ماهیت حساس داده های ژنتیک انسانی

متأسفانه علی رغم وجود منابع غنی اسلامی در زمینه اخلاق پزشكی و نیز تاریخ پرافتخار علم پزشكی در كشور ما، به علت كمبود نیروهای متخصص در زمینه اخلاق پزشكی و ضعف در ارتباط و تعامل با مراكز دانشگاهی، تحقیقات در زمینه اخلاق پزشكی تاكنون بسیار اندك بوده است.مركز تحقیقات اخلاق و تاریخ پزشكی با در نظر گرفتن هدف اصلی ارتقاء جایگاه اخلاق پزشكی در جامعه پزشكی و آگاه كردن نسل جوان در زمینه تاریخ غنی این علم در كشور با همكاری افراد علاقه مند و متخصص در زمینه های اخلاق و تاریخ پزشكی پس از تجربه فعالیت سه ساله در قالب دفتر تحقیقات و مطالعات اخلاق پزشكی، در مرداد ماه ۱۳۸۳ رسماً فعالیت خود را به عنوان یك مركز تحقیقات وابسته به دانشگاه علوم پزشكی، خدمات بهداشتی و درمانی تهران آغاز كرد.این مركز در راستای تحقق اهداف خود، اقدام به برگزاری سلسله سخنرانی هایی در زمینه اخلاق و تاریخ پزشكی در محل موزه ملی تاریخ علوم پزشكی جمهوری اسلامی ایران كرده است. در همین زمینه دكتر سیروس زینلی رئیس انجمن ژنتیك ایران و عضو هیأت علمی انستیتو پاستور چندی پیش به ارائه مقاله خود با عنوان «اخلاق در پژوهش های ژنتیك» پرداخت كه در ادامه می آید.
«نهایت تلاش باید صورت پذیرد تا داده های ژنتیك و پروتئومیك انسانی برای مقاصدی كه موجب تبعیض شده و به هر شكلی باعث نقض آزادی های اساسی و بی اخترامی به شأن انسانی می شوند و یا برای مقاصدی كه موجب انگ گذاری فرد، خانواده، گروه یا جامعه می گردند، مورد بهره برداری قرار نگیرد.»
دكتر سیروس زینلی با بیان این نكته، ژنتیك را علم بررسی نحوه وراثت تعریف كرد و گفت: طی چند دهه اخیر به علت دستاوردهای متعدد و پیدایش علوم جانبی متعدد مانند مهندسی ژنتیك DNA نو تركیب (زیست فناوری یا بیوتكنولوژی) تعریف وسیع تری برای ژنتیك لازم است.رئیس انجمن ژنتیك ایران كه در محل موزه ملی تاریخ علوم پزشكی سخن می گفت، افزود: هر دستاورد این علم و دانش نیازهای متعدد دیگری را خواستار شده است كه از جمله این نیازها رعایت اصول اخلاق در پژوهش و كاربرد این علم است.وی اظهار داشت: سازمانها و كشورهای گوناگونی اقدام به تدوین اصول و آیین نامه های مربوط به رعایت اخلاق در پژوهش ژنتیك و فناوری زیستی كرده اند. از جمله این سازمانها، سازمان یونسكو است و كشور ما نیز یكی از امضا كنندگان بیانیه جهانی حقوق ژنوم انسانی و انسان در كاربرد ژنتیك است.دكتر زینلی به پیشرفت روزافزون علم ژنتیك و ظهور تكنولوژی های درمانی جدید و این كه داده های ژنتیك انسانی به سبب ماهیت حساسشان شرایط ویژه ای دارند، اشاره كرد و گفت: آگاهی از آن كه جمع آوری، پردازش، استفاده و ذخیره سازی داده های ژنتیك انسانی خطرات بالقوه ای برای رعایت و اعمال حقوق بشر، آزادی اساسی و احترام به شأن انسانی دارد، ضروری به نظر می رسد.عضو هیأت علمی انستیتو پاستور ایران با تأكید بر اصول مصوب در اعلامیه جهانی حقوق بشر و ژنوم انسانی (یونسكو ۱۹۹۷)، اعلامیه بین المللی داده های ژنتیك انسانی (یونسكو ۲۰۰۳) و اهمیت انجام پژوهش های ژنتیكی جهت ارتقاء سلامت عمومی و درمان بیماری های صعب العلاج، آگاهی از اهمیت رعایت اصول و موازین اخلاقی براساس مبانی اسلامی و قوانین جاری كشور در انجام پژوهش های ژنتیك پزشكی را ضروری توصیف كرد.