کاربرد قوانین رانگاناتان در وب

این مقاله به تحلیل وب جهانگستر می‌پردازد و پرسش مهمی را مطرح می‌کند: آیا وب در وقت کاربران صرفه­جویی می­کند؟ این پرسش در چارچوب «پنج قانون وب» تحلیل شده. معنای این قوانین چیست؟ این قوانین، اصولی بنیادی هستند که درکی عمیق و اساسی از وب جهانگستر ارائه می‌کنند. در نخستین نگاه این قوانین ساده به نظر می­رسند، اما در حقیقت، نگرشی ساده و شفاف از آن چیزی که وب باید باشد را بیان می­کنند. علاوه­براین، نگارنده قصد دارد کاربرد پنج قانون کتابداری رانگاناتان را برای وب بیان نماید.
● مقدمه
وب جهانگستر یک سامانه اینترنتی است که اطلاعات فرامتنی و گرافیکی را برمبنای پروتکل انتقال فایل (اچ‌تی‌تی‌پی)[۲] توزیع می­کند. در واقع، وب یک سامانه فرامتنی جهانی است که دسترسی به مدارک نوشته‌شده به زبان نشانه­گذاری فرامتن[۳] را که پیوند بین محتوای اسناد را چه به صورت محلی و چه به صورت از راه دور ممکن می‌کنند، فراهم می‌سازد. وب برای نخستین بار در سال ١٩٨٩ توسط «تیم برنرز-لی»[۴] در سازمان پژوهش‌های هسته‌ای اروپا در ژنو طراحی شد (Noruzi ۲۰۰۴).
ما در عصر هیجان‌انگیزی زندگی می‌کنیم. وب با تاریخ پانزده ساله خود از جمله مهم‌ترین و مؤثرترین فناوری­های قرن بیست و یکم است. انقلاب اطلاعات نه‌تنها قدرت حرکت و پیشرفت وب را فراهم می‌کند، بلکه تقاضای بی­سابقه­ای برای ذخیره، سازماندهی، اشاعه و دستیابی به اطلاعات را به دنبال داشته است. اگر اطلاعات، سکه رایج در نظام اقتصادی دانش‌محور باشد، وب بانکی است که اطلاعات در آن سرمایه­گذاری می­شود. یکی از ارزش‌افزوده‌های بسیار قدرتمند وب این است که استفاده‌کنندگان می­توانند در آن به‌صورت الکترونیکی و پیوسته به منابع دسترسی پیدا کنندـ و این، به هر دلیلی، در مجموعه­های سنتی مبتنی بر کاغذ فراهم نیست. وب موادی را به صورت پیوسته فراهم می‌آورد و در دسترس قرار می‌دهد تا بتوان از آن‌ها استفاده کرد، و این تفاوت واقعی بین وب و کتابخانه‌ها است.
بنابراین، مدیران وبگاه‌ها (وبدارها[۵]) مجموعه­هایشان را بیهوده نساخته، بلکه آن‌ها را برای استفاده بنیان نهاده‌اند.وب به شهروندان مجازی[۶] (کاربران) خود علاقه‌مند است، کاربرانی که از منابع وب به دلایل مختلف ـ به منظور آموزش، تفریح و سرگرمی خلاق، عدالت اجتماعی، آزادی‌های دموکراتیک، بهبود اقتصادی و کاری، پشتیبانی سوادآموزی، یادگیری مادام‌العمر، توسعه فرهنگی، و... استفاده می‌کنند. نتیجه این استفاده بهبود وضعیت اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و زیست‌محیطی برای فرد و برای جامعه­ای است که در آن زندگی می­کنیم. بنابراین، وب باید نیازهای اطلاعاتی کاربران را شناسایی کند و برآورده سازد و خدمات گسترده‌ای را ارائه نماید.
● پنج قانون کتابداری
«شیالی رامامریتا رانگاناتان»[۷] (١٩٧٢-١٨٩٢) به عنوان پدر علم کتابداری هندوستان شناخته شده است. او قوانینی را بنیان نهاد که به عنوان بیان روشن خدمات آرمانی در یک کتابخانه مقبولیت عام یافته: «پنج قانون کتابداری» رانگاناتان (۱۹۳۱) یکی از آثار ماندگار در ادبیات علوم کتابداری و اطلاع­رسانی است و همانقدر نوین است که در سال ١٩٣١ بود. این عبارات مفید و مختصر، امروزه نیز مانند زمان انتشار آن‌ها، اگرچه نه در بیان، بلکه در محتوا و مفهوم، همچنان معتبر باقی مانده‌اند. این قوانین به طور مختصر خدمات مطلوب و فلسفه سازمانی اغلب کتابخانه‌های امروز را نشان می­دهند:
١) کتاب برای استفاده است.
٢) هر خواننده­ای کتابش.
٣) هر کتابی خواننده­اش.
٤) در وقت خواننده صرفه­جویی کنید.
٥) کتابخانه ارگانیسمی زنده و پویا است.
اگرچه امروزه این عبارات واضح و روشن به نظر می­رسند، ولی مسلماً آن‌ها برای کتابداران دهه­های نخستین قرن بیستم بدیهی نبودند روال دموکراتیک کتابداری که امروزه از آن بهره‌مندیم، در امریکا و انگلستان در نیمه دوم قرن نوزدهم شکل گرفته (Sayers ۱۹۵۷). برای رانگاناتان و پیروان او، پنج قانون کتابداری نخستین گام در جهت بنای کارهای کتابخانه برمبنای اصول علمی بود، که اصول کلی همه اقدامات کتابخانه‌ای نیز از این پنج قانون قابل اشتقاق است (Garfield ۱۹۸۴).
در سال ١٩٩٢ «جیمز آر. رتیگ»[۸] ششمین قانون را به عنوان گسترشی بر قوانین رانگاناتان مطرح کرد. او ششمین قانون را این گونه بیان می­کند که «هر خواننده­ای آزادی‌اش» و این فقط به نوع خدمات (به عبارت دیگر، در ساختار یا فراهم­آوری اطلاعات) قابل اطلاق است.
