فلسفه دین یا نگاه عقلانی به دین

«فلسفه دین»، عنوانی است كه در آن، «فلسفه» به سوی «دین» اضافه شده است و لذا به آن «فلسفه مضاف» می‏گویند؛ در مقابل فلسفه كه به صورت مطلق و عاری از پسوند به كار می‏رود.
از آنجا كه موضوع لحث و بررسی در این نشست، «فلسفه‏های مضاف» است، اینجانب، «فلسفه دین» را برگزیدم تا به نوعی درباره آن سخن بگویم. گفت‏وگو درباره «فلسفه دین» مفصل و گسترده است؛ ولی تا مفهوم مضاف (فلسفه) و مضاف‏الیه (دین) روشن نشود، نمی‏توان درباره آن به روشنی سخن گفت.
از نظر قرآن، از جانب خدا، فقط یك «دین» فرو فرستاده شده است و تمام رسولان، مأمور تبلیغ آن گردیده‏اند؛ زیرا دین نوح، همان دین ابراهیم و دین او، دین پیامبران بعدی، حتی دین خاتم پیامبران است، چنان كه می‏فرماید: «إنّ الدّینَ عند اللّه‏ِ الإسلام(۲)»: «دین در نزد خدا، همان اسلام است» و مقصود از اسلام تسلیم گشتن و سر فرود آوردن در برابر خداست، زیرا به حكم این‏كه جهان، یك آفریدگار و یك كردگار بیش ندارد، و بشر آفریده اوست، باید سر به فرمان او بگذارد و تسلیم مقام منیع او گردد. و این اصل، حلقه مشتركی میان تمام شرایع آسمانی است كه از طرف آفریدگار، به وسیله پیامبران به مردم ابلاغ شده است.
امیرمؤمنان علی علیه‏السلام در سخن كوتاه خود می‏فرماید:
«لا نسبنّ الاسلامَ نَسْبهًٔ لَمْ یَنْسِبها أحدٌ مِنْ قَبلی ألا و إنّ الاسلامَ هُو التّسلیمُ(۳)».
در حالی كه از طرف خداوند دین واحدی بر تمام بشر عرضه شده، ولی تكالیف بندگان در زمان‏های گوناگون، مختلف بوده است و پیامبران با دین واحد ولی با شرایع گوناگون برای هدایت مردم اعزام شده‏اند و قرآن در عین تأكید بر وحدت دین، بر تعدد شرایع تصریح می‏كند آنجا كه می‏فرماید:
«...لِكُلٍّ جَعَلْنا مِنْكم شِرْعَهًٔ و مِنْهاجا...(۴)»: «برای هركدام از شما آیین و طریقی قرار دادیم».
در لغت عرب، «شرعهٔ» به راهی گفته می‏شود كه انسان از طریق آن، به آب دسترسی پیدا می‏كند. گاهی نیز آن را «شریعهٔ» می‏نامند. تو گویی آیین الهی نهر فیّاضی است كه همه پیامبران از آن بهره‏مند می‏گردند؛ ولی هر كدام از راهی و طریقه‏ای كه با شرایط زمان و مكان و استعدادهای امت‏های خود مناسب است، وارد آن می‏شوند.
با توجه به این پیش‏گفتار، یادآور می‏شویم كه مقصود ما از لفظ «دین» در عبارت «فلسفه دین»، دین الهی در قالب شریعت محمدی؛ یعنی شریعت خاتم است و مقصود از «فلسفه»، نگاه عقلانی به دین و شریعت؛ و در این بحث و بررسی به دنبال این هستیم كه رابطه دین محمدی را با عقلانیّت كشف كنیم و یكی از این دو احتمال را معیّن سازیم:
آیا آیین خاتم در اصول و معارف، و احكام و ارزش‏ها، سراپا تعبّدی است و باید به آن ایمان آورد و نباید درباره آن اندیشید و فكر كرد و هر نوع خردورزی و تحلیل اصول و فروع از طریق خرد ممنوع است؟
۲. آیین خاتم با عقلانیّت رابطه صمیمی دارد و اصول و معارف و احكام فردی و اجتماعی و اخلاقی آن در بسیاری از موارد، با برهان و دلیل عقلی قابل تفسیر است و در یك كلمه كوتاه، «دین محمدی» با حكم عقل و خرد، عجین گردید و در مواردی كه خرد، حق قضاوت و داوری دارد، كوچك‏ترین تفكیكی میان آن دو نیست.
