می شود به معماری اصیل مذهبی آنچنان که در مساجد بزرگ و قدیمی این شهر چون مسجد مظفری و مسجد ملک وجود دارد توجهی نمی شود ولی تلاش بر این است تا با استفاده از هنرمندان خبره ای که در این زمینه فعالیت می کنند گام های مفیدی در نوع معماری مساجد امروزی برداشته شود و از سبک معماری مساجد قدیم و سنتی کرمان از جمله مسجد مظفری، ملک، پامنار، گنجعلیخان، وکیل، چهل ستون و خواجه خضر به طور جدی بهره گرفته شود.
مساجد قدیمی کرمان در معماری شان ویژگی ها و امتیازات مثبتی دارند که توجه دقیق و به کاربردن این ویژگی ها در ساخت مساجد امروزی می تواند حال و هوای مساجد امروزی را هم نیز مانند مساجد قدیمی کند.
مسجد جامع یا مسجد مظفری کرمان در کنار میدان مشتاقیه و ابتدای خیابان شریعتی واقع شده و یکی از زیباترین مساجد ایران است. براساس کتیبه سردر اصلی روز چهارشنبه شوال سال ۷۰۵ هجری قمری به دستور «امیر مبارزالدین مظفر » و استاد «حاج محمد یزدی» ساخت آن آغاز گردید و در اواخر سال ۷۵۵ هجری به پایان رسید. در قسمت غربی مسجد ایوانی است که بنای اصلی آن متعلق به دوره آل مظفر است ولی در دوره های بعدی الحاقات و تعمیراتی در مسجد صورت گرفته است از جمله تعمیرات و الحاقاتی که در دوره صفوی (شاه عباس دوم ) انجام یافته، بخشی از بدنه محراب مسجد است. مسجد با نقشه ۴ ایوانی ساخته شده و دارای سردری رفیع و باشکوه، ایوان، شبستان، مناره و صحـــنی بسیار زیبا است. سردر بزرگ و بلند با کاشیکاری جالب آن، شباهت زیادی به مسجد جامع یزد دارد. در طرف دری که از خیابان مظفری وارد مسجد می شوند سنگی بسیار عالی و شفاف به دیوار نصب است که به سنگ آینه شهرت دارد. این مسجد از یک صحن به ابعاد ۸۴ ۴۷، ۶۶‎/۵۶، متر وچهار ایوان تشکیل شده که امروزصحن آن وسیعتر شده است. در ایوان ضلع غربی محراب بسیار عالی و زیبایی وجود دارد که حاشیه بالای آن از سنگ مرمر سبز با خطوط بسیار شیوا و دلنشین منقوش و حجاری شده است. ارزشمندترین قسمت بنا، کاشیکاری معرق محراب و سردرشرقی مسجد است. در این مسجد انواع کاشی های معرق، هفت رنگ ساده و چند رنگ کار شده است. ساختمان مسجد به سبک بناهای اسلامی و شامل ۳ ایوان بزرگ غربی (قبله )، شمالی و جنوبی است که در سردر غربی از آثار عهد صفوی است. مناره و گلدسته مسجد در زمان کریم خان زند ۱۱۷۶ هـ .ق مرمت یافته است. مسجد امام یــــــا مسجد ملک یکی دیگر از مساجد سنتی کرمان است که بزرگترین و قدیمی ترین مسجد کرمان و شاید ایران باشد که در جنوب شرقی شهر کرمان در حاشیه خیابان امام خمینی واقع شده است. این مسجد با بیش از ۹۰۰ سال سابقه نخستین مسجد جامع شهر بوده است که تا دوران آل مظفر و ساخت مسجد مظفری کرمان به عنوان هسته ای مرکزی، اجتماعات در آن برگزار می شده است. این مسجد که دارای ۱۰۱ متر طول و ۹۱ متر عرض است، ده ها و صدها بار شاهداجتماع مردم کرمان برای رفع ظلم بوده است. این مسجد از نوع مساجد ۴ ایوانی است که عظیم ترین آنها ایوان بزرگ ضلع غربی است و بقیه در شمال، جنوب و شرق مسجد قراردارند. در دیگر ضلع ها نیز شبستان هایی وجود دارد که معروفترین آنها « شبستان امام حسین (ع) » در ضلع غربی است. ۳ در ورودی در این مسجد دیده می شود که به احتمال قوی، سردر جنوب غربی نخستین ورودی مسجد بوده است و بعدها با دخل و تصرفاتی که در بنا انجام گرفته و بخصوص با ساخت خیابان امام درهای شمالی و شرقی هم باز شده است.