فناوری­های اطلاعاتی و ارتباطی نوین حاکی از آن است که دامنه قوانین رانگاناتان را به­خوبی می­توان برای محیط وب گسترش داد. امروزه درباره همان پنج قانون بحث می­شود و این قوانین در زمینه‌های فراوانی مجدداً به کار گرفته می‌شوند. از سال ١٩٩٢ (صدمین سالروز تولد رانگاناتان)، چندین تن از پژوهشگران معاصر علوم کتابداری سعی کرده­اند تا پنج قانون وی را روزآمد، یا برای دیگر اهداف بازنویسی کنند.
«"کتاب، خواننده و کتابخانه» عناصر اصلی قوانین رانگاناتان هستند. حتی اگر این کلیدواژه­ها را با عناصر دیگری جایگزین کنیم، این قوانین هنوز هم به خوبی نتیجه‌بخش خواهند بود. تاکنون چندین پژوهشگر، اصول و قوانین گوناگونی را بر مبنای قوانین رانگاناتان ارائه نموده‌اند. مثلاً «پنج قانون نوین کتابداری» توسط «مایکل گورمن»[۹] (۱۹۹۸b)؛ «قواعد آموزش از راه دور» از «سانجایا میشرا»[۱۰] (۱۹۹۸)؛ «پنج قانون نرم‌افزار کتابخانه» از «منتور کانا»[۱۱] (۲۰۰۳)؛ «پنج قانون کتابداری کودکان» از «ویرجینیا والتر»[۱۲] (۲۰۰۱)؛ «پنج قانون اتصال در وب» از «لنارت بیورنبورن»[۱۳] (۲۰۰۴)؛ و «پنج قانون عملکرد مثبت / تنوع» از « تریسی دی. هال»[۱۴] (۲۰۰۴).
از میان قوانین پیش­گفته، قوانین «گورمن» از همه مشهورترند. او قوانین رانگاناتان را با توجه به شرایط کتابخانه­های امروز و کتابخانه­های احتمالی آینده، دوباره تفسیر کرده است. «گورمن» پنج قانون نوین کتابداری را این گونه ارائه می­کند (Crawford and Gorman ۱۹۹۵):
١) کتابخانه‌ها در خدمت بشریت‌اند.
٢) به تمام شکل­های انتقال دانش احترام بگذارید.
٣) برای تقویت خدمات، هوشمندانه از فناوری استفاده کنید.
٤) از دسترسی آزاد به دانش حمایت کنید.
٥) به گذشته احترام بگذارید و آینده را خلق کنید.
«گورمن» عقیده دارد که رانگاناتان اصطلاح «علم کتابداری»[۱۵] را آفرید و به زیبایی نشان می‌دهد که چگونه قوانین رانگاناتان در مسائل و چالش‌های آتی که کتابداران با آن مواجه خواهند شد، قابل کاربرد است (Gorman ۱۹۹۸a,b). البته «میدلتون»[۱۶] (۱۹۹۹) معتقد است که قوانین «گورمن» تجدیدنظری در قوانین رانگاناتان نیست، بلکه از نقطه­نظر کتابداری که در یک جامعه پیشرفته کار می­کند، مجموعه کاملاً متفاوتی است. افزون براین، «جیم تامپسون»[۱۷] (۱۹۹۲) در اعتراض به خدمات کتابخانه­ها، قوانین رانگاناتان را به صورت زیر بازنویسی می­کند:
١) کتاب برای انتفاع است.
٢) هر خواننده­ای صورت حسابش.
٣) هر نسخه­ای صورت حسابش.
٤) از خواننده پول نقد بگیرید.
٥) کتابخانه یک ارگانیسم اعتراضگر است.
اگر فردی به پنج قانون اصلی رانگاناتان در مورد علوم کتابداری یا یکی از تفسیرهای نوین این قوانین نگاهی بیندازد، مهم‌ترین تصور و اندیشه­ای که به ذهنش خطور می­کند این است که: کتابخانه­ها و وب برای تأمین نیازهای اطلاعاتی افراد به وجود آمده­اند.
● پنج قانون وب
«پنج قانون وب» از «پنج قانون رانگاناتان» که هسته تمام اقدامات او بود الهام گرفته است. این قوانین بنیان وب را تشکیل می­دهند و حداقل مقتضیات وب را تعیین می­کنند. با آن‌که این قوانین در نخستین نگاه ساده به نظر می­رسند، اما به طرز شایسته­ای باورهای جامعه وب را خلاصه می‌کنند. اگرچه این قوانین به سادگی بیان شده­اند، با این حال عمیق و قابل انعطاف هستند. این قوانین عبارت‌اند از:
١) منابع وب برای استفاده هستند.
٢) هر کاربری منبع وب خودش.
٣) هر منبع وبی کاربر خودش.
٤) در وقت کاربران صرفه­جویی کنید.
٥) وب ارگانیسمی زنده و پویا است.
وب شامل آثاری از تمام کسانی است که مایل به مشارکت هستند، و [به همین دلیل] کیفیت اطلاعات یا ارزش دانش موجود در وب، مبهم است؛ زیرا هیچ گونه بررسی دقیقی در کار نیست. علاوه براین، وب مجموعه­ای است بسیار پیچیده و بدون ساختار از انواع محمل‌های اطلاعاتی که به وسیله افراد بسیار مختلف، تولید و توسط انواع بسیار مختلف کاربران، جستجو می‌شود (Björneborn and Ingwersen ۲۰۰۱). این ویرایش تجدیدنظر شده از قوانین رانگاناتان، اکنون نیز همچون
قوانین اصلی در سال۱۹۳۱، زمینه لازم برای حرفه کتابداری را در اختیار ما می‌گذارد. وب از طریق تأمین نیازهای اطلاعاتی کاربران، برای کمک به موفقیت کاربران در پشتیبانی جامعه جهانی به وجود آمده است. نیازهای اطلاعاتی کاربران از طریق صفحه­های وب و اسناد مناسب برای کاربران وب برآورده می­شود. در حقیقت، «پنج قانون وب» مبانی هر نظام اطلاعاتی کاربرپسند وب را تشکیل می­دهند. آنچه که کاربران به عنوان شهروندان مجازی به آن نیاز دارند، دسترسی جهانی به اطلاعات در عصر اطلاعات است. این قوانین مانند اکثر قوانین، ساده به نظر می­رسد، مگر این که درباره آن‌ها تفکر کنیم. در این جا هر یک از پنج قانون را شرح می‌دهیم:
▪ منابع وب برای استفاده هستند.