وی انجام پژوهش های ژنتیك پزشكی را در صورتی از نظر اخلاقی مجاز دانست كه دارای اهدافی همچون تشخیص، طبقه بندی یا غربالگری بیماری یا معلولیت ارثی، مشخص ساختن استعداد ابتلا به یك بیماری خاص مشاوره با افراد یا زوجها جهت تعیین ریسك ابتلای فرزند آنها به بیماری های یا معلولیت های دارای منشأ ژنتیكی انجام پژوهش هایی كه به منظور پیشگیری، درمان و یا تشكیل بیماریها و نه اصلاح نژاد بشری (یوژنیسم) انجام می شوند، پزشكی قانونی و رویه های حقوقی، جنایی، مدنی و دیگر اقدامات قضایی با در نظر گرفتن مقررات جاری كشور و جمعیت شناسی با در نظر گرفتن اصول علمی و اخلاقی باشند.دكتر زینلی بر تشكیل و توسعه كمیته های اخلاق در سطح ملی در (وزارت بهداشت و ...)، دانشگاهها و مراكز تحقیقاتی مطابق با قوانین جاری كشور تأكید كرد و گفت: كمیته اخلاق در سطح ملی در صورت اقتضا باید در زمینه تدوین معیارها، ضوابط و دستورالعمل ها برای جمع آوری، پردازش، استفاده و ذخیره سازی داده های ژنتیك و پروتئومیك انسانی و نمونه های بیولوژیك اقدام و بر حسب ضرورت از مراجع ذی صلاح و دیگر كمیته ها مشورت گیرد.وی اظهار داشت: هنگامی كه جمع آوری، پردازش، استفاده و ذخیره سازی داده ها در دو یا چند مركز با دانشگاه داخلی انجام می شود، تأیید و اجماع كمیته های اخلاق ضروی است، همچنین جمع آوری با پردازش استفاده و ذخیره سازی داده های ژنتیك و پروتئومیك انسانی یا نمونه های بیولوژیك در دو یا چند كشور نیازمند مورد مشورت قرار گرفتن كمیته های اخلاق در كشورهای ذی ربط است تا بررسی مسائل در سطح مناسب بر مبنای معیارهای اخلاقی و قانونی مصوب آن كشورها باشد.رئیس انجمن ژنتیك ایران در زمینه لزوم رضایت آزمودنی ها گفت: رضایت از آزمودنی باید آزادانه، آگاهانه، صریح و به دور از القا ی هر گونه نظرات یا مقاصد مادی یا غیر آن برای جمع آوری داده های ژنتیك و پروتئومیك انسانی باشد كسب رضایت برای و هرگونه پردازش، ذخیره سازی و استفاده از داده های ژنتیك و نمونه های بیولوژیك چه از طریق مؤسسات دولتی و چه غیردولتی ضروری است و محدود كردن این اصل تنها در موارد وجود قوانین جاری كشور جایز است، زینلی ضمن برشمردن شرایط كسب اجازه از افراد، افزود: خدمات تشخیصی و درمانی، غربالگری و یا آزمون ژنتیكی برای افراد بالغی كه قادر به دادن رضایت نیستند در صورتی از نظر اخلاقی قابل پذیرش است كه كاربرد ارزشمندی برای سلامت وی داشته باشند و حداكثر منافع وی را در نظر بگیرد و هنگامی كه داده های ژنتیك و پروتئومیك انسانی و نمونه های بیولوژیك با هدف تحقیقات پزشكی و علمی جمع آوری می شوند، رضایت نامه از سوی فرد ذی ربط می تواند لغو شود، مگر آن كه این اطلاعات به طور غیرقابل بازگشت به هیچ فرد مشخصی قابل استناد نباشد.وی تأكید كرد: در صورتی كه فرد رضایت نامه را لغو كند، داده های ژنتیكی و پروتئومیك و نیز نمونه های بیولوژیك او دیگر نباید مورد استفاده قرار گیرند مگر آن كه ارتباط این داده ها و نمونه ها به طور برگشت ناپذیر با فرد مزبور قطع شده باشد.رئیس انجمن ژنتیك ایران تصریح كرد: هنگامی كه داده های ژنتیك و پروتئومیك انسانی یا نمونه های بیولوژیك با هدف تحقیقات علمی و پزشكی جمع آوری می شوند، اطلاعاتی كه در زمان اخذ رضایت نامه به فرد داده می شود باید متضمن حق آگاهی یا عدم آگاهی فرد مزبور از نتایج تحقیقات باشد. در صورت لزوم، حق عدم آگاهی از نتایج تحقیق می تواند شامل بستگاه فرد كه ممكن است نتایج بر آنها تأثیر داشته باشد، نیز بشود.زینلی درباره مشاوره ژنتیك اظهار داشت: از نظر اخلاقی الزامی است كه حین انجام آزمون ژنتیكی كه ممكن است اثرات مهمی بر سلامت فرد مورد نظر داشته باشد، مشاوره ژنتیكی به صورت متناسبی انجام شود. مشاوره ژنتیكی باید شامل رهنمودهای متناسب با شرایط فرهنگی و در بر گیرنده حداكثر منافع وی باشد.
