قابلیت ردیابی در آبزی پروری

متن حاضر مقاله ای است كه در اولین كنفرانس غذاهای دریایی با ارزش افزوده اینفوسمك (قاهره – ۲۶ تا ۲۸ آوریل ۲۰۰۴ ) توسط آقای جان دالیمور با عنوان قابلیت ردیابی در آبزی پروری ارائه شده است.
مقدمه :
لغت traceability آنقدر جدید است كه نمی توان آن را حتی در لغت نامه های جدید پیدا كرد. مطابق نظر Codex Alimentarius (ISO ۸۴۰۲): تعریف قابلیت ردیابی عبارتست از: قابلیت ردیابی از گذشته،و مشخص كردن یك ماهیت بوسیله شناسنامه هایی كه از قبل ثبت شده اند. در واقع اگر قراراست از اصطلاحات عمومی تر استفاده شود می توان از اصطلاح از مزرعه تا میز غذا استفاده كرد و این دقیقاً همان چیزی است كه معنای قابلیت ردیابی را درخودمستتردارد. به دلایل مختلف از جمله جنون گاوی و موارد مشابه، صنایع غذایی و قابلیت ردیابی باهم مترادفند.اطلاع از سالم بودن غذایی كه می خوریم و عدم وجود هرگونه خطر آلودگی وبیماری حق مسلم تمامی مصرف كنندگان است، چیزی كه اغلب توسط تولیدكنندگان وفرآوران از قلم می افتد.این حقیقتی است كه اگر شما بتوانید سلامت كالای خود را تضمین نمایید و همچنین نامی رانیز برای این محصولات برگزینید. باز هم به فكر سود بازاریابی و منفعت تجاری خود هستید. اطمینان خاطر مشتریان هم به این معنا می باشند، بازار بهتر ، قیمت بهتر و این درحالیست كه هزینه های بالقوه قابلیت های ردیابی فراموش شده و نادیده گرفته می شوند.
تصویب قانون :
مفهوم كلی قابلیت ردیابی چندان هم جدید نیست. قابلیت ردیابی روشی است كه نشان می دهد تمامی قوانین اخیر برای فروش محصولات در اتحادیه اروپا رعایت می شود. این قوانین همینطور در آمریكا و تحت نظارت قانونهای FDA انجام می شود و بعنوان تجزیه و تحلیل مخاطرات و یا كنترل نقاط بحرانی یاHACCP)) شناخته می شود. بیش از ۲۵۰ نسخه قانونی وجود دارد كه تجارت محصولات مرتبط با ماهی را در اروپا تحت تاثیر قرار می دهد. این مقاله قصد ندارد وارد جزئیات كاملی از تك تك این قوانین شود ولی به مطالب كلیدی اشاره دارد كه تولیدات آبزی پروری را تحت تاثیر قرار می دهند.
اصول بهداشتی و نكات كلیدی واساسی تولید:
•دستورالعمل شورای EEC/۴۹۳/۹۱ مورخ پانزدهم جولای ۱۹۹۱ كه ناظر بر تولید و بهداشت فرآورده های حاصل از سخت پوستان است.
•دستورالعمل شورای EEC/۴۹۳/۹۱ مورخ بیست و دوم جولای ۱۹۹۱ كه ناظر برتولید و بهداشت فرآورده های حاصل از ماهی است.
•دستورالعمل شورای EEC/۴۳۳/۹۱ مورخ بیست و نهم جولای ۱۹۹۱ كه ناظربر بهداشت گوشت وهمچنین بهداشت شخصی است.
•دستورالعمل شورای EEC/۴۶/۹۲ مورخ شانزدهم ژوئن ۱۹۹۲ درخصوص بهداشت شیر
•دستورالعمل شورای EEC/۴۳/۹۳ مورخ چهاردهم ژوئن ۱۹۹۳ كه تمامی موارد مربوط به بهداشت مواد غذایی را در بر می گیرد.
•دستورالعمل شورای EEC/۵۴/۹۳ كه شرایط سلامتی را برای تولیدات و جایگاه بازار محصولات شیلاتی را كنترل می كند.