وب به منظور برآوردن نیازهای اطلاعاتی بشر و به اشتراک گذاشتن منابع اطلاعاتی، دانش و تجارب افراد طراحی شده. مدیران وبگاه‌ها علاقه‌مند هستند که افراد با وبگاه[۱۸] آن‌ها و صفحه‌های وب موجود در آن تعامل داشته باشند، روی آن‌ها کلیک کنند، آن‌ها را بخوانند، و اگر نیازی بود صفحه­های مورد نیاز را چاپ کنند، و [از این که نیازهایشان برآورده شده است] شاد باشند. بنابراین، وبگاه‌ها مجسمه یا معبد نیستند که کاربران از راه دور آن‌ها را ستایش کنند. این قانون بدین معنا است که وب برای استفاده و آموزش، و اطلاعات موجود در آن برای استفاده است. این قانون بسیار مهم است، زیرا اگر اطلاعات به کار گرفته نشود یا در دسترس افراد قرار نگیرد تا آن‌ها برای یادگیری تلاش کنند، هیچ سودی نخواهد داشت. در واقع، نقش وب این است که به افراد و جامعه خدمت کند، و خدمات اجتماعی را در فرایند ارتباطات بهبود ببخشد.
در مجموع، هدف اصلی وب خدمت به جامعه است. این سؤال که «چگونه این تغییر، خدماتی را که وب ارائه می‌دهد، بهبود خواهد داد؟» یک ابزار تحلیلی بسیار مؤثر است. جنبه­ دیگر این قانون تأکید آن بر «هدف استفاده» هم توسط افراد طالب حقیقت و هم برای آرمان­ها و اهداف گسترده‌تر جامعه است. بنابراین «اطلاعات برای استفاده است و نباید از مردم مخفی نگه داشته یا تغییر داده شود» (Middleton ۱۹۹۹).
وب محور آزادی فکری، اجتماعی، و سیاسی است. یک جامعه واقعاً آزاد بدون دسترسی آزاد به وب برای همه، یک مفهوم متناقض[۱۹] است. جامعه­ای که وب را سانسور کند، جامعه‌ای است که به سمت استبداد می­رود. به این دلیل، وب باید شامل منابع اطلاعاتی مربوط به همه جوامع، مجامع، و زبان­ها باشد، از این منابع محافظت کند، و آن‌ها را برای همه قابل دسترس سازد. ما باید بر دسترسی آزاد به اطلاعات تأکید کنیم. صفحه­های قدیمی وب باید به وسیله «آرشیو اینترنت»[۲۰] و کتابخانه­های ملی، برای کاربران آینده محافظت شوند. در آینده، وب نه‌تنها باید بهترین اسناد گذشته را حفظ کند، بلکه باید درکی شفاف از تاریخ وب و از ارتباطات علمی ارائه نماید.
وب باید منابع اطلاعاتی را فراهم نماید و آن‌ها را برای استفاده در دسترس قرار دهد. وب باید برای کاربران، دسترس‌پذیر باشد. مدیران وبگاه‌هایی که به این قانون اعتقاد دارند فقط زمانی خشنود خواهند شد که کاربران، صفحه‌های وب آن‌ها را بخوانند و استفاده کنند. وقتی برخی از مدیران وبگاه­ها، منابع اطلاعاتی خود را با «کلمه رمز» می‌بندند، و برخی دیگر نیز در ارائه خدمات درخواست هزینه می­کنند؛ قانون نخست متذکر می­شود که: «منابع وب برای استفاده هستند».
آنچه که ما از طریق وب تولید و عرضه می­کنیم و این که به چه خوبی آن را انجام می‌دهیم، از نتایج مشهود وب هستند. بنابراین، بهترین کار در حال حاضر چیست، و این، چه معنایی برای آینده وب دارد؟
درست همان‌طور که نخستین قانون حرکت نیوتون (یک جسم در حالت ساکن می­ماند، مگر این که در اثر یک نیروی بیرونی، به حرکت در آید) یک عبارت بدیهی است، نخستین قانون وب نیز یک قاعده اساسی و روشن را بیان می‌کند. با وجود این، باز هم این قانون اغلب در عمل و در استفاده از وب نقض می‌شود. به عنوان نمونه، کتابخانه‌های صومعه­ها در قرون وسطی، کتاب‌ها را به قفسه­ها زنجیر می­کردند. کتاب­ها واقعاً با زنجیرهای فلزی به قفسه­ها بسته می­شدند و فقط در یک مکان ثابت قابل استفاده بودند. بدیهی است که این کار در درجه اول برای حفاظت کتاب‌ها بود و نه به منظور سهولت استفاده از آن‌ها. از سوی دیگر، ممکن است گفته شود که این روش کنترل دستیابی، به حفاظت از منابع در برابر سرقت کمک می­کرده و به‌این ترتیب، موجب تسهیل در استفاده می‌شده است.