بر فر نخست، بحث درباره «فلسفه دین» بی‏معنی خواهد بود؛ زیرا مقصود از «فلسفه» نگاه عقلانی به دین است و فرض این است، میان این دو رابطه‏ای وجود ندارد، ولی بر فرض دوم باید درباره فلسفه دین و عقلانیت تعالیم الهی سخن گفت و این دانش نوبنیاد را درباره آیین محمدی به حد كمال رساند.
● عقلانیت دین، شعار پیامبران است
موضوع سخن ما، هر چند آیین «محمدی» است ولی با توجه به مناظرات پیامبران با امت‏های خویش، روشن می‏شود كه عقلانیت، شعار تمام آنها بوده است:
«أمِ اتَّخَذوا مِنْ دُونِهِ آلِهَهًٔ قُلْ هاتُوا بُرهانَكُم هذا ذِكْرُ مَنْ مَعی و ذِكْرُ مَنْ قَبلی بلْ أكثرُهُمْ لا یعلمونَ الحَقَّ فَهُمْ مُعْرِضُونَ(۵)».
«آیا آنها خدایانی جز خدا اتخاذ كرده‏اند؟ بگو دلیلتان را بیاورید، این، سخن كسانی است كه با من هستند و سخن كسانی (پیامبرانی) است كه پیش از من بودند؛ اما بیشتر آنها (بت‏پرستان) حق را نمی‏دانند و به همین دلیل از آن روی گردانند».
● همسویی دین با علم و دانش
در گذشته، مسأله تفكیك دین به صورت جدایی دین از عقل و خرد و یا فلسفه و حكمت مطرح می‏شد، پس از نهضت صنعتی در غرب، این مسأله به صورت تفكیك دین از علم مطرح گردید، در حالی‏كه آیین محمدی این طرز تفكر را رد می‏كند حتی در نقد عقیده مشركان كه بت‏های خود را با خدا یكسان می‏شمردند، می‏فرماید:
«...اُئْتُونی بِكتابٍ مِنْ قَبلِ هذا أَوْ أَثارَهٍٔ مِنْ عِلمٍ إنْ كُنتُم صادِقِینَ(۶)».
«اگر در ادعای خود راستگو هستید، كتابی را كه قبل از قرآن نازل گردیده و یا دانشی از گذشتگان بیاورید كه بر گفتارتان گواهی دهد، اگر راستگو هستید».
چگونه می‏توان میان دین و دانش جدایی افكند در حالی‏كه قرآن در موارد زیادی بر علم و دانش تكیه می‏كند، و كافی است بدانیم كه «علم» با تمام مشتقّاتش، ۷۷۹ بار، و ماده «عقل»، ۴۷ بار و ماده «فكر»، ۱۸ بار و ماده «لُبّ»، ۱۶ بار و «نذیر»، ۴ بار در قرآن وارد شده‏اند. با این وصف چگونه می‏توان خردورزی و علم‏گرایی آخرین آیین الهی را انكار كرد.
● طرح معارف همراه با دلیل
گواه روشن بر پیوند دین با عقلانیت، آیاتی است كه در آنها، معارف الهی، با دقیق‏ترین و در عین حال استوارترین دلایل مطرح گردیده است. اینك به نحو گذار برخی از این‏گونه آیات را مطرح كرده و از تقریر براهین وارده، خودداری می‏كنیم:
۱. «أمْ خُلِقُوا مِنْ غَیرِ شَی‏ءٍ أَمْ هُمُ الخالِقونَ* أمْ خَلَقُوا السَّمواتِ و الأرضَ بَلْ لا یُوقِنُونَ(۷)».