این دستورالعمل های بهداشتی، بعداً به قوانین دامپزشكی آبزیان اضافه شدند. این تصمیم گیری توسط قانون شورای EEC/۲۹۶/۹۷ تجدیدنظر شده و تحت نظارت FVO از DG Sanco در دوبلین می باشد. به منظور همیاری در این فعالیت و به منظور بهبود این امور، اروپا در حال سرمایه گذاری در پروژه بزرگی در مناطق آفریقایی، آمریكای مركزی و اقیانوسیه می باشد و بودجه های اضافی هم از طریق برنامه های FP۵, FP۶و سیستم های غذاهای دریایی به این امر اختصاص یافته است.پیشینه قانونی كه برچسب گذاری موادغذایی را كنترل می كند به سال ۱۹۷۸ باز می گردد كه البته تغییرات و اصلاحاتی هم داشته است. قوانین بعدی در سال ۱۹۹۹ بوجود آمدند كه برنام گذاری فرآورده های آبزیان نظارت دارد. (۲۰۰۰/۱۰۴/ EC)
قانون اتحادیه اروپا، در هجدهم سال ۲۰۰۲ قواعد و ملزومات عمومی مربوط به قانون غذا را تعریف كرد. بند ۱۸ قانون مذكور این الزام را بیان می كند كه قابلیت ردیابی در مورد غذا، تغذیه ، تهیه غذا از حیوانات و یا هرگونه مواردی كه به نوعی مرتبط با تغذیه باشد، حتماً در روند مراحل تولیدی، فرایندی و توزیع محصول قرار بگیرد. این قانون همچنین الزام می كند كه تهیه كننده و مشتری برای هر دسته از موارد مذكور باید مشخص باشد. مسئولان امور غذایی در تمامی سطوح این زنجیره ها باید سیستم های آماده ای راداشته باشند تا اطلاعات موجود را در اختیار بازرسان قرار بدهند. اقلامی هم كه در بازار وجود دارند باید طوری نام و نشان گذاری بشوند كه به راحتی قابل پیگیری باشند.تولید وتوزیع محصولاتی كه با معیارهای قانونی هماهنگ نیستند، به منظورتضمین سلامت غذا باید متوقف بشوند. اجبار قانونی مشخصی هم برای شركت هایی كه مرتبط با شغل تغذیه هستند وجود دارد و آن قابلیت ردیابی محصول است. این قوانین در اول ژانویه سال ۲۰۰۵ به مرحله اجرا درخواهند آمد و انتظار می رود مراحل تكمیلی آن تا سال ۲۰۰۷ طی شده و به مرحله بهره برداری واجرایی برسد.
قابلیت ردیابی و آبزی پروری:
دراولین نگاه به قوانین فوق چنین برمی آید كه بسیار پیچیده اند.. اما وقتی بادقت بیشتری مورد بررسی قرار گیرند، مشخص میشود كه جای عملكرد های مدیریتی تنها حاوی استانداردهای مشخص می باشند.. در این مقاله به قوانین بهداشتی و نیازمندی های HACCP برای بسته بندی و فرآیندسازی به طور كامل پرداخته نشده است. برای سازمان هایی كه به این امر نیاز دارند، مطالب بسیارمفید توسط Eurofish (www.eurofish.org) باهمكاری برنامه توسعه واردات سوئیس (SIPPO) با عنوان راهنمای بهداشتی صنعت ماهی تهیه شده است.بازاریابی، امر مسلمی است كه توسط تولید كنندگان نادیده گرفته شده است. اگر تولید كننده ای قصد داشته باشد از قابلیت ردیلبی بهره گیرد، بایستی دو معیار را مدنظر داشته باشد:
۱-دیدگاههای قابلیت ردیابی كه از طرف قانون الزامی شده است.
۲-دیدگاههای قابلیت ردیابی كه برای خرده فروشان و مصرف كنندگان مهم می باشد.
لذا دست اندركاران آبزی پروری می بایست هر یك از این معیارها را برآورده سازند تا هیچ گونه سردرگمی برای مصرف كننده پدید نیاید. این اطلاعات بایستی بر روی برچسب های محصولات ماهی كه از محل پرورش فرستاده می شود نیز درج شود. برای قابلیت پیگیری كامل یك برچسب بایستی حداقل شامل موارد ذیل باشد:
•نام گونه و محصول : در اینجاهر اسمی را میتوان انتخاب نمودبشرطیكه در كشور فرستنده محصول ثبت شده باشد،و برچسب بایستی دارای نام گونه علمی باشد مثل Sea Bream ( Sparus aurata)
•كشور مبدا
•نام تولید كننده
•پرورشی بودن ماهی
•حجم خالص و یا مقدار محصول غذایی قبل از بسته بندی به واحد متریك (لیتر، سانتی متر، میلی متر) برای مایعات و (كیلوگرم و گرم) برای غیرمایعات.