اما لازم نیست زمان را تا قرون وسطی به عقب بازگردانید تا شاهد روش­هایی باشید که به وسیله آن‌ها کتابداران می‌توانند مانع استفاده از مواد کتابخانه شوند. محدودیت دسترسی به کتاب­ها و منابع اطلاعاتی در تمام زمان­ها وجود داشته است و حتی امروز نیز وجود دارد. نگهداری مجموعه­های خاص در وب با محدودیت دسترسی، ذخیره­سازی منابع به شکل غیر وبی، محدود کردن دسترسی به منابع وب بر اساس عضویت، هزینه یا حتی براساس انتخاب مواد بر مبنای عقد قرارداد، به گونه‌ای که استفاده از منابع به گروه­های خاصی از کاربران محدود شود (مثل وقتی که یک کتابخانه عمومی، یا کتابخانه­ای که برای عموم قابل استفاده است، منابع چاپی را حذف می‌کند و به جای آن نسخه الکترونیکی آن مواد را قرار می‌دهد که تنها در دسترس کاربران بخصوصی است که کلمه عبور دارند) از این دسته‌اند. همه این محدودیت­ها اشکال نوین زنجیر کردن کتاب به قفسه­ها در قرون وسطی می‌باشند (Leiter ۲۰۰۳). و همه این‌ها این سؤال را پیش می­آورند که آیا وب با نخستین قانون که «منابع وب برای استفاده هستند» همخوانی دارد؟
جنبه دیگر قانون این است که وب یا برای خدمت­رسانی است یا برای هیچ چیز. بنابراین، برای حصول منافع ناشی از خدمات، وب باید منافعی که جامعه منطقاً‌ انتظار دارد را شناسایی، و سپس روش تحقق آن منافع را ابداع کند. هر خدمتی همیشه یک هدف دارد البته مستلزم هزینه است، و وب هم هدفی را دنبال می­کند. اگر منابع وب برای استفاده­اند، برای منابع استفاده‌نشده چه اتفاقی می­افتد؟
وب بر پایه کاربرمداری[۲۱] بنا شده تا عملیات وب را توسعه دهد و توجیه کند. «سیومینین»[۲۲] (۲۰۰۲) این ویژگی را کاربرگرایی[۲۳] نامید. در ابتدا باید بین کاربرمداری مفید و ارزشمند از یک سو، و کاربرگرایی سوگرفته، خیالی و ساده­لوحانه از سوی دیگر تمایز قائل شویم. زمانی می‌توان درباره کاربرگرایی صحبت کرد که علائق کاربران تنها دلیل احتمالی برای عملیات‌های وب شمرده شود، تا جایی که هیچ دلیل دیگری مورد توجه قرار نگیرد. این مطلب را با یک مثال ساده می‌توان روشن کرد. نکته قانع‌کننده­ای وجود دارد در این که:
١) وب برای کاربران است. بنابراین، منافع کاربران باید اساس عملیات‌های وب باشد.
٢) وب برای پژوهشگران و نویسندگان است. پس منافع آن‌ها باید محور خط‌مشی‌های وب باشد.
٣) وب برای جامعه است، و باید منافع جامعه را برآورده سازد.
شاید گفته شود که این سه ادعا به یک اندازه مانع نیست. یقیناً منافع جامعه همان منافع شهروندان مجازی است، بنابراین، اداعای ١ و ٢ در دل ادعای ٣ هست.
علاوه براین، ممکن است فرض شود که این سه مقوله مختلف، مشترک هستند به این دلیل که به واسطه فرهنگ جمعی که در شکل‌گیری افراد دخیل است، منافع فردی به منافع جمعی تقلیل می‌یابند؛ «فرهنگ در وجود ما سخن می‌گوید» (Suominen ۲۰۰۲).
این قانون، متضمن ایجاد نظام­هایی است که زمینه‌ساز استفاده از منابع وب هستند. مثلاً روزآمد کردن و نمایه­سازی منابع یک وبگاه به­طور منظم، استفاده از منابع آن وبگاه و به­طور کلی وب را آسان می­سازد.
▪ هر کاربری منبع وب خودش
این قانون مضامین مهمی را در رابطه با وب در بر دارد و نیاز اساسی به برقراری تعادل بین تولید منابع وب و حق اساسی همه کاربران برای دسترسی به منابع مورد نیاز آنان در هر جای جهان را آشکار می­سازد. این قانون موجب اهمیت نشر و اشاعه اطلاعات می‌شود؛ هر منبع وب باید یک کاربر بالقوه را به ذهن متبادر سازد.
هر وبگاهی باید سیاست دسترسی مشخصی داشته باشد که تضمین کند که مجموعه­ای که تولید و نگهداری می­کند برای برآوردن انتظارات جامعه کاربران آن، مناسب و کافی است. به عبارت دیگر، مجموعه باید مناسب با مأموریت وبگاه باشد. در واقع، یک وبگاه باید منابعی را در برداشته باشد که متناسب با نیازهای همه کاربرانش است. هر وبگاهی که به هر شکلی دسترسی به منابع را محدود سازد، باید مطمئن شود که این محدودیت مانع دسترسی کافی به مجموعه از سوی کاربرانی که وبگاه برای خدمت به آن‌ها به وجود آمده، نمی­شود. سیاست‌های دسترسی نیز برای موتورهای کاوش تبعاتی دارد.
اما برای این قانون جنبه­های عملی بسیاری وجود دارد. مدیر وبگاه باید کاربرانش را خوب بشناسد تا بتواند موادی را که آن‌ها برای کارهای پژوهشی یا برای خواندن نیاز دارند فراهم کند؛ بنابراین یکی از وظایفش این است که کاربران را در فرایند جستجو به دنبال منابع مورد نیازشان در سرگرمی، آموزش، یا پژوهش، هدایت و راهنمایی کند. واضح است که کار مدیر وبگاه این است که کاربر را بشناسد، منابع وب را بشناسد تا در جستجو و بازیابی منابع مورد نیاز کاربر به او کمک کند، و در فرایند نمایه­سازی وبگاه­ها به موتورهای کاوش کمک کند. مدیر وبگاه باید از خود بپرسد که:
- چه کسی ممکن است خواستار دستیابی به منابع اطلاعاتی باشد؟
- چه کسی به این منابع دست خواهد یافت و چه کسی دست نخواهد یافت؟
- مسائل پیرامونی در رابطه با امکان چاپ مطالب، گذرواژه‌ها، و... کدام‌اند؟
مدیر وبگاه باید بپذیرد که کاربران وبگاه (از جمله خود او) در دنبال
کردن دانش، اطلاعات و سرگرمی، از ابزارهای ارتباطی مختلفی بهره می‌گیرند. وبگاه­ها باید به همه ابزارهای حفاظت و مبادله رکوردها و دستاوردهای فکری و عاطفی بشری اهمیت بدهند. قانون دوم نشان‌دهنده این است که وب بدون در نظر گرفتن طبقه اجتماعی، جنسیت، سن، گروه قومی، مذهب یا هر عامل دیگر به همه کاربران خدمت می‌رساند. هر شهروند مجازی حق دسترسی به اطلاعات را دارد. بنابراین مدیران وبگاه­ها و طراحان موتورهای کاوش برای برآوردن نیازهای اطلاعاتی شهروندان مجازی وب، باید تمام تلاش خود را به کار گیرند.