عضو هیأت علمی انستیتو پاستور ادامه داد: هنگامی كه اطلاعات تحقیق دارای تأثیر بالقوه بر روی آینده فرد یا بستگان وی است، پروتكل تحقیقاتی باید مسائلی همچون رضایت، مشاوره، حمایت، كیفیت آزمایش و محرمانه ماندن نتایج را در نظر داشته باشد، در غیر این صورت چنین تحقیقاتی تنها در صورتی انجام می شود كه منبع ماد ژنتیكی غیرقابل تشخیص باشد.وی با بیان این كه مطالعات ژنتیكی باید همراه با مشاوره مناسب قبل، همزمان و بعد از مطالعه باشد، افزود: باید به بیمار فرصت مناسبی داده شود تا بتواند قبل از انجام تحقیق، كاربردهای بعدی آن را به درستی دریابد. راهنمایی انجام شده باید شامل اطلاعاتی باشد كه ضرورت و نتایج تصمیم گرفته شده را برای بیمار روشن سازد و وی را قادر سازد كه با توجه به عقاید اخلاقی خود، ضرورت تحقیق را درك كند.زینلی تأكید كرد: هنگامی كه داده های ژنتیك و پروتئومیك انسانی برای مقاصد پزشكی قانونی، روندهای مدنی، كیفری و دیگری روندهای قانونی شامل آزمونهای تعیین دودمان فرد جمع آوری می شوند، جمع آوری نمونه های بیولوژیك چه در زمان حیات و چه پس از مرگ، باید مطابق قوانین جاری كشور صورت پذیرد.وی با اشاره به این كه هیچ فردی را نباید از دسترسی به داده های ژنتیكی و پروتئومیكی خود منع كرد، گفت حریم خصوصی كسی كه در مطالعات داده های ژنتیكی و یا پروتئومیكی و یا آزمایش های بیولوژیك شركت می كند باید حفظ گردد و اطلاعات محرمانه تلقی شوند.
رئیس انجمن ژنتیك ایران افزود: باید توجه داشت كه هر عضو خانواده دارای حریم شخصی مشخص است و هیچ یك از اعضای خانواده حق ندارد از تشخیص بیماری دیگری مگر با گرفتن رضایت آگاهانه مطلع شود.وی با اشاره به اقدامات لازم اشخاص حقیقی و حقوقی مسئول پردازش داده های ژنتیك و یروتئومیك انسانی و نمونه های بیولوژیك به منظور تأمین صحت، اعتبار، كیفیت و امنیت داده های ژنتیك انسانی و پردازش نمونه های بیولوژیك تصریح كرد: آنان باید دقت، احتیاط، امانت و انسجام را در پردازش و تغییر داده های ژنتیك و پروتئومیك انسانی و یا نمونه های بیولوژیك با در نظر داشتن پیامدهای اخلاقی، قانونی و اجتماعی آن به كار گیرند.دكتر زینلی تصریح كرد: داده های ژنتیك و پروتئومیك انسانی و یا نمونه های بیولوژیكی جمع آوری شده، نباید برای هدف دیگری كه با رضایت نامه اصلی مغایرت دارد به كار گرفته شوند مگر آن كه ابتدا رضایت آزادانه، آگاهانه و صریح فرد مزبور كسب شود یا آن كه استفاده مورد نظر بر اساس قوانین جاری كشور و در جهت منافع عمومی جامعه صورت پذیرد. رئیس انجمن ژنتیك ایران با بیان این كه نمونه های بیولوژیكی ذخیره شده را می توان در صورت رضایت قبلی، آزادانه، آگاهانه و صریح فرد، برای تولید داده های ژنتیكی و پروتئومیكی انسان به كار گرفت، افزود: در عین حال قوانین جاری و اسلامی كشور ممكن است دال بر آن باشند كه اگر این داده ها دارای اهمیتی برای تحقیقات علمی پزشكی نظیر مطالعات اپیدمیولوژیك و یا مقاصد بهداشت عمومی هستند می توانند با رعایت اصول مشاوره با كمیته های اخلاق به كار گرفته شوند.

مهتا گودرزی

منبع : روزنامه همشهری