•تاریخ قابلیت مصرف به تفكیك روز، ماه، سال و برای كالاهایی كه خیلی سریع فاسد میشوند(ماهی تازه) بایستی كلماتی چون بهترین تاریخ مصرف قبل از و حداكثر تا این تاریخ مصرف كنید آورده شوند.
•شرایط خاص نگهداری – مثلا دمای ماهی تازه باید زیر ۵ درجه سلسیوس باشد و در صورت یخ زدگی بایستی مثلاً در یخچال نگهداری شود.در بررسی های دقیقتر چنین برمی آید كه برای افزایش حق العمل فروش محصول (اگرامكان افزایش قیمت وجود داشته باشد) بایستی – به صورت قانونی – این اطلاعات اضافه شود (این اطلاعات بر روی برچسب درج نمی شود اما فروشنده برای جذب مشتری و رفع الزامات قانونی به آن نیاز دارد.)•ژنتیك ماهی – این امر به طور بالقوه برای حیواناتی كه به صورت ژنتیكی اصلاح شده (GM) است بسیار مهم می باشد. مصرف كنندگان (بویژه در اتحادیه اروپا) كه مخالف GM می باشند، باید متقاعد شوند كه ماهی مصرفی از گونه های GM نمی باشد. همچنین همچنین درارتباط با رشد نوزادان هم، استفاده از هورمونها در تولید محصولات مورد توجه می باشد. (مثل تغییر جنسیت در tilapia با استفاده از MST ). وایلد اوتس، سوپرماركت زنجیره ای در كشور آمریكا، از قبول tilapia تغییر جنسیت داده در سال ۲۰۰۴ خودداری كرده است، این درحالیستكه هیچگونه هورمونی بعد از ۶۰ روز در ماهی وجود نخواهد داشت.
•مواد تشكیل دهنده برای ماهی در طول دوره پرورش امروزه بیشتر شركت های سازنده غذای آبزیان پرورشی كه به مواد تشكیل دهنده غذای پرورشی بسیار اهمیت می دهند امروزه دارای لیست تجزیه و تحلیل كاملی هستند كه برای تولید غذای ماهی از آن استفاده می كنند. این شركت ها بایستی تمام مواد تشكیل دهنده را به ترتیب تنزلی درج نمایند. مخصوصاً به این خاطر كه هیچگونه پروتئین یا منابع روغنی خاصی از حیوانات خشكی در آن وجود نداشته باشدو تنها می توان از گوشت و روغن ماهی استفاده كرد. همچنین در هیچ یك از تركیبات (مثل سویا، ذرت، برنج و غیره) تركیبات GMنباید وجود داشته باشد. مواد غذایی پرورشی بایستی به دقت ثبت شوند و گواهی شركت تولید كننده غذای پرورشی برروی آن الصاق شود. در جائیكه از محصولات محلی استفاده می شود، در صورت وجود زباله ماهی، پوشال برنج و غیره، مقدار منبع و رژیم غذایی مورد استفاده نیز بایستی ثبت شود، و این امر برای كودها نیز صدق می كند.
•استفاده از داروها در مزارع كشت ماهی: این داروها بایستی اولاً از طرف بازارهای هدف مدنظر تائید شوند (اتحادیه اروپا استفاده عمومی بیش از حد از مواد شیمیایی را در كشت آبزیان را ممنوع كرده است و بر استفاده و براستفاده و مقدار مصرفی داروباید توسط دامپزشك نظارت شود. گزارشات ثبت شده از مزارع نیز بایستی مقدار و طول مدت مصرف دارو هارا به همراه كنترل صحیح دوره عدم مصرف نشان دهند.
•استفاده از رنگدانه ها:(اگر وجود داشته باشد) كه به گوشت ماهی رنگ می دهد مثلا در آزاد ماهیان ، و این كه این رنگ دانه هاباید دارای مجوز استفاده در بازارهای هدف باشد.