▪ هر منبع وبی کاربر خودش
زمانی که کاربری در وب جستجو می­کند یا به خدمات وب دسترسی می‌یابد، منابع وبی مشخصی وجود دارند که نیازهای او را برآورده خواهند کرد. این وظیفه مدیر وبگاه است که از برقراری ارتباط بین کاربر و منابع وب و از این که این ارتباط تا جایی که امکان دارد عملی، آسان، و سریع انجام می‌گیرد اطمینان حاصل نماید. در نتیجه، تنظیم درست منابع و اسناد موجود در وبگاه نیز ابزار مهمی برای عینیت بخشیدن به هدف قانون سوم است.
اگر وبگاهی، منبعی را محرمانه منتشر کند و نشر و پخش آن را نیز محرمانه نگه دارد، چنین منبعی ممکن است توسط کاربران، قابل بازیابی یا دسترسی نباشد، مگر این که کاربر، در تحقیق خود دچار بحران شود. در چنین شرایطی، کاربر ناموفق و ناکام در دسترسی به منبع مورد نیاز، ممکن است از طریق مدیر وبگاه یا شخص دیگری که از وجود آن منبع خبر دارد، یا صرفاً از روی خوش‌شانسی، آن را در وب پیدا کند. در حالی که چنین سناریویی پایان خوشی را برای کاربر نشان می­دهد، اما در حقیقت این مدل مرجّح در خدمات وب نیست و در بدترین حالت ممکن است آن منبع وب برای همیشه از چشم همگان پنهان بماند.
چگونه مدیر وبگاه می­تواند برای هر منبعی یک کاربر بیابد؟ برای این که یک وبگاه بتواند به­طور فعال بین منابع موجود در آن و کاربرانش ارتباط برقرار کند، شیوه­های گوناگونی وجود دارد:
١) توزیع منابع جدید از طریق گروه­های بحث الکترونیکی و سیاهه‌های پستی؛
٢) ارائه فهرست منابع جدید در صفحه خانگی وبگاه؛
٣) ارائه منابع جدید به موتورهای کاوش معروف و راهنماهای وب،[۲۴] که رایج­ترین راه برای نمایه­سازی منابع جدید موجود در وبگاه است.
استفاده از یک نمایه/ نقشه سایت[۲۵] ساختارمند، منظم و طبقه­بندی‌شده برای هر وبگاه، امری ضروری است که موجب ایجاد وحدت رَویه در ساختار موضوعی وبگاه می­شود و باید ساده، و استفاده از آن با سهولت همراه باشد. این امری است که اکثر مدیران وبگاه­ها احساس می­کنند که آن را انجام داده­اند، در حالی که نقشه وبگاه­هایشان همیشه واضح، و برای استفاده آسان نیست. ایجاد پیوند صحیح به منبع وبی نیز بسیار اهمیت دارد، زیرا پیوند نادرست و نمایه­سازی نادرست منبع موجب پنهان ماندن منبع از دسترس کاربران، و در نتیجه گم‌شدن آن می­شود. برای کمک به کاربران در یافتن منابعی که از لحاظ موضوعی مرتبط هستند، وبگاه باید از پیوندهای جهت‌نما[۲۶] [یا پیوندهای داخلی[۲۷]] استفاده کند.
نکته­ای که در این­جا هست این که مدیر وبگاه باید با توجه به نیازهای ویژه کاربران، متون و منابع خود را افزایش دهد و اطمینان حاصل کند که کاربران می­توانند به­راحتی منابع مورد نیاز خود را بیابند. مدیر باید مطمئن گردد که محتوای وبگاه چیزی است که کاربران به آن نیاز دارند، و البته باید در نظر داشته باشد که وبگاه را با متون بی­محتوایی که ممکن است مورد استفاده هیچکس قرار نگیرند، انباشته نکند (Steckel ۲۰۰۲). مدیر وبگاه باید همواره متون و منابع [باکیفیت و] بی­نظیری را به وبگاه خود اضافه کند، زیرا منابع باکیفیت بالا، در واقع همه چیز است.
قانون سوم بامعنا‌ترین قانونی است که در اکثر موضوعات، توسط اکثر مدیران وبگاه­ها و نویسندگان در محیط وب زیر پا گذاشته می­شود. این قانون تصریح می‌کند که یک منبع وب برای همه کاربران به وجود آمده و باید به خوبی توضیف، و توسط موتورهای کاوش نمایه­سازی، و با شیوه‌ای جذاب در وبگاه نشان داده شود و در دسترس کاربران قرار گیرد. طبعاً حقیقت این قانون بر دسترسی آزاد[۲۸] به منابع، یک ساختار منسجم، یک نقشه کارآمد، و یک موتور کاوش برای هر وبگاه تأکید دارد. «جستجوی اطلاعات از هر صفحه­ای از وبگاه باید برای کاربران آسان باشد. هر صفحه باید دارای بخش جستجو، یا حداقل پیوندی به صفحه جستجو باشد» (Google ۲۰۰۳).
▪ در وقت کاربر صرفه­جویی کنید.
این قانون بیانگر بزرگ‌ترین چالش برای مدیران وب، صاحبان وبگاه­ها و طراحان موتورهای کاوش است. مدیر وبگاه باید همیشه در نظر داشته باشد که وقت کاربران بسیار مهم و گرانبها است. یک وبگاه باید همیشه خط­مشی­هایش را مطابق با نیازهای اطلاعاتی کاربرانش تنظیم کند. مجموعه منابع اطلاعاتی یک وبگاه باید به صورتی جذاب، ساده و روشن طراحی و تنظیم شده باشد تا وقت کاربران در هنگام جستجوی منابع مورد نیاز تلف نشود.