«آیا آنان بدون آفریننده آفریده‏اند یا خود، خالق خویشند، آیا آنها آسمان‏ها و زمین را آفریده‏اند؟ آنان جویای یقین نیستند».
در واقع پیام این آیه شریفه این است كه درباره هر پدیده، از جمله خود «مشركان»، یكی از سه حالت وجود دارد و از آن‏ها بیرون نیست:
۱. بدون خالق و آفریننده، پدید آمده‏اند: «أم خلقوا من غیر شی‏ءٍ».
۲. خود، خالق خویش می‏باشند: «أم هم الخالقون».
۳. خالقی، آنان را پدید آورده است: (نظریه قرآن»)
مشركان از خود بگذرند و درباره نظام جهان بالا بیندیشند؛ این سه حالت در آن‏ها هم حاكم و جاری است چنان‏كه می‏فرماید: «أم خلقوا السموات و الارض»: «آیا آنها آسمان‏ها و زمین را آفریده‏اند و...».
● طرح توحید در خالقیت و ربوبیت با برهان فلسفی
توحید در «خالقیت» جدا از توحید در «ربوبیت» است، محور سخن در مورد نخست، درباره آفریدگاری و در دومی، كردگاری است و به تعبیر دیگر: در یگانگی خالق، محور سخن این است كه جهان هستی، جز یك خالق و آفریننده بیش ندارد، و در یگانگی مدیر و مدبّر، محور سخن این است كه جهان یك گرداننده بیش ندارد. قرآن در دو آیه، هر دو را همراه برهان و دلیل مطرح كرده و متكلّمان، برهان تمانع و غیره را از این دو استخراج كرده‏اند.
در مورد توحید در خالقیت می‏فرماید:
«ماَ اتَّخَذَاللّهُ مِنْ وَلَدٍ و ما كانَ مَعَهُ مِنْ إلهٍ إذا لَذَهَبَ كُلُّ إلهٍ بِما خَلَقَ و لَعَلا بَعْضُهُمْ علی بَعْضٍ سُبْحانَ اللّه‏ِ عَمّا یَصِفُونَ(۸)».
«خدا هرگز فرزندی برای خود اتخاذ نكرده و خدای دیگر با او نیست، اگر چنین می‏شد، هر یك به اراده مخلوق خود می‏پرداخت و بعضی بر بعضی برتری می‏جستند، منزه است خدا از آنچه آنان توصیف می‏كنند».
آیه مباركه از وجود هماهنگی در جهان آفرینش بر وحدت آفریننده استدلال می‏كند و بحث ما گنجایش بیان آن را ندارد. علاقه‏مندان به تفسیر المیزان مراجعه فرمایند(۹).
در مورد توحید در ربوبیت و تدبیر جهان، قرآن برهانی شبیه برهان پیش دارد آنجا كه می‏فرماید:
«لَوْ كانَ فِیهِما آلِهَهٌٔ إلاّاللّه‏ُ لَفَسَدَتا سُبْحانَ اللّه‏ِ رَبِّ الْعَرْشِ عَمّا یَصِفُونَ(۱۰)».
«بگو اگر خدایانی در آسمان و زمین بودند، نظام هستی از هم می‏گسست، منزه است خداودن صاحب عرش از آن‏چه توصیف می‏كنند».
مفسران در تفسیر لفظ «اله» اقوال متعددی را مطرح كرده‏اند كه همگی دور از واقع‏بینی است. ذلاً این اقوال را مورد نقد و بررسی قرار می‏دهیم:
۱. «اله» مشتق از «الوهیت» به معنی عبادت و پرستش است.