•روش های صید:در بازارهایی كه به مسائل اخلاقی پایبند هستند،به روش صیدماهی اهمیت بسیاری می دهند چون این مسئله بر كیفیت گوشت ماهی نیز تاثیر گذار است.بهتر است قبل از برداشت ، تغذیه ماهی را قطع كرد ، اما گاهی این حالت سبب بی رنگ شدن گوشت ماهی (در ماهی باس دریایی، رنگ قرمز به جای رنگ سفید شكم)بهنگام صید ویا افزایش هیستامین در گوشت می شود. عدم وجود یخ كافی در طول برداشت محصول و انتقال آن به مراكز فرآیندسازی می تواند كیفیت و امنیت غذایی را به خطر بیاندازد. ثبت داده های قابلیت ردیابی بایستی مبین این امر باشد كه مواردفوق در نظر گرفته شده و كنترل و نظارت می شوند.
•در صورتی كه بسته بندی ماهی تازه در جعبه، كه توسط آبزی پروران صورت می پذیرد محدودیت داشته باشد، بایستی مطابق با استانداردهای HACCP بوده و دامپزشكان محلی باید بر این واحدها نظارت كرده و آن را تائید كنند و مشتریان نیز می توانند گزارشات مذكوررا درخواست كنند. به علاوه،اجازه صادرات بستگی به انطباق واحدهای بسته بندی با این استانداردها دارد.
•كنترل های محیطی : ردیابی و كنترل پارامترهای محیطی یك فاكتور مهم بازاریابی می باشد. در بازارهای توسعه یافته، مشتریان به طور روزافزون نسبت به پیامدهای محیطی حساس هستند. تولیدات ارگانیك ار بازاری با جایگاه ویژه برخوردارند، واز نظر بهاء ۲۰درصد نسبت به قیمتهای معمول گرانتر هستند. در تولید نرم تنان صدف دار (به خصوص صدفهای دوكفه ای) قابلیت ردیابی، یك موضوع مهم جهت اجتناب از آلودگی توسط فلزات سنگین یا جلبكهای سمی (دیالتیك یا سم پارالیتیك صدف) می باشد. كنترل محیطی همچنین در كیفیت آب بكاربرده شده در كشاورزی نیز حائز اهمیت است، به عنوان مثال: آب جاری حاوی سموم دفع آفات كه در آبیاری كشاورزی استفاده میشود..
•قابلیت ردیابی موارد اخلاقی و مدیریتی: این موضوعات در حال یافتن علایق مصرف كنندگان و تبدیل آن به بخشی از فرمول قابلیت ردیابی می باشند. بزرگترین سازمان پرورش ماهی در جهان ، Nutreco از مدیریت نا كارآمد دولت شیلی در توجه به شرایط كارگران خود رنج می برد. Sainsbury&#۰۳۹;s خرده فروش انگلیسی راهبردهای دقیق و قابلیت ردیابی را برای مدیریت شرایط فروشگاههایش بكار می برد. كه این مسئله میزان سرمایه گذاری، تغذیه، صید و غیره را نیز در بر میگیرد.لازم به یادآوری است كه همه این اطلاعات می بایست با محیط پرورش نیز تطبیق یابد.و اگر نیاز به فراخوانی و بازپس گیری محصولات باشد ، باید فورا آنها از چرخه فروش حذف نمود. مفهوم ارزشی این مورد می تواند در دوره های ضرر واقعی مشهود باشد و PR بد می تواند بر قیمتها برای مدت زمان قابل توجهی اثر گذارد.در نتیجه این امر برای تولید كننده مهم است كه قابلیتش را در مدیریت سیستم تشریح نماید.اغلب این نكات، استراتژی های مدیریت نرمال و نگهداری ثبت وضبط ها از سوی یك مزرعه خوب مدیریت شده تقبل می شوند. یكی از بزرگترین مشكلات مقابل روی آبری پروری، ارتباطات است. مصرف كنندگان از خط مشی پیچیده و سیستماتیك بكار رفته در تولید غذا، و كوشش های صنعت جهت فراهم آوردن غذای سالم و با كیفیت بی خبر می باشند.