این قانون دارای دو مؤلفه است: یک مؤلفه پیشین (مطمئن شوید که کاربران، منابع مورد جستجو را به سرعت خواهند یافت) و مؤلفه پسین (اطمینان حاصل نمایید که داده‌ها طوری تنظیم شده­اند که اطلاعات، به سرعت قابل بازیابی خواهند بود). همچنین ضروری است که مدیر وبگاه متوجه باشد که کاربران در دستیابی به آن وبگاه به دنبال چه اهدافی هستند (Steckel ۲۰۰۲).
مدیران وبگاه­ها با به وجود آوردن وبگاه­های کاربرپسند، به صرفه‌جویی در وقت کاربران کمک کرده‌اند. زمانی که طراحی وبگاهی به پایان می‌رسد، بارگذاری می‌شود و توسط کاربران مورد آزمایش قرار می­گیرد، تجارب آنان ارزش خواندن را دارد و شاید این سؤال پیش آید که: آیا وبگاه، کاربرپسند است؟ اگر مدیر وبگاهی خواستار جلب رضایت جامعه کاربران خود می­باشد، باید درباره آن‌ها و چگونگی جذب و افزایش آن‌ها و تأمین رضایت خاطر آنان بیندیشد. باید به خاطر داشت که کار مدیر وبگاه کمک به کاربران در انجام جستجوهای مؤثر و کارآمد، روزآمد کردن وبگاه، و هدایت درست کاربران در وبگاه می­باشد. بنابراین، کاربرپسندی و سودمندی دو امر مهم برای هر وبگاه هستند.شاید این قانون مثل قوانین دیگر واضح و بدیهی نباشد. با این حال،
این قانون متضمن بسیاری از اصلاحات در مدیریت وبگاه است. یک وبگاه باید تمام وجوه مربوط به خط‌مشی­ها، مقررات و سامانه‌های خود را با یک ملاک ساده مورد بررسی قرار دهد که: صرفه­جویی در وقت کاربر برای برآورده شدن اهداف وبگاه، حیاتی است.
راه­های دیگری برای عمل به این قانون وجود دارند. [همان­گونه که پیش‌تر بیان شد] یک نقشه وبگاه که به خوبی طراحی و اجرا شده، در وقت کاربران صرفه­جویی می­کند. صرفه­جویی در وقت کاربران به معنای تأمین دسترسی کامل و کارآمد به منابع وب و جلب رضایت کاربران، و نخستین ابزار اندازه­گیری میزان موفقیت وبگاه است: وجود کاربران مأیوس و ناراضی به معنای شکست وبگاه در انجام وظایف و مسئولیت‌ها است این قانون را به‌صورت دیگر هم می‌توان بیان کرد: به کاربر به خوبی خدمت کنید.
به منظور صرفه­جویی در وقت کاربر، طراحی وبگاه باید بسیار کارآمد و کاربرپسند باشد تا کاربر بتواند آنچه را می­خواهد به سادگی، جستجو و بازیابی نماید و مجموعه زیادی از اطلاعات موجود و بالقوه مفید را در کوتاه­ترین زمان ممکن مورد بررسی قرار دهد. قانون چهارم بر خدمت­رسانی مؤثر به کاربران تأکید دارد، و این مستلزم طراحی یک نقشه/ نمایه مناسب و آسان‌فهم برای وبگاه است.
▪ وب یک ارگانیسم در حال رشد است
وب منعکس‌کننده تغییراتی است که در جهان اطراف ما رخ می­دهد. چنانچه ما همگام با زندگی حرکت نماییم و به پرمایه بودن آن کمک کنیم وب نیز به رشد خود ادامه خواهد داد. در واقع، وب یک ارگانیسم در حال رشد است. ما باید با این توقع و انتظار برنامه­ریزی کنیم و بسازیم که وب و کاربرانش همواره رشد و تغییر خواهند کرد. همان­طور، باید مهارت­های خود را نیز همواره گسترش دهیم (Steckel ۲۰۰۲).
وب معضل جالبی را برای کتابداران به نمایش در آورده است. در حالی که تنها حدود پنجاه هزار کتاب در سال در ایالات متحده آمریکا منتشر می­شود، وب جهانگستر شامل حدود ٣٢٠ میلیون صفحه وب در حال رشد و تغییر می­باشد. وقتی کتابی منتشر می­گردد، توسط ویراستاران و ناشران بررسی و ارزیابی می‌شود و امید می‌رود که دارای ارزش باشد. از طرف دیگر، زمانی که یک صفحه وب منتشر می‌گردد به­راحتی در یک وبگاه بارگذاری می‌شود. هیچ راهنما [و قید و شرطی] برای وب وجود ندارد. هر کسی می‌تواند [هر چیزی را که دوست دارد] منتشر کند و این کار را هم انجام می‌دهد. کتابداران می­توانند نقش مهمی در وجین مواد بی‌ارزش و تهیه فهرست­های گزارمانی[۲۹] از پیوندها ایفا نمایند تا کاربران در هنگام استفاده، به ارزش محتوایی آن‌ها اعتماد کنند. وب با منابع نامحدودش، از تخصص کتابداران در زمینه­های گوناگونی مانند نمایه­سازی و فهرستنویسی، و نیز روش جستجو استفاده می‌کند. با افزایش تقاضای کاربران برای ارزشمندی جستجوهایی که انجام می‌دهند، تقاضا برای این نوع مهارت‌های کتابداران نیز افزایش خواهد یافت (Syracuse University ۲۰۰۴).