۲. «اله» مشتق از «ألْوَلْه» به معنی «تحیر» است. اگر به خدا «اله» می‏گویند، به خاطر این است كه خرد در درك كنه وجود او متحیر و سرگردان است.
۳. «اله» مشتق از «اَلِهَ» به معنی «فزع» و إله به معنی كسی است كه انسان‏ها در مشكلات به او پناه می‏برند(۱۱).
یادآور می‏شویم كه این مفاهیم سه‏گانه، معنی واقعی «اله» نیست، بلكه از لوازم معنی واقعی آن است و حق این است كه «اله» به معنی «خدا» است، تفاوت آن با «اللّه‏» در كلی بودن اله و علم بودن اللّه‏ است. مشركان عصر رسالت در عین اعتقاد به «اللّه‏»(۱۲) بت‏های خود را «آلهه» می‏خواندند(۱۳).
تفسیر درست این آیات فقط در صورتی امكان‏پذیر است كه «اله» را به معنی «خدا» بگیریم؛ یعنی موجود باكمال و با علم و قدرت كه توان خالقیت و تدبیر و سرنوشت انسان در دست اوست و «اله» به این معنی در نظر موحدان یك مصداق بیش ندارد و آن را «اللّه‏» می‏نامند؛ ولی در نظر مشركان، مصادیق متعدد یا زمان مختلف دارد، و آلهه مشركان در عین این‏كه مخلوق «اللّه‏» هستند، ولی از توان و تدبیر و كردگاری برخوردارند و لااقل در سرنوشت انسان، تأثیر به سزایی دارند.
اگر «آلهه» را در آیات یادشده -كه متضمّن برهان بر توحید در خالقیت و ربوبیت است- به معنی خدا بگیریم مفاد آیه‏ها روشن خواهد بود و اگر به یكی از معانی سه‏گانه و بالأخص «معبود» بگیریم، دچار مشكل خواهیم شد؛ زیرا آیات اصرار دارند كه وجود الهه مایه فساد در نظام خلقت است و این در صورتی متصوّر است كه «آلهه» به معنی خدایان توانا بر افرینش و كردگار باشد نه به معنی معبود؛ زیرا تعدد معبود هیچ‏گاه مایه فساد نبوده و زمین مكّه مملو از آنها بوده و هم‏اكنون شرق آسیا موزه چنین معبودهایی است و اصلاً فسادی در نظام خلقت پدید نیامده است.
● دعوت بر خردورزی در روایات
این، تنها كتاب آسمانی نیست كه انسان را به اندیشیدن دعوت می‏كند، بلكه روایات مأثور از پسشوایان معصوم نیز، در این قلمرو با قرآن، همسو است:
۱. امام باقر علیه‏السلام می‏فرماید:
«إنّما یُداقُّ اللّه‏ُ العبادَ فِی الحِسابِ یومَ القیامهِٔ علی قَدْرِ ما آتاهُم مِنَ العُقولِ فِی الدُّنیا(۱۴)».
«حساب‏رسی خدا در روز رستاخیز در مورد بندگان در حد خردی است كه به آنان داده است؛ یعنی هركس كه خرد او بیشتر، مسؤولیت او بزرگ‏تر است».
۲. امام صادق علیه‏السلام می‏فرماید:
«بِالتَّعَقُّلِ عَرِفَ العِبادُ خالقَهُم و انّهم مَخلوقونَ إنّه المُدَبِّر لهم و إنّهم المدبَّرون(۱۵)».
«مردم با اندیشیدن آفریننده، خود را شناخته و دانسته‏اند كه آنان مخلوق خدا می‏باشند و اوست مدبّر جهان و آنها تحت تدبیر او هستند».
این دو حدیث را به عنوان نمونه یادآور شدیم؛ زیرا كافی است كه توجه كنیم: مرحوم كلینی (متوفای ۳۲۹ هـ.ق) در كتاب كافی، باب مفصّلی در مورد عقل باز كرده و احادیثی را گردآورده كه همگی حاكی از عقلانیت آیین محمدی است.