سیستم های قابل پیگیری :
در كنفرانس اخیر برمن، آلمان، موضوعات فوق مورد بحث قرار گرفتند. و مشخص گردید كه علیرغم در دسترس بودن، سیستم های قابل ردیابی و مدیریتی مزارع و سیستم های نرم افزاری مرتبط ،از قیمت بالایی برخوردارند.لذا استفاده از ان در كشورهای در حال توسعه و تولیدكنندگان مشكل است هیچ قانونی نیز وجود ندارد كه استفاده از این سیستم هارا اجباری نماید. سیستم های برپایه كاغذو نرم افزارهای كامپیوتری استاندارد كاملاً قابل قبول بوده،درحالیكه ممكن است واقعا پاسخگونباشند. اما نكته قابل توجه این است كه برچسب و اطلاعات قابل پیگیری جهت تجار در دسترس تر می باشند.دشواری قابل ملاحظه ای كه در گزارش گیری قابلیت ردیابی وجود دارد، فقدان هماهنگی سازی و استانداردسازی می باشد. در حال حاضر در اتحادیه اروپا كمپانی های بزرگ با سیستم ها و نرم افزارهای تولید داخل وجود دارند كه این سیستم ها، اطلاعات مورد نیاز را فراهم می آورند. شركتهای تولید كننده نرم افزارهای تجاری سعی در ساخت نرم افزاری برای استفاده عمومی دارند، بطوری كه افراد بتوانند آنرا در مسیر كار خود بكار گیرند.
نتیجه اینكه همان اطلاعات در دسترس می باشند، ولی به روشهای مختلف خوانده می شوند. قابلیت ردیابی برای صنعت سودمند شدن، نیازمند استاندارد شدن است.كاربرد سیستم قابلیت ردیابی نیاز به آموزش هم دارد. كه این كار باعنایت به تكنولوژی مدرن پشتیبانی و آموزش با سیستم های آموزش الكترونیكی امكان پذیر خواهد بود. این موارد می توانند در مقایسه با دیگر روشهای آموزش به آسانی به روز شده و با هزینه بسیار كمی تهیه شوند.این آموزش در كلیه سطوح صنعت، و در كلیه كشورها،از جمله اتحادیه اروپا مورد نیاز می باشد. بدلیل همسان سازی بیشتر نواحی صنعتی ماهیگیری ، شركت كنندگان باید از نو فعال شوند و از حالت پیش فعال درآیند.در صورتی كه قابلیت ردیابی در آینده به سمت معتبرسازی پیش رود، مرحله بعدی، بازرسی الكترونیكی خواهد بود، جایی كه مشتریان قادر خواهند بود به سیستم های قابلیت ردیابی كارپردازان دسترسی داشته و آنها را كنترل نمایند.مشتریان قادر خواهند بود كه ارتباط برقرار نموده و محصولات را پیش خرید نمایند. زیرا آنها می توانند وضعیت محصول را از طریق سیستم های قابل ردیابی مشاهده نمایند. پتانسیل بازارهای در حال توسعه دراین حالت بسیارزیاد است.
نتیجه گیری :
قابلیت ردیابی و امنیت غذایی سیستمهای پایداری هستند ،وكلیه تولیدكنندگان خارج از سه بازار مهم (آمریكا – اتحادیه اروپا و ژاپن) با درجه بیشتر یا كمتری تحت تاثیر قرار خواهند گرفت. تخمین زده می شود كه بیش از پنجاه درصد از محصولات دریایی كه در این بازارها مصرف می شوند در جهان سوم تولید شود،و بنابراین كلیه تولید كنندگان خواه در جنوب شرق آسیا یا آفریقا یا آمریكای جنوبی و غیره تحت تاثیر خواهند گرفت. قابلیت ردیابی چیزی نیست كه هراس انگیز باشد. سلامت غذایی در همه بخشهای جهان یك موضوع در حال رشد بوده ودر دسترسی به بازارهای بزرگ مزایای مثبتی دارد ولی جهت انجام این امر، تولیدكنندگان می بایست جنبه های سلامت غذا و كیفیت آن را بشناسند.قابلیت ردیابی امكانی است كه اغلب مزارع پرورش ماهی آمادگی استفاده از آن را دارند – و آن را سیستم مدیریت می نامند – آنچه كه هم اكنون مورد نیاز می باشند انتقال این اطلاعات به بازار است. زمانی كه قابلیت ردیابی بطوركامل و حقیقی آغاز به كار نماید برای تمامی بخشهای زنجیره تجارت ماهی مفید خواهد بود.

By: John Dallimore,TNC – partners, Hamburg,Germany and Dr. Fred Weirowski,TNC-Partners,Berlin ,Germany

منبع : پایگاه اطلاع رسانی شیلات ایران