امروزه نمایه گوگل شامل بیش از هشت میلیارد صفحه وب می­باشد (Google ۲۰۰۴). وب با سرعت بالایی در حال رشد است و منبع عظیمی از اطلاعات را برای کاربران و پایگاه گسترده­ای از مشتریان بالقوه را برای مشاغلی که در وب حضور دارند فراهم می­نماید (Thelwall ۲۰۰۰). آرشیو اینترنت در حال ساخت کتابخانه رقومی[۳۰] از وبگاه­ها و دیگر مصنوعات فرهنگی موجود به شکل دیجیتالی است تا مانند یک کتابخانه سنتی، امکان دسترسی رایگان پژوهشگران، مورخان، دانشمندان و عموم مردم را فراهم ­کند. مجموعه اطلاعاتی آن شامل ٣٠ میلیارد صفحه وب می­باشد. دستگاه پیشینه‌نمای[۳۱] آن که در حال حاضر شامل بیش از ۱۰۰ ترابایت داده است و با سرعت ۱۲ ترابایت در ماه رشد می‌کند، بزرگ‌ترین پایگاه اطلاعاتی شناخته‌شده در جهان است و نسخه­های متعددی از کل وب عمومی را شامل می‌شود (Internet Archive ۲۰۰۴). خوب یا بد، امروزه وب نقش مهمی در همه کشورها و جوامع بازی می­کند.
قانون پنجم درباره آخرین مشخصه وب است و بر لزوم تنظیم دائم دیدگاه­ها درباره وب تأکید دارد. وب در حال رشد و تغییر است و همیشه هم خواهد بود. رشد و تغییر با هم اتفاق می­افتند و نیازمند انعطاف در مدیریت مجموعه وب، در استفاده از فضای مجازی، در حفظ و افزایش کاربران، و در ماهیت برنامه‌های وب است. مجموعه وب تغییر و افزایش می­یابد، فناوری‌های اطلاعاتی تغییر می­کنند و مردم نیز تغییر خواهند کرد. قانون پنجم به ما گوشزد می­کند که رشد بدون تردید اتفاق خواهد افتاد و باید به صورت نظام­مندی برای آن برنامه­ریزی شود.
● بحث
پنج قانون وب به شناسایی وب به مثابه انگیزه‌ای قوی برای تغییرات فنی، آموزشی و اجتماعی کمک می­کنند و در این فرایند، کاربر به‌حق در مرکز توجه می­باشد. بنابراین مدیران وبگاه­ها و طراحان موتورهای کاوش تنها با درک نیازها و ویژگی­های کاربران است که می‌توانند ابزارهای لازم را برای کمک به کاربران در برآوردن نیازهای اطلاعاتی آنان فراهم نمایند. صرفه­جویی در وقت کاربر با فراهم آورن روش­های دسترسی آسان، از دغدغه‌های اصلی مدیران وب است. علاوه براین، بسیاری از نویسندگان و مدیران وبگاه­ها دوست دارند که اطلاعات و دانش خود را از طریق صفحه­های وب با دیگران قسمت کنند، زیرا وب برای استفاده است و می­تواند منبعی پویا از اطلاعات را برای کلیه کاربران فراهم نماید.
رشد کاربرگرایی در تفکر جدید وب تا حدودی در ارتباط با نگاه نئولیبرایستی متداول در جامعه [جهانی] قابل درک است. هنگامی که انسان‌ها به حد و اندازه مشتری یا کاربر تقلیل می‌یابند، جامعه را نیز می‌توان به یک بازار تقلیل داد. بنابراین، کاربرگرایی موضوعی است که جای نقد و بررسی دارد.
● نتیجه‌گیری
از پنج قانون وب چه چیزی باید آموخت؟ امید است که خوانندگان دو چیز از این مقاله به دست آورده باشند: نخست این که احساس قدرشناسی تازه‌ای نسبت به کار رانگاناتان پیدا کرده باشند، و دوم این که جنبه­های نوینی از کار کتابداران و حرفه‌مندان اطلاع­رسانی را درک کنند. این مقاله را با این پرسش آغاز کردیم که «معنای این قوانین چیست؟» چهار قانون نخست شیوه تفکر نوینی را که کاربرگرایی نامیده شد منعکس می­کنند. بر اساس این قوانین، دلیل وجود وب، رابطه آن با «کاربران» و «کاربرد» است.
این قوانین برای وب کنونی به همان اندازه وب آینده قابل کاربرد هستند. این قوانین نه‌تنها برای وب در کلیت آن قابل کاربرد هستند، بلکه ویژگی‌‌های پایه‌گذاری، تقویت، و ارزیابی پایگاه­های اطلاعاتی پیوسته و خدمات کتابخانه­های رقومی را مشخص می­کنند. این پنج قانون، نحوه خدمت­رسانی مطلوب و فلسفه سازمانی وب را به اختصار نشان می­دهند. بنابراین، بر اساس این قوانین می­توان وبگاه­ها را ارزیابی کرد.
این مقاله با پرسش­های دیگری برای خوانندگان آتی به پایان می­رسد. دوره طلایی وب چه زمانی خواهد بود؟ آیا وب یک نیروی مدنی‌ساز خواهد بود یا موجب تفرقه‌اندازی؟ آیا وب دژی برای آزادی اندیشه خواهد بود؟ آیا وب تبدیل به نیروی حیاتی برای انسجام فرهنگی و اجتماعی خواهد شد؟
هر آنچه که اکنون هست، اما وب در آینده نقش­های مهمی را که کتابخانه­ها همواره در طول اعصار بر عهده داشته­اند به عهده خواهد گرفت.

فاطمه عموحسینی دانشجوی کارشناسی علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی دانشگاه قم
طاهره عظیمی‌نیا دانشجوی کارشناسی علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی دانشگاه قم
منابع
۱. Berners-Lee, T. ۱۹۸۹. Information management: a proposal. CERN, March ۱۹۸۹, May ۱۹۹۰., from http://www.w۳.org/History/۱۹۸۹/proposal.html (accessed September ۲, ۲۰۰۴).
۲. Björneborn, L. ۲۰۰۴. Small-world link structures across an academic web space: a library and information science approach. Ph.D. Thesis. Royal School of Library and Information Science, Copenhagen, Denmark. http://www.db.dk/lb/ (accessed September ۱۰, ۲۰۰۴).
۳. Björneborn, L., and P. Ingwersen. ۲۰۰۱. Perspectives of webometrics. Scientometrics ۵۰(۱): ۶۵-۸۲.
۴. Cana, M. ۲۰۰۳. Open source and Ranganathan&#۰۳۹;s five laws of library science. http://www.kmentor.com/socio-tech-info/archives/۰۰۰۰۷۹.html (October ۲۲, ۲۰۰۴).