الهیّات نهج‏البلاغه و كتاب توحید شیخ صدوق همگی حاكی از هماهنگی عقل و دین، و ارزش كتاب توحید شیخ صدوق در صورتی معلوم می‏شود كه آن را در كنار كتاب توحید «ابن خزیمه»(متوفای ۳۱۱ هـ.ق) بگذاریم و توحید صدوق نماینده مكتب تنزیه خدا از تشبیه و تجسیم و دیگری نماینده مكتب تجسیم و جبر است.
ولی جای تأسف است كه در زمان ما، در ایام حج، توحید ابن خزیمه به صورت رایگان به زائران هدیه می‏شود، تا احادیث اسراییلی و مسیحی و مجوسی را به آخرین نقطه جهان منتقل كند.
مطالعه كتاب احتجاج و مناظرات حضرات معصومین، روشن‏ترین گواه بر عقلانیت روش اهل‏بیت است.
عقلانیت آیین محمدی، به قلمروی معارف و اصول عقاید منحصر نیست، بلكه اساس فروع آن را نیز تشكیل می‏دهد كه به برخی از آن‏ها در آیات قرآن تصریح شده است:
«...أقِمِ الصَّلاهَٔ لِذِكْری(۱۶)»: «نماز را برای یاد من به پا دار».
«...أقِمِ الصلاهٔ إنَّ الصَّلاهَٔ تَنْهی عَنِ الفَحْشاءِ و الْمُنكَر وَ لَذِكرُ اللّه‏ِ أَكْبَرُ...(۱۷)».
«نماز را به‏پا دار، نماز از زشتی‏ها و گناه باز می‏دارد و یاد خدا بزرگ است».
«إنّما یُریدُ الشَّیْطانُ اَنْ یُوقِعَ بَیْنَكُمُ الْعَداوَهَٔ وَ الْبَغْضاءَ فِی الخَمْرِ وَ المَیْسِرِ وَ یَصُدَّكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللّه‏ِ وَ عَنِ الصَّلاهِٔ فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُونَ(۱۸)».
«همانا شیطان می‏خواهد با شراب و قمار، میان شما دشمنی و كینه ایجاد كند و شما را از یاد خدا و نماز باز دارد. پس آیا شما دست برمی‏دارید»؟

نویسنده:آیت‏اللّه سبحانی
۱. سخنرانی حضرت آیت‏اللّه‏ سبحانی در پژوهش‏گاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، در تاریخ ۳/۹/۸۴، قم.
۲. آل‏عمران: ۱۹.
۳. نهج‏البلاغه، كلمات قصار، شماره ۲.
۴. مائده: ۴۸.
۵. انبیاء: ۲۴.
۶. احقاف: ۴.
۷. طور: ۳۶-۳۵.
۸. مؤمنون: ۹۱.
۹. المیزان، ج ۱۵، ص ۶۷-۶۴.
۱۰. انبیاء: ۲۲.
۱۱. مجمع‏البیان، ج ۱، ص ۱۹، طبع صیدا.
۱۲. «و لئن سألتهم مَن خلقهم لیقولنّ اللّه‏ فأنّی یؤفكون»: اگر از آنان بپرسی آنان را چه كسی آفریده؟ می‏گویند ما را «اللّه‏» آفریده است. (زخرف: ۷۸).
۱۳. «أجعل الآلههَٔ اِلها واحدا إنَّ هذا لشی‏ءٌ عُجابٌ»: آیا چند خدا را یك خدا قرار داده است؟ این كار شگفت‏است. (ص: ۵).
۱۴. كافی: ج ۱، ص ۱۱.
۱۵. كافی: ج ۱، ص ۲۹.
۱۶. طه: ۱۴.
۱۷. عنكبوت: ۴۵.
۱۸. مائده: ۹۱.
منبع:نشریه ‏درسهایی از مكتب اسلام، شماره ۱۰

منبع : خبرگزاری فارس