باید تصریح کرد که صورت کلی بنا که امروزه به جای مانده در حقیقت حاصل توجهات و تعمیراتی است که به مرور زمان صورت گرفته تا جایی که به عقیده اهل فن بافت کلی و زیبای اولیه آن کاملاً دگرگون شده است. پیرامون مسجد در گذشته به صورت امروزی نبوده است بلکه این بنای بزرگ مانند نگینی در میان خانه های مسکونی و دیگر اماکن عمومی قرار داشته و در گذر زمان با تخریب بناهای پیرامون حالت اولیه خود را از دست داده است. در قدیمی مسجد، چوبی و کم ارتفاع بوده است و فلسفه کم ارتفاع بودن آن - مانند زورخانه های قدیمی - این بوده که افراد هنگام وارد شدن به مسجد سری به نشانه تعظیم خم کنند و بعد داخل شوند. بنای مسجد چهل ستون نیز در خیابان شریعتی واقع شده و بخشی از مجموعه ساختمانی حاج آقا علی مشتمل است که در سال ۱۳۲۸ه.ق از سوی حاج علی آقا مشهور به زعیم ا.... ساخته شده است. بنای مسجد مشتمل بر سردر، مناره، رواق، صحن و شبستان است. بنا دارای ۲ ورودی یکی از خیابان شریعتی و دیگری از جانب بازار حاج آقا علی است. سردرورودی اخیر مزین به مقرنس کاری و کاشیکاری معرق است. در بالای این سردر ۲ مناره با ماذنه قرار گرفته که با کاشیکاری معرق تزیین یافته اند. بعد از این ورودی، سرسرایی با پوشش گنبدی و تزئینات کاشی معرق قرار گرفته است بعد از سرسرا، شبستان ستوندار مسجد واقع است که به خاطر دارا بودن ۴۰عدد ستون به چهل ستون شهرت یافته است. ستون های سنگی این شبستان ۲ متر ارتفاع و ۹۰ سانتی متر قطر دارند و بر روی آنها پوشش طاق و گنبد شبستان قرار گرفته است. مسجد خواجه خضر یکی دیگر از مساجد قدیمی کرمان است که در محله خواجه خضر کرمان واقع شده و ظاهراً بنای اولیه آن به روزگار فرمانروایی قراختاییان در اوایل قرن هفتم هـ.ق ساخته شده بوده که در زلزله تیرماه ۱۳۶۱ شمسی دستخوش آسیب و ویرانی شده است. بنای قدیمی مسجد دارای ایوان مرتفعی به طول تقریبی ،۱۲ عرض ۸ و ارتفاع ۱۳ متر بوده که در دو طرف آن ۲ایوانچه و بربالای آنها غرفه هایی بوده است. در عقب ایوان شبستانی ستون دار به طول و عرض تقریبی ۲۰*۱۶ متر وجود داشته که پوشش طاق و گنبد آن بر روی ۱۲ ستون قرار گرفته است. بعد از زلزله و ویرانی این بنا سعی شده است تا بنای مذکور مانند قبل تعمیر و معماری شود.
مسجد وکیل کرمان هم در بازار وکیل قرار گرفته و بخشی از مجموعه ساختمانی وکیل است که در سال ۱۱۸۷ هـ.ق از سوی وکیل الملک بنا شده و در دوره قاجار و دوره اخیر بازسازی، تعمیر و تزئین شده است. مسجد با طرح ۴ ایوانی ساخته شده و ورودی آن در بازار قرار دارد. سردر ورودی مسجد دارای مقرنس کاری جالبی از کاشی است. حیاط شمالی مسجد که در اصلی مسجد به آن باز می شود سنگفرش شده و در تعمیرات دوره اخیر نماهای آن با کاشیکاری و آجر کاری تزئین شده است. مسجد دارای ۲ شبستان قدیم و جدید است. شبستان اصلی و قدیمی دارای پوشش گنبدی و کاشیکاری معرق زیبا و ستون های آجری است و در ضلع غربی آن محرابی با تزئینات کاشی خشتی دوره قاجار قرار دارد و شبستان جدید در دوره اخیر و با مصالح جدید ساخته شده است.
مسجد پامنار نیز در اواسط خیابان شهید فتحعلیشاهی قراردارد و از بناهای تاریخی قرن هشتم هجری و بانی آن یکی دیگر از پادشاهان آل مظفر است. این مسجد که در حال حاضر هم دایر است در سال ۷۹۳ هجری به فرمان عمادالدین سلطان محمود برادر شاه شجاع ساخته شده و شامل سردر ورودی و مناره و صحن کوچکی است. نمای سردر با کاشیکاری و مقرنس سازی زیبایی تزئین شده است. مسجد گنجعلی خان یکی دیگر از مساجد قدیمی شهر کرمان است که در ضلع غربی میدان گنجعلی خان قرار داد و از بناهای اوایل قرن ۱۱ ه.ق است که هنوز هم دایر است. تاریخ بنا در کتیبه سردر ۱۰۰۷ قمری و مساحت آن ۲۷‎/۵ مترمربع به شکل مربع و بدون حیاط است. در محراب آن سنگ مرمری با نقش آتشدان نصب شده است. مقرنسی کاری سقف مسجد گنجعلی خان با ایجاد نقاشی برروی گچ و کتیبه های گچی جلوه خاصی به مسجد داده و موزه ای از هنرهای کاشیکاری، نقاشی، گچ بری، خطاطی و مقرنس کاری است. با وجود داشتن چنین مساجد قدیمی در شهر کرمان با معماری زیبا و سنتی شان بهتر این است که هنرمندان و معماران عزیز در ساخت مساجد امروزی با نگاه تیزبینانه و البته مقلدانه از این مساجد بر معنویت مساجد امروزی نیز بیفزایند.

ندا بنی اسدی

منبع : روزنامه ایران