۵. Crawford, W., and M. Gorman. ۱۹۹۵. Future libraries: dreams, madness & reality. Chicago and London: American Library Association.
۶. Garfield, E. ۱۹۸۴. A tribute to S.R. Ranganathan, the father of Indian Library Science. Part ۱. Life and Works. Current Contents ۶(February ۶): ۵-۱۲.
۷. Google. ۲۰۰۳. ۱۰ Tips for enterprise search: a best practices tip sheet. http://www.google.com/appliance/pdf/google_۱۰_tips.pdf (accessed October ۱۵, ۲۰۰۴).
۸. Google. ۲۰۰۴. Google&#۰۳۹;s index nearly doubles. http://www.google.com/googleblog/ (accessed November ۱۵, ۲۰۰۴).
۹. Gorman, M. ۱۹۹۵. Five new laws of librarianship. American Libraries ۲۶(۸): ۷۸۴-۷۸۵.
۱۰. Gorman, M. ۱۹۹۸a. Our singular strengths: mediations for librarians. Chicago, IL: American Library Association.
۱۱. Gorman, M. ۱۹۹۸b. The five laws of library science: then & now. School Library Journal ۴۴(۷): ۲۰-۲۳.
۱۲. Hall, T. D. ۲۰۰۴. Making the starting line-up: best practices for placing diversity at the center of your library. Paper presented at ۲۰۰۴ National Diversity in Libraries Conference "Diversity in Libraries Making It Real". May, ۴-۵, Atlanta, Georgia. http://www.librarydiversity.org/MakingtheStartingLine.pdf (accessed October ۱۵, ۲۰۰۴).
۱۳. Internet Archive. ۲۰۰۴. Web Archive. http://www.bibalex.org/english/initiatives/internetarchive/web.htm and http://www.archive.org/web/web.php (accessed October ۱۵, ۲۰۰۴).
۱۴. Leiter, R. A. ۲۰۰۳. Reflections on Ranganathan&#۰۳۹;s five laws of library science. Law Library Journal ۹۵(۳): ۴۱۱-۴۱۸.
۱۵. Middleton, T. ۱۹۹۹. The five laws of librarianship. http://www۲.hawaii.edu/~trishami/۶۱۰a.html (accessed October ۱۵, ۲۰۰۴).
۱۶. Mishra, S. ۱۹۹۸. Principles of distance education. http://hub.col.org/۱۹۹۸/cc۹۸/۰۰۵۱.html (accessed October ۱۵, ۲۰۰۴).
۱۷. Noruzi, A. ۲۰۰۴. Introduction to Webology. Webology ۱(۱). Article ۱. http://www.webology.ir/۲۰۰۴/v۱n۱/a۱.html (accessed October ۵, ۲۰۰۴)
۱۸. Ranganathan, S. R. ۱۹۳۱. The five laws of library science. Madras: Madras Library Association.
۱۹. Rettig, J. R. ۱۹۹۲. Self-determining information seekers. RQ ۳۲(۲): ۱۵۸-۶۳. http://archive.ala.org/rusa/forums/rettig.pdf (accessed October ۱۱, ۲۰۰۴).
۲۰. Sayers, W. C. B. ۱۹۵۷. Introduction to the first edition (Ranganathan, S.R.) The five laws of library science. London: Blunt and Sons Ltd., p. ۱۳-۱۷.
۲۱. Steckel, M. ۲۰۰۲. Ranganathan for information architects. Boxes and Arrows, ۷ October. http://www.boxesandarrows.com/archives/ranganathan_for_ias.php (accessed October ۲۰, ۲۰۰۴).
۲۲. Suominen, V. ۲۰۰۲. User interests as the rationale of library operations: a critique. Public library quarterly ۳۵(۲). http://www.splq.info/issues/vol۳۵_۲/۰۷.htm (accessed October ۱۵, ۲۰۰۴).
۲۳. Syracuse University, School of Information Studies. ۲۰۰۴. Librarians in the ۲۱st century: libraries and the Internet. http://iststudents.syr.edu/~project۲۱cent/ (accessed October ۱۹, ۲۰۰۴).
۲۴. Thompson, J. ۱۹۹۲. The five laws of library science. Newsletter on serials pricing Issues ۴۷(September ۱۳). http://www.lib.unc.edu/prices/۱۹۹۲/PRIC۴۷.HTML (accessed October ۱۲, ۲۰۰۴).
۲۵. Thelwall, M. ۲۰۰۰. Who is using the .co.uk domain? Professional and media adoption of the Web. International Journal of Information Management ۲۰(۶):۴۴۱-۴۵۳.
۲۶. Walter, V. A. ۲۰۰۱. Children and libraries: getting it right. Chicago: American Library Association.
پی‌نوشت‌ها
۱. Noruzi, Alireza. ۲۰۰۴. Application of Ranganathan&#۰۳۹;s laws to the web. Webology ۱(۲). http://www.webology.ir/۲۰۰۴/v۱n۲/a۸.html (accessed May ۱۶, ۲۰۰۷).
۲. Hypertext Transfer Protocol (HTTP)
۳. Hypertext Markup Language (HTML)
۴. Tim Berners-Lee
۵. webmaster
۶. cybercitizens
۷. Shiyali Ramamrita Ranganathan
۸. James R. Rettig
۹. Michael Gorman
۱۰. Sanjaya Mishra
۱۱. Mentor Cana
۱۲. Virginia A. Walter
۱۳. Lennart Björneborn
۱۴. Tracie D. Hall
۱۵. Library Science
۱۶. Middleton
۱۷. Jim Thompson
۱۸. web site
۱۹. Oxymoron
۲۰. www.archive.org
۲۱. user-orientation
۲۲. Suominen
۲۳. userism
۲۴. web directory
۲۵. site map/index
۲۶. navigational links
۲۷. internal links
۲۸. open access
۲۹. annotated lists
۳۰. digital library
۳۱. wayback machine

منبع : فصلنامه علوم اطلاع